აფხაზეთის ისტორია: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შემოწმებული ვერსია]

შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა

შიდახაზური

13:09, 20 თებერვალი 2021-ის ვერსია

აფხაზეთის ტერიტორიაზე ადამიანის ცხოვრების კვალი არქეოლოგიურად დადასტურებულია ქვედა პალეოლითის პერიოდიდან (იაშთხვას ნამოსახლარი).^[1]^[2]^[3]^[4] უკვე ძვ. წ. IV ათასწლეულიდან აფხაზეთში განვითარებული იყო არა მხოლოდ მიწათმომქედება და მესაქონლეობა, არამედ მექსოველეობა, კერამიკის წარმოება, ქვის, სპილენძისა და ბრინჯაოს დამუშავება. ძვ. წ. II ათასწლეულიდან შემორჩენილია მრავალი დოლმენი.

წინარეანტიკური ხანა

ქვის ხანა

აფხაზეთის თანამედროვე ტერიტორია ქვის ხანის ძეგლებით საკმაოდ ადრიდან გახდა ცნობილი. ამ მიმართულებით განსაკუთრებით აღსანიშნავია ს. ზამიატნინის^[5]^[6], ბ. კუფტინის^[7], ლ. სოლოვიოვის^[8], ა. ლუკინის^[9], ი. ვორონოვის^[10], ვ. ბჟანიას^[11], ნ. ბერძენიშვილის^[12], ალ. კალანდაძის^[13], ლ. წერეთლის, გ. გრიგოლიას, ლ. ქორქიას შრომები^[14]. მათ მიუძღვით განსაკუთრებული წვლილი ძეგლთა გამოვლენის, გათხრისა და მეცნიერული განზოგადოებისთვის.

ამ კვლევების შედეგად სადღეისოდ აფხაზეთის ტერიტორიაზე ქვის ხანის რამდენიმე ათეული ძეგლია დაფიქსირებული. მათ შორის განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს იაშთხვის სადგომი. იგი განფენილია სოხუმის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში იაშთხვის მთის ფერდებსა და ძირში. ნასახლარის მთელი ტერიტორია (ფართობი 70 ჰა) მოფენილია კულტურული ნაშთებით. იარაღისთვის საჭირო ნედლეული, კარგი კლიმატი და მდებარეობა საუკეთესო პირობებს ქმნიდა პირველყოფილი ადამიანის განსახლებისთვის. იაშთხვის ფერდობები მოფენილია საწარმოო ნაშთებით, ანატკეცებით. მათთან ერთად ვხვდებით ნუკლეუსებს, უხეშ ლამელებს, წვეტანისებრ სახოკებს. იშვიათია ხელცული, დამზადებული ბიფასერი ტექნიკით, რომელიც ფართოდაა გავრცელებული ამ პერიოდის ძეგლებზე და ფაქტობრივად ძირითად სამეურნეო და საბრძოლო იარაღს წარმოადგენს. ჩვეულებრივ, იგი მოგრძო ოვალური, ზოგჯერ წაწვეტებული ფორმისაა. მონაპოვარი მასალა აშკარად აშელური ხანისაა, ზოგიერთ ნიმუშს ემჩნევა უფრო არქაული წინააშელური ნიშნები.

ქვედა პალეოლითური ძეგლები კავკასიაში სადღეისოდ საკმაოდ მრავალრიცხოვანია და, შეიძლება ითქვას, თითქმის ყველა კლიმატურ ზოლშია ფიქსირებული, მათ შორის იაშთხვაში. ეს პერიოდი ძეგლების განსაკუთრებული სიმრავლით გამოირჩევა. მარტო აფხაზეთის ტერიტორიაზე მუსტიეური იარაღ-ნაკეთობები 100-მდე პუნქტშია მოპოვებული. ისინი განლაგებულია ფაქტობრივად ყველა ვერტიკალურ ზოლში დაბლობიდან დაწყებული მაღალმთიანი ზონის ჩათვლით. აშკარაა, მოსახლეობამ იმდენად მოიმატა, რომ საჭირო გახდა ახალი სასიცოცხლო ტერიტორიების ათვისება. გვიანშელისა და ადრე მუსტიეს ხანაში, როგორც ჩანს, ჰავა მკვეთრად შეიცვალა და მოსახლეობა ტოვებს მაღალმთიან ზოლს. გვიანმუსტიეს ხანაში საკმაოდ დათბა და მოსახლეობა კვლავ უბრუნდება მთიან რეგიონს. განვითარებული და გვიანმუსტიეს მასალები ჩანს კოდორის ხეობაში სოფ.აჟარის ზემოთ, ფაქტობრივად ალპურ ზონაში მაშინ, როდესაც გალის, ოჩამჩირის, კელასურის, ბზიფის ეხის და სხვა ადრემუსტიეს და მომდევნო ხანის ძეგლები ძირითადად დაბლობ და მთისწინა ზოლშია განფენილი. მხარის ისტორიის თვალსაზრისით, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება იმ ფაქტს, რომ მუსტიეური ხანის ძეგლები მრავლადაა გამოვლენილი აფხაზეთის მიმდებარე სოჭის რეგიონში. აფხაზეთისგან განსხვავებით, აქ ღია სადგომები არ ჩანს და მუსტიეს ხანა ფიქსირდება ნავალიშენის, ახშტირის, ვორონცოვის, ხოსტის და სხვა გამოქვაბულებში, რაც, შესაძლოა, კლიმატის გავლენით იყო გამოწვეული.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აფხაზეთის ძეგლებზე კრანიოლოგიური მასალა ფაქტობრივად არ არის, რაც აძნელებს მსჯელობას ანთროპოგენეზის პროცესებზე. ერთადერთი ხელმოსაჭიდი ამ თვალსაზრისით არის ახშტირის გამოქვაბულში გვიანმუსტიეს ფენაში ნაპოვნი ანთროპოლოგიური ნაშთები. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ახშტირის პალეოანთროპი ახლოს დგას თანამედროვე ადამიანის ტიპთან და განეკუთვნება ეგრეთ წოდებულ პალესტინელ ადამიანებს, რომლებისთვისაც დამახასიათებელია თანამედროვე ადამიანის ზოგიერთი ნიშნები. საკაჟიას, ჯრუჭულას, ცუცხვათის და განსაკუთრებით ახშტირის მცირერიცხოვანი ანთროპოლოგიური მასალა თითქოს იმის მანიშნებელია, რომ სწორედ ამ ჯგუფიდან უნდა განვითარებულიყო თანამედროვე ფიზიკური ტიპის ადამიანი ჰომო საპიენსი. მაგრამ ეს მოსაზრება არ იქნა გაზიარებული რიგი მკვლევარების მიერ. მდგომარეობა რადიკალურად შეიცვალა დმანისის აღმოჩენების შემდგომ, რომლის მიხედვით, გონიერი ადამიანის ფორმირების პროცესის ერთ-ერთ ძირითად კერად სამხრეთ საქართველო, უფრო ფართოდ კი დასავლეთ ამიერკავკასია უნდა იქნეს მიჩნეული. კერძოდ, აფხაზეთის, აჭარისა და ზემო იმერეთის რეგიონებია საგულისხმებელი. პრიმიტიული იარაღის არსებობის პირობებში პირველყოფილ ადამიანებს პატარა ჯგუფებად უნდა ეცხოვრათ და საკმაოდ უნდა ემოძრავათ საკვების მოსაპოვებლად. განვითარებული მუსტიეს პერიოდში კი აშკარად შეინიშნება მოსახლეობის რიცხვის მატება, პირველყოფილი საზოგადოების უადრეს საფეხურს საზოგადოებრივი ურთიერთობის თვალსაზრისით ბზარი უჩნდება და იქმნება გვაროვნული საზოგადოების ჩამოყალიბების წინაპირობა.

პალეოლითის დასაწყისში მთელი კავკასიის ტერიტორიაზე შეინიშნება კლიმატის მკვეთრი აცივება, რაც გარკვეულ გავლენას ახდენს მცენარეულ საფარზე და ცხოველთა სამყაროზე. ადამიანი ტოვებს მთიან რეგიონს და იკავებს უფრო თბილ, დაბლობ და ღრმა ხეობებს. ამის გამო კულტურულ ფენებში მოპოვებული ძვლოვანი და მცენარეული ნაშთები ტიპურია ზედა ვიურმის გამყინვარების პერიოდისათვის. შეინიშნება მოსახლეობის კონცენტრაცია ორ ძირითად რეგიონში – რიონ-ყვირილას აუზსა და ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთში. ეს ხანა უფრო ხანმოკლეა და გრძელდება დაახლოებით 25 ათასი წლის განმავლობაში. იცვლება ქვის დამუშავების ტექნიკა. ჩნდება სრულიად ახალი ფორმები – საფხეკები, საჭრისები, წვეტანები, მოგრძო ლამელები, ნუკლეუსები. განსაკუთრებით საყურადღებოა მიკროლითური გეომეტრიული ჩასართების და ძვლის დამუშავებული იარაღების გამოჩენის ფაქტი. ზოგიერთ ძეგლზე (მღვიმევის ეხი) შეინიშნება კედელზე საჭრისით გამოყვანილი გრავირებული უსისტემო ხაზები.

აფხაზეთის ტერიტორიაზე ზედაპალეოლითური მასალები ყველაზე სრულად სამ პუნქტშია შესწავლილი – აფიანჩა, სუფინიფშაჰვა (ცივი მღვიმე), ოქუმი. საინტერესო ძეგლები მიკვლეულია, სოჭი-ადლერის მხარის გამოქვაბულებში: ახშთირი, ნოვოლიშენი, ხოსტა, აწი და სხვა. მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ ახშთირის გამოქვაბულის ზედაპალეოლითური ფენა რადიონახშირბადით 19500±500წ. არის დათარიღებული (კალიბრირებული მეთოდით თარიღი კიდევ უფრო აძველებს მას). სწორედ ეს ძეგლები ქმნიან ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთის ზედაპალეოლითურ ძეგლთა რეგიონს, თუმცა რაიმე ლოკალურ განსხვავებაზე ლაპარაკი ჯერჯერობით სათუოა. აფხაზეთის ძეგლებიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და სრულად შესწავლილია აფიანჩას გამოქვაბული^[15]. კულტურულ ფენათა საერთო სიმძლავრე 16 მეტრს აღწევს. ადამიანი მასში დასახლებულა ზედა პალეოლითის ადრეულ ეტაპზე და ცხოვრობდა ნეოლითის ხანის ჩათვლით.

აფიანჩას ზედაპალეოლითურ ფენებში (2 დონე) ყველა ზემოთნახსენები იარაღია მოპოვებული. განსაკუთრებით საყურადღებოა მიკროლითური იარაღების სიმრავლე და ნაირგვარობა. ამ ფენებში ჩნდება ძვლის ნაპრიალევი იარაღები: ნემსები, საკინძები, დანისებრი, ჰარპუნისებრი და სხვა.

მსგავსი მასალები მოპოვებულია მდინარე კოდორის და ამტყელის შესართავთან ცივი მღვიმის ორფენიან ეხში (ხუფინიფშაჰვა). განსაკუთრებით აღსანიშნავია ცხოველთა ძვლების ნაშთები. მათში გამოირჩევა გამოქვაბულის დათვი, კეთილშობილი ირემი, ტახი, ფრინველთა ნაირსახეობა. აშკარაა, რომ მონადირეობა ჯერ კიდევ მეურნეობის ძირითადი სახეობაა. შესაძლოა, გარკვეული წილი უკავია მეთევზეობასაც. ზედაპალეოლითი სოციალურად არ არის ის საზოგადოება, სადაც უკვე უნდა იყოს გამოყოფილი ბელადი ან წინამძღოლი. ეს პირველყოფილი გვაროვნული საზოგადოებაა ყოველგვარი დიფერენციაციის გარეშე.

მეზოლითი აღმოცენებულია ადგილობრივი ზედა პალეოლითის საფუძველზე. ამაზე აშკარად მიუთითებს ის გარემოება, რომ ზემოთხსენებულ რიგ ძეგლებზე (აფიანჩა, თეთრი მღვიმე, რიონყვირილას აუზი) მეზოლითი ზემოდან ადევს ზედა პალეოლითს^[16]^[17]. მონაპოვარი მასალების ტიპოლოგიური ანალიზი აშკარად მიუთითებს თანდათანობითი განვითარების ევოლუციურ სურათს. ზედა პალეოლითში ჩასახული ქვის დამუშავების მიკროლითური ინდუსტრია თანდათან იხვეწება და სრულყოფილ სახეს ღებულობს. ადამიანი ჯერ კიდევ ძირითადად სახლობს გამოქვაბულში, თუმცა კლიმატის დათბობა შესაძლებლობას აძლევს, ბარისა და მთის რეგიონების ხელახალი ათვისება დაიწყოს. ამის გამო მეზოლითის ხანაში ფაქტობრივად ათვისებულია ყველა ლანდშაფტურ-კლიმატური ზოლი, თუმცა უპირატესობა კვლავ, რიონყვირილას აუზსა და აფხაზეთს უკავია. ამ უკანასკნელის ტერიტორიაზე დაფიქსირებულია და ნაწილობრივ შესწავლილი ისეთი პირველხარისხოვანი ძეგლები, როგორიცაა ქვაჩარა (ქვაბჩარა), ცივი მღვიმე, ჯამპალი, იაშთხვის ღია სადგომი და სხვა. მასალის შესწავლა საშუალებას იძლევა ამ ძეგლებში გამოიყოს ორი პერიოდი: ადრეული ეტაპი და მოგვიანო. დამახასიათებელია ადრეულ ეტაპზე მაკროლითური ტექნიკის შემდგომი აღმავლობა და გეომეტრიული ფორმების გაჩენა (სეგმენტი, ტრაპეცია, სამკუთხედი). ამასთანავე ჩნდება კომბინირებული იარაღები, რომლებსაც ამზადებდნენ ხისგან ან ცხოველის ძვლისგან. სპეციალურ ნაპრალში წებოვანი ნივთიერების გამოყენებით მაგრდებოდა ჩასართები, გეომეტრიული ფორმის მიკროლითები. ჩასართის დაზიანების შემთხვევაში იგი ადვილად იცვლებოდა და იარაღი ახლდებოდა. სავარაუდოა, რომ აღნიშნულ პერიოდში კომბინირებული იარაღი გამოიყენებოდა შემგროვებლურ მეურნეობაში მცენარეული საკვების მოპოვების დროს. არაა გამორიცხული მათი გამოყენება ცხოველური ნაწილების (მაგალითად, ტყავის) დამუშავების დროსაც.

მეზოლითის ადამიანის მეურნეობა მიმთვისებლური ხასიათისაა და დამყარებულია შემგროვებლობა-მონადირეობაზე, რაზეც მიუთითებს ზემოთაღნიშნული ძვლოვანი ნაშთები. მცენარეული საკვების მოპოვებაში, როგორც ჩანს, გამოიყენებოდა ძვლის წვერწამახული და ნამუშევარი თოხისებრი იარაღი. ეს გარემოება შეიძლება ჩაითვალოს მომპოვებელი მეურნეობის პრიმიტიულ, ჩანასახოვან სახედ. ამ თვალსაზრისით აფიანჩას (თანამედროვე გულრიფშის რაიონი) აღმოჩენებს არსებითი და გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭებათ.

გარკვეული ძვრები მეურნეობის ხასიათში იწვევს ცვლილებებს საზოგადოების სოციალურ სფეროში. ამ პერიოდისთვის პირველყოფილ ადამიანთა ჯოგი, როგორც ერთეული, დაშლილი და გამქრალი ჩანს და საფუძველი ეყრება გვაროვნულ წყობილებას, მის უადრეს საფეხურს - ადრემატრიარქალურ გვარს. შესაძლებელია, ამავე პერიოდში ვივარაუდოთ ადრეტომობრივი გაერთიანებებიც. აშკარაა, რომ მოსახლეობა ხანგრძლივადაა დასახლებული ერთ ადგილზე, რაც საკმაოდ ორგანიზებული და მჭიდრო კავშირში მყოფი ერთეულების არსებობის გარეშე შეუძლებელია. პირველი ასეთი ორგანიზაცია კი მხოლოდ მატრიარქალურ პრინციპზე დამყარებული გვაროვნული თემი უნდა ყოფილიყო. ეს თემები ერთიანდებოდა ტომობრივ გაერთიანებებაში, რისი ჩანასახიც უკვე ზედა პალეოლითიდან შეინიშნება. სავარაუდოა ზედა პალეოლითის ხანაში საქართველოს შავიზღვისპირეთში რამდენიმე ტომობრივი გაერთიანების არსებობა. მონათესავე ტომები შემდგომში იფანტებიან მთელი დასავლეთ ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე, რამაც გამოიწვია საერთოკავკასიური ერთიანი კულტურული ერთობის დაშლა, რისი ასახვა ლოკალური რეგიონების ჩასახვა უნდა იყოს. მატერიალური კულტურის ძირითადში ერთგვაროვანი ხასიათი თითქოს იმისკენ მიგვანიშნებს, რომ დასავლეთ ამიერკავკასიაში მოსახლე ტომებში საგრძნობი ეთნიკური ცვლილება არ მომხდარა. ფართო ტერიტორიაზე განსახლებას კი უნდა გამოეწვია ენობრივი ერთობის თანდათანობითი დაშლა. ეს პროცესი სწორედ პალეოლითის ბოლო და მეზოლითის ეტაპზე უნდა დაწყებულიყო.

ნეოლითი ანუ ახალი ქვის ხანა (ძვ.წ. IX-VI ათასწლეულები) საზოგადოების განვითარების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პერიოდია. ამ დროს ხდება ძირეული ძვრები მეურნეობის ხასიათში, როდესაც პალეოლითური მითვისებითი მეურნეობა მწარმოებლურ საფუძველზე გადადის. ნეოლითში ხდება წარმოებითი მეურნეობის ძირითადი სახეების – მიწათმოქმედების და მესაქონლეობის ჩასახვა-განვითარება.

მეურნეობის ახალი ფორმების ჩამოყალიბებამ გამოიწვია დიდი ძვრები საზოგადოებრივ ურთიერთობათა თითქმის ყველა სფეროში. ადამიანი მკვიდრად უკავშირდება მიწას და მყარად სახლდება მასზე. ჩნდება სოფლის ტიპის დასახლებანი ხელოვნური საცხოვრისით. ჩნდება ახალი ტიპის იარაღები, ახალი ტექნიკური ჩვევები: გახეხვა-გაპრიალება, გახვრეტა, გახეხვა, მაკროლითური ტექნიკა. ამ ტექნიკით არის დამზადებული ნეოლითური ცულები, რომლებიც საკმაოდ ეფექტიანი და პროდუქტიული იარაღია და გვიან საფეხურზე ჩნდება. მწარმოებლური მეურნეობის გაჩენამ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სახეობაზე მოახდინა გავლენა. სწორედ ამის გამო ამ მოვლენას „ნეოლითურ რევოლუციას“ უწოდებენ. ეკონომიკური რევოლუცია უნდა მომხდარიყო იქ, სადაც ამისთვის ხელსაყრელი პირობები არსებობდა. ამის გამო ნეოლითური კულტურა ყველგან ერთდროულად არ ჩამოყალიბებულა. ამ თვალსაზრისით ყველაზე მომზადებული წინააზიური რეგიონი აღმოჩნდა, რომელშიც ექცევა დასავლეთ ამიერკავკასია აფხაზეთის ჩათვლით. ნეოლითური კულტურის ფორმირება აქ მოხდა ადგილობრივი მეზოლითის ევოლუციური განვითარების შედეგად, რაც განსაკუთრებით კარგად ჩანს ქვის მიკროლითურ ტექნიკაში.

ნეოლითური კულტურის ძეგლები ნაკლებადაა შესწავლილი. აშკარაა, რომ მათი კონცენტრაცია ძირითადად დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ხდება. მათში ორ საფეხურს გამოყოფენ – ადრეული და გვიანდელი ნეოლითი. მწარმოებლურ მეურნეობაზე გადასვლა აშკარად გვიანი პერიოდის ძეგლებზე შეინიშნება. აფხაზეთის ტერიტორიაზე ნეოლითური ძეგლები რამდენიმე პუნქტშია დაფიქსირებული^[18]^[19]^[20]^[21]^[22]^[23]. ყველაზე ადრეული ჩანს ღუმურიშის ნასახლარი, რომელიც „უკერამიკო ნეოლითურ“ ძეგლთა რიგს უნდა მიეკუთვნოს. ქრონოლოგიურად მასთან ყველაზე ახლოს დგას გალი I-ის ნასახლარი, შემდგომ მოდის ლემსა, კისტრიკ-ჩხორთოლი, ათარა.

განსაკუთრებით სიახლოვე შეინიშნება ყუბანისპირეთის მასალებთან (კამენომოსტკოე) და, შესაძლოა, მათთან ერთად ერთ ლოკალურ ვარიანტს ქმნიდეს. მეორე ასეთი ლოკალური ვარიანტი ისახება დასავლეთ საქართველოს დაბლობის ძეგლების სახით (ანასეული I და II, ოდიში, გურიანთა, პალური, მამათი, თეთრამიწა, სათაფლია და სხვ.). ყოველი მათგანი სპეციფიკური ნიშნებით ხასიათდება, რაც ეტაპების მიხედვით მათი ქრონოლოგიური დაჯგუფების საშუალებას იძლევა. მასალის ძირითადად ერთგვაროვანი ხასიათი საფუძველს იძლევა დასავლეთ ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე ერთიანი მატერიალური კულტურის ორი ლოკალური ვარიანტი ვიგულისხმოთ.

ელეონით-შუაბრინჯაოს ხანა

ენეოლითის ძეგლები კარგადაა წარმოდგენილი აფხაზეთის ტერიტორიაზე, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ არცერთი მათგანი ბოლომდე არ არის გათხრილი, რაც ძალიან აძნელებს მისი ნასახლარების, მშენებლობის ტექნიკისა და სხვა სამეურნეო მნიშვნელობის ფაქტების სრულად დადგენას^[24]. ადრესამიწათმოქმედო ხანის ძეგლები (ენეოლითი) აფხაზეთის ტერიტორიაზე დასახლების ორი ტიპით არის წარმოდგენილი: ღია სადგომები და მღვიმე-ნაბინავარი. აფხაზეთის ენეოლითური ძეგლები ძირითადად ერთგვაროვან მასალას შეიცავს: ქვა, ძვალი, თიხის ჭურჭელი; ამ ეპოქაში გამოჩენას იწყებს ლითონის პირველი ნივთები, რომლებიც თვითნაბადი სპილენძისაგანაა დამზადებული ცივი გამოჭედვის გზით.

აფხაზეთის ენეოლითური კულტურა გენეტიკურად უკავშირდება წინამორბედ ნეოლითის ხანას. ნეოლითური კულტურის ტრადიციების გაგრძელება-განვითარება მკაფიოდაა გამოსახული ისეთ წამყვან ელემენტებში, როგორიცაა დასახლების ტიპი, მეურნეობის სახეობანი, ქვის ინდუსტრია, კერამიკული ნაწარმი და შემკულობა. ენეოლითის ხანაში დასახლების ორი ტიპი დგინდება: მღვიმეები და ღია ნასახლარები. მღვიმეებს მიეკუთვნებაა: ოქუმი^[25], ვორონცოვის მღვიმის ფარდული „ოჩაჟნი“^[26], ახშთირი. ღია ნასახლარებია: ფსოუ ათარა^[27], მაჭარა^[28], გვანდრა^[29] და სხვ. ნასახლარებზე მყარი ნაგებობის ნაშთი აღმოჩენილი არ ყოფილა, თუმცა გამთხრელები ვარაუდობენ, მაჭარასა და გვანდრაზე მიწურები და ნახევრადმიწურები უნდა ყოფილიყო, რომელთა ზედა ნაწილი სარ-ლასტზე მოწნული და ხშირად თიხით შელესილი „ფაცხისებური“ ტიპისა უნდა ყოფილიყო.

ნასახლარებზე აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალა ძირითადად ერთგვაროვანია. ესაა ქვა, კაჟი, კერამიკა. იშვიათია ძვლისა და რქის ნივთები. მასალა თავმოყრილი იყო სავარაუდო საცხოვრებელთა იატაკებზე, ან ქვით შემოწყობილი ნაცროვანი ორმოების (კერების) გარშემო. ქვის იარაღების ტიპოლოგიურ-მორფოლოგიური ანალიზი აშკარად ადასტურებს, რომ ინდუსტრია ძლიერი ნეოლითური ტრადიციების კვალს ატარებს. ფართოდ იხმარება რიყის ქვის, ბაზალტის, სერპანტინის და ქვის სხვა ჯიშებისაგან დამზადებული იარაღები. განსაკუთრებით აღსანიშნავია რიყის ქვის გახეხილ-გაპრიალებული ცალპირლესილი და სოლისებური ცულები, სათლელები, სატეხები და სხვ. ნეოლითშივე იწყებს გამოჩენას ქვის იარაღების დამუშავების ახალი ტექნიკა – ატკეცვა და მოკოდვა, რომლებიც ენეოლითსა და შემდეგ ადრებრინჯაოს ხანაში ვითარდება და უნივერსალურ ხასიათს იღებს.

ატკეცვა-მოკოდვითაა დამზადებული ენეოლითური იარაღების უმრავლესობა: ცულები, სატეხები, სათლელები, თოხები, „პიკის“ ტიპის იარაღები. ფართო ხმარებაში იყო სიბრტყით გაპობილი რიყის ქვები, რომელთა ნაპირების დამატებით ჩამოტეხისა და წამახვილების შედეგად ისინი გამოიყენებოდა საფხეკებად, საჭრისებად და სხვ. ქვის ინდუსტრიაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ქვის თოხებს, ე. წ. სოჭი-ადლერის ტიპის თოხები სოჭი-ადლერის რეგიონის ძეგლებს ახასიათებს. ხოლო სოხუმის რეგიონში კი თოხები განსხვავებული ფორმისაა და მათ „სოხუმის ტიპის“ თოხებს უწოდებენ. თოხის ეს ორივე ტიპი ადრებრინჯოს ხანაში განაგრძობს არსებობას.

კაჟის იარაღები უმნიშვნელოდაა წარმოდგენილი. ესაა ანატკეცები და უხეში ლამელები რეტუშის გარეშე, ზოგჯერ ნამუშევრობის კვალით. გამონაკლისს წარმოადგენს ოქუმის და ახშთირის მღვიმეები. აქ ნაპოვნია გეომეტრიული მიკროლითები, ტრაპეციები და სეგმენტები; ასეთივე კომპლექსითაა კაჟის იარაღები წარმოდგენილი ახშთირის მღვიმეში. ნეოლითური ტრადიციები თავს იჩენს კერამიკულ ნაწარმშიც. თიხის შემადგენლობა, ფორმები და ორნამენტი ამის აშკარა საბუთია.

კაჟის ორმხრივ დამუშავებული ისრისა და შუბისპირების სიმრავლით გამოირჩევა ფარდული „ოჩაჟნი“. ზემოთაღნიშნული იარაღები მიგვითიებენ, რომ მღვიმეთა ენეოლითური კულტურული ფენები ამავდროულ ღია ნასახლარებზე (მაჭარა, გუანდრა) უფრო ადრეულებია. ამას მოწმობს არა მარტო კაჟის ინდუსტრიის დეგრადაცია, არამედ კერამიკული პროდუქციაც. აფხაზეთის ენეოლითური ძეგლების ასაკის განსაზღვრისათვის არსებობს ერთი თარიღი ჩ¹⁴ მაჭარის ნასახლარის ძირა IV ფენიდან 3810±90, მაგრამ შესწორებული, კალიბრებული დათარიღებით ეს კულტურა უკვე ძვ. წ. V ათასწლეულში გადადის.

ქვისა და კაჟის იარაღების მორფოლოგიური ანალიზი ცხადყოფს რომ სხვადასხვა ჯგუფების ნასახლარებზე მეურნეობის განსხვავებული ხასიათი ფიქსირდება. ღია ტერასულ ნასახლარებზე (მაჭარა, გვანდრა, ფსოუ, გვადიხუ) „პიკის“ ტიპის წერაქვისებური იარაღების სიჭარბე სამიწათმოქმედო საქმიანობასთანაა დაკავშირებული. მიწათმოქმედებას უკავშირდება ასევე „სოხუმისა“ და „სოჭი-ადლერის“ ტიპის თოხები და ხელსაფქვავები. ამავე ძეგლებზე ნანახი ქვის მრგვალი ან ოვალური ფორმის ბადის საწაფები მეთევზეობის მნიშვნელოვან როლზე მიგვითითებს. მღვიმურ ნასახლარებზე (ოქუმი, ოჩაჟნი, ახშთირი) სამიწათმოქმედო ხასიათის იარაღები არ ჩანს. „ოჩაჟნისა“ და ახშთირში ისრისა და შუბისპირების არსებობა ადასტურებს, რომ ამ ძეგლების მეურნეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი მონადირეობას ეჭირა.

აფხაზეთის ენეოლითური მასალები, ქვის იარაღები და განსაკუთრებით თოხები ახლო მსგავსებას პოულობენ წინა აზიის ძეგლებში (ხასუნა, სიალკი, ჯემდეთ-ნასრი, სუზა და სხვ.). ეს მასალები მჭიდრო კავშირს ავლენენ აგრეთვე რიონ-ყვირილას აუზის მღვიმეების თანადროულ მასალებთან. დასავლეთ ამიერკავკასიის ამ ორივე რეგიონის მასალები კულტურის მთელი რიგი წამყვანი ელემენტებით გარკვეულ ურთიერთობაშია ჩრდილოეთ კავკასიის – ყუბანისპირეთის ცნობილ ადრემაიკოპურ კულტურასთან^[30]. ენეოლითური კულტურის უშუალო მემკვიდრეა ბრინჯაოს ხანა, რომელიც ადრე, შუა და გვიანი ბრინჯაოს ხანად იყოფა.

IV ათასწლეულის ბოლოსათვის მთელი დასავლეთ ამიერკავკასიის მოსახლეობის ცხოვრებაში თავს იჩენს პროგრესული ცვლილებანი, რომლებიც ისტორიული განვითარებით იყო განპირობებული. მთელი მომდევნო ათასწლეულის მანძილზე ეს ცვლილებები მატულობს. მიწათმოქმედების ინტენსიფიკაცია, მესაქონლეობის ახალი ფორმები, ხელოსნობის, პირველ რიგში მეტალურგიის განვითარება, განაპირობებდნენ საწარმოო ძალების შემდგომ განვითარებას და ახალ საწარმოო ურთიერთობებს, რომლებიც ასახვას პოულობდა მატერიალურ კულტურაში.

მიწათმოქმედებამ და მესაქონლეობამ მაღალგანვითარებულ მეტალურგიასთან ერთად შექმნა ახალი ეკონომიკის მყარი საფუძველი, რომელმაც თავის მხრივ გამოიწვია მნიშვნელოვანი სოციალური ძვრები საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ამ დროისათვის საბოლოოდ მთავრდება დასავლეთ ამიერკავკასიის, მათ შორის აფხაზეთის, მთელი ტერიტორიის ათვისება. თუმცა ბუნებრივია, რომ კულტურული ფენები ყველა ძეგლზე ერთნაირი სიძლიერით არ არის წარმოდგენილი. მღვიმე-ნასახლარებზე ადრებრინჯაო-ენეოლითის უშუალო გაგრძელებას წარმოადგენს (ვორონცოვის მღვიმე, ზღვისპირა და მდინარისპირა ტერასებზე განლაგებული ნასახლარები მაჭარა, გვანდრა). კულტურული ფენები უფრო ინტენსიურად ჩანს ბუნებრივი შემაღლებების ფერდობებზე და ხელოვნურ გორა-ნამოსახლარებზე (ოჩამჩირე, ფიჩორი).

ძვ. წ. III ათასწლეულში საზოგადოების ეკონომიკური, კულტურული და სოციალური დაწინაურების ძირითად საფუძველს მეტალურგია წარმოადგენს. ლითონი (სპილენძი თავისი ბუნებრივი შენარევებით), რომელიც ერთეული ცივი ჭედვით დამზადებული ნივთებით იყო ცნობილი წინამორბედ ენეოლითურ ეპოქაში, სწრაფ აღამვლობას განიცდის. ადამიანებმა ისწავლეს მადნიდან სპილენძის გამოდნობა, მასში სასურველი რაოდენობით სხვადასხვა მინარევის შეტანა ჯერ დარიშხანისა ან ანთიმონისა, ხოლო შემდეგ უკვე კალისა.

ლითონის გამოდნობის მიგნებამ ადრებრინჯაოს საზოგადოებას საშუალება მისცა მრავალგვარი იარაღები დაემზადებინა როგორც სამეურნეო, ასევე საბრძოლო მიზნებისათვის. შეიქმნა და გამოიყო ცალკე ჯგუფი ადამიანებისა, რომლებიც ლითონის წარმოება-ჩამოსხმაში იყო დახელოვნებული. ადრებრინჯაოს ხანის ერთ-ერთი ძირითადი მახასიათებელია იარაღების წარმოების სერიული ხასიათი. ამის დამადასტურებელია ის მრავალრიცხოვანი ღია და ორსაგდულიანი ყალიბები, რომლებიც მრავლადაა ნასახლარებზე აღმოჩენილი (ფიჩორი).

მადანი აფხაზეთის ტერიტორიაზე მცხოვრებ მოსახლეობას მოჰქონდა მდ. ბზიფის ზედა წელზე არსებული სპილენძის საბადოებიდან. ბაშკაფსარის სპილენძის საბადოებზე დადასტურებულია როგორც ღია გამონამუშევრები, ასევე შახტები და შტოლნები, რომლებიც, როგორც თვლიან, ფუნქციონირებდნენ ძვ. წ. III ათასწლეულიდან ძვ. წ. VIII საუკუნემდე. დასავლეთ ამიერკავკასიაში ამ პერიოდში დაფიქსირებულია მეორე მძლავრი მეტალურგიული კერა რიონ-ყვირილას ზედა წელზე.

ადრებრინჯაოს ადრეულ საფეხურზე საცხოვრებლად ისევ გამოიყენება კარსტული გამოქვაბულები (ვორონცოვის მღვიმის „კოლოკოლნი“ და „ზალოჟენი“ გროტები)^[31]; ამ მღვიმეებში თიხატკეპნილი იატაკების ნაშთებიცაა შემორჩენილი, რომლებშიც ზოგჯერ კერებია ჩალესილი. ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთის ზღვისპირა ნასახლარებზე - მაჭარასა^[32] და გვანდრაზე მიწურები და ნახევარმიწურები გვხვდება. ისინი მრგვალგეგმიანი ან ოთხკუთხა ძირბრტყელი ორმოებია, რომელთაც გარშემო სარების ჩასამაგრებელი ორმოები შემოუყვება. ვარაუდობენ, რომ ხის კარკასები ლერწმის ტიპის სპეციალური მცენარით იყო შემოწნული. მთელი ეს კონსტრუქცია შემდეგ შიდა და გარე მხრიდან თიხით იყო შემოლესილი. სათავსოების ასაგებად მოედნები წინასწარ იყო მომზადებულ-მოტკეპნილი^[33].

სულ სხვა სურათია განვითარებული ფინალური ეტაპის ძეგლებზე, გორა-ნასახლარებზე. ისინი დაბალი ხელოვნური ან ბუნებრივი გორაკებია, რომელთაც გარშემო სადრენაჟო თხრილები უვლის. ასეთი ბორცვები საკმაოდ ახლო-ახლოსაა განლაგებული და ერთმანეთს თხრილებით უკავშირდებიან (ოჩამჩირე, ფიჩორი).

აფხაზეთის ადრებრინჯაოს პირველი ძეგლი აღმოჩენილ იქნა ოჩამჩირის რაიონში მდინარე ჯუყმურის ზღვასთან შერთვის ადგილას. 3 ნასახლარი ბორცვიდან ერთ-ერთზე — დასავლეთის ბორცვზე (მ. ივაშჩენკო, ლ. სოლოვიოვი^[34]^[35], ბ. კუფტინი^[36]) ნასახლარი ფენა ზღვის დონეზე დაბლა ჩადიოდა. დაფიქსირდა რიყის ქვით მოკენჭილი თიხით გადალესილი მოედნები, რომლებზეც მოწნული და თიხით შელესილი „ფაცხის“ ტიპის ნაგებობები იდგა.

მეორე ძეგლზე, გუმისთაში (სოხუმის რაიონი) ნაგებობის არანაირი კვალი არ აღმოჩენილა. აქვე გაითხარა ყორღანი, სადაც მიცვალებულები მოკრუნჩხულ მდგომარეობაში გვერდზე იყვნენ დასვენებულნი^[37].

ოჩამჩირესა და გუმისთის ნასახლარებზე მოპოვებული მასალა — კერამიკა და ქვის იარაღები სავსებით იდენტურია ამავე დროისა და ასეთივე ტიპის კერამიკული თუ ქვის მასალებისა. ადრებრინჯაოს კულტურას მისი პირველი აღმოჩენის პუნქტის მიხედვით ოჩამჩირული კულტურა უწოდეს და ასეა ცნობილი ლიტერატურაში. მაგრამ ამავე ეპოქას „პროტოკოლხურ კულტურასაც“ უწოდებენ^[38]^[39]. ამ ბოლო დროს აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ყველა ამ პერიოდის ძეგლთა შესწავლამ ნათელყო, რომ ერთგვაროვანი ადრებრინჯაოს კულტურა მთელ სანაპირო ზოლსა და ბორცვოვან ზოლზეც ვრცელდება, ამიტომ ლიტერატურაში შეხვდებით ტერმინს „კოლხეთის ადრებრინჯაოს ხანის კულტურა“^[40], რომელშიც ძირითადი ერთგვარონების მიუხედავად სამი ლოკალური რეგიონი გამოიყოფა: ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთი (აფხაზეთი), ცენტრალური კოლხეთი და სამხრეთ-დასავლეთ კოლხეთი (აჭარა-გურია). ადრებრინჯაოს ხანის ნასახლარებს შორის განსაკუთრებული ადგილი დაიმკვიდრა ფიჩორის ნასახლარმა (გალის რ-ნი). იგი შეიძლება ეტალონურად ჩაითვალოს, რადგან ცენტრალურ ბორცვზე დაფიქსირდა 8 კულტურული ფენა: ძვ. წ. III ათასწლეულის მეორე ნახევარი - ძვ. წ. IIIს. დასაწყისი, აქედან ადრებრინჯაოს VII და VIII ფენები განეკუთვნება. სისქით 3მ. ქვედა მე-8 ფენაში დაფიქსირდა ხიმინჯებზე დაყრდნობილი ხის ბაქნიანი სათავსოების ნაშთები, რომელთა იატაკები თიხით იყო მოლესილი. წნელის ანაბეჭდიანი ბათქაშების მიხედვით კედლები მოწნული და თიხით შელესილი უნდა ყოფილიყო. ნასახლარის მე-8 ფენაშივე აღმოჩნდა „საკულტო“ სათავსო, რომლის იატაკზე კერის გარშემო თავმოყრილი იყო მრავალგვარი თიხის ჭურჭელი, ქვის იარაღები, ხის სახნისები, ლითონის ნივთები და თიხის ორსაგდულიანი 60 ყალიბი.

აფხაზეთის ადრებრინჯაოს ხანის კულტურა ენეოლითის მემკვიდრეა. ქვის ინდუსტრიას ძლიერი ენეოლითური ტრადიციები ეტყობა: რიყის ქვის იარაღები ატკეცვისა და მოკოდვის გზით არის დამზადებული.

კაჟის წარმოება დაცემულია, ნუკლეუსები ამორფულია, ამორფულია ანატკეცთა უმრავლესობაც. ლამელები არ არის. საფხეკები, საჭრისები და სახოკებიც ძალზე მცირე და ატიპურია. კაჟის ისრისწვერი სულ სამია; სამივე ასიმეტრიული, ფრთებდაშვებული, ერთი მათგანი ყუნწიანია. ასეთი ფორმისაა ხელშუბისპირებიც. საყურადღებო ფაქტია ნასახლარზე კაჟის ნამგლისპირების არსებობა, რომლებიც ორმხრივ დამუშავებულია, გვერდებდაკბილული.

ჭურჭელთა უმეტესობა ხელით ნაძერწია. თიხის ცომს ურევია კალციტი, შამოტი, ქარსი, კირი, კვარცი; გამომწვარია მურა-მოვარდისფროდ, მურა-მოწითალოდ, ლეგა და მოყავისფროდ; ფორმებია: ქილები, ქოთნები, დერგები, ჯამები, კოჭბის ტიპის და კასრისებური ჭურჭლები. უმრავლესობას ზედაპირზე ნაფოტით მოსწორებული პარალელური ზოლები ეტყობა. ფუნქციურად ისინი სამზარეულო და სამეურნეო (სანოვაგისა და სითხის შესანახ) ჭურჭლებს წარმოადგენდნენ.

ყური ჭურჭლის ყველა ტიპს ახასიათებს. უპირატესია პირსა და მხარზე დამაგრებული ყურები, განსაკუთრებით დიდი ზომის ჭურჭელზე (ქოთანი) და ჯამ-ფიალებზე. დანარჩენებს ყური ყელსა და ტანზე აქვთ მიძერწილი. შემკულობის ყველაზე გავრცელებულ სახეობას სხვადასხვა ფორმის შვერილ-კოპები წარმოადგენს: ძუძუსებური, ქიმისებური, მოგრძო, ოვალური, უნაგირისებური, ჯიბისებური, ყელზე ან მხარზე დაძერწილი რელიეფური სარტყელი.

ფიჩორის და ოჩამჩირის ნასახლარებზე ამ ზემოთ აღწერილი ტრადიციული კერამიკის გვერდით არის მისგან სრულიად განსხვავებული თხელი, განლექილი თიხისაგან ნაძერწი, მუქი პრიალა ზედაპირიანი თიხის ჭურჭელი, რომელიც ადგილობრივი არ არის და უკავშირდება აღმოსავლეთ საქართველოში გავრცელებულ ადრეყორღანულ კულტურაში (თრიალეთი, ბედენი) ცნობილ ნაწარმს.

ადრებრინჯაოს ასაკს განსაზღვრავს ფიჩორის ნასახლარის მე-8 ფენის ჩ-14 თარიღი 2290±60, რომელიც კალიბრების შემდეგ ძვ. წ. III ათასწლეულის I ნახევრამდე ჩადის.

ამ პერიოდში მაღალ განვითარებას აღწევს მიწათმოქმედება. მიწის დამუშავება ხდება უკვე ხის სახნისის საშუალებით. ფიჩორაში აღმოჩენილია ხის ორი სხვადასხვა ტიპის სახვნელი; ესეიგი მიწათმოქმედება უკვე გუთნურ ხასიათს იღებს, რაც თავისთავად გულისხმობს გამწევი ძალის გამოყენებას. ამის დადასტურებაა მთელ ამიერკავკასიაში ამ დროს გავრცელებული ხარის ფიგურები, რომელთა ნაწილი კისერთან გახვრეტილია. ამავე პერიოდს უკავშირდება ბორბლისა და საზიდარი ტრანსპორტის გაჩენა.

ფიჩორის ნასახლარზე დიდი რაოდენობით აღმოჩნდა კულტურული მარცვლეულის ნაშთები: ხორბალი, ქერი, შვრია და სხვ. ოჩამჩირის ნასახლარზე აღმოჩენილია მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის (ხარის, ძროხის), ასევე წვრილფეხა რქოსნების, ღორისა და სხვა ძვლები, რომლებიც მეტყველებენ მესაქონლეობის დიდ როლზე იმდროინდელი ადამიანების მეურნეობაში.

საზოგადოების ეკონომიკური ცხოვრების აღმავლობის რეალურ საფუძველს წარმოადგენდა მეტალურგია. ადრებრინჯაოს ეპოქაში ხდება ლითონის წარმოების მკვეთრი და სწრაფი განვითარება. სერიულად ჩამოისხმება სამეურნეო და საბრძოლო იარაღები. ფიჩორის ნასახლარმა მეტალურგიის უნიკალური ნიმუშები მოგვცა: 60 ორსაგდულიანი ყალიბი ყუამილიანი ცულებისა და სამკუთხა თოხებისათვის, ოთხმხრივი ღია ყალიბი ოთხი სხვადასხვა ნივთისათვის (კოვზი, სატევარი, შუბისპირი და უცნობი ნივთი). ამასთან ერთად აღმოჩენილი იყო საქშენი მილები, ციცხვები, კოვზები, ჭურჭელი ფსკერზე ლითონის ნაშთით და სხვა, რაც იმის დამადასტურებელია, რომ ნივთების დამზადება ნასახლარზევე ხდებოდა; ამ ნივთებმა საშუალება მისცა მკვლევარებს, ლითონის იარაღის წარმოების მთელი პროცესი აღედგინათ. სავარაუდოა, რომ ბრინჯაოს მეტალურგიაში გამოიყენებოდა აფხაზეთსა და ზემო რაჭაში მოპოვებული სპილენძის მადანი.

შესანიშნავი ლითონის ნივთები აღმოჩნდა აგრეთვე საშუალო ზომის დოლმენებში, რომლებიც ადრებრინჯაოს ხანას განეკუთვნება: ყუადაქანებული ცულები, ფოთლისებრი სატევარი, მასრაგახსნილი და მასრაშეკრული კავები ზედწნული ორნამენტით, ქინძისთავები და სხვა. ამათ დასამზადებლად გამოიყენებოდა ჩამოსხმის, ცივად ჭედვისა და ცვილის მოდელის დაკარგვის წესი. ზოგიერთი ნივთი ჯერ ჩამოსხმულია ყალიბში და შემდეგ დამატებით არის გამოჭედილი^[41]. ლითონის ნივთები დარიშხანიანი სპილენძისაგან იყო დამზადებული. სხვადასხვა დანიშნულების მიხედვით დარიშხანის მინარევი მერყეობდა 2,7%-დან 6,73%-მდე.

ენეოლითის და განსაკუთრებით ადრებრინჯაოს ხანაში მთელ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთსა და მიმდებარე ბორცვიან ზოლში ერთგვაროვანი კულტურა იყო გავრცელებული. ძნელია ამ კულტურის მატარებელი ტომების ეთნიკური ვინაობის განსაზღვრა, მაგრამ არქეოლოგიური მასალების მიხედვით, ეს ტერიტორია იმ დროს ერთი ტომით თუ არა, ერთმანეთის მონათესავე ტომებით უნდა ყოფილიყო დასახლებული. ამ ერთგვაროვან კულტურაში ლოკალური რეგიონები გამოიყოფა.

აფხაზეთი სწორედ ერთ-ერთ ასეთ თავისებურ ლოკალურ რეგიონს წარმოადგენს, რომლის ძირითადი დამახასიათებელი და განმასხვავებელი ნიშანი არის დოლმენები. ძვ. წ. III ათასწლეულის შუახანებს განეკუთვნება ადრეული დოლმენები, რომლებიც პატარა ზომებით გამოირჩევა. როგორც ზღვასთან ახლოს, ასევე მთის ზოლში (ეშერა, აზანთა, ოთჰარა, ყულანურხვა, შრომა, დოუ). მათ გათხრასა და შესწავლაში დიდი ღვაწლი მიუძღვით ა. ლუკინს, ლ. სოლოვიოვს, ბ. კუფტინს, ო. ჯაფარიძეს, ი. წვინარიას^[42]^[43]. დღემდე ცნობილი ყველა დოლმენი დაახლოებით ერთი ტიპისაა. ისინი წარმოადგენენ მეგალითურ სამარხ ნაგებობებს, რომელთაც გეგმაში ტრაპეციის ფორმა აქვთ. აგებულია ოთხი ვერტიკალურად დადგმული მასიური ბრტყელი ქვისაგან და მეხუთე ქვითაა გადახურული. ზოგ დოლმენს იატაკადაც ქვის ფილა აქვს. წინა კედელში, რომელიც ყოველთვის სამხრეთით ან სამხრეთ-აღმოსავლეთითაა მიქცეული, მრგვალი ხვრელი აქვს, რომელიც ქვის საცობით იხურებოდა.

დოლმენი კოლექტიური საგვარეულო სამარხია. მასში მეორადი დამარხვის წესი იყო გამოყენებული. მიცვალებულებს ხეებზე კიდებდნენ და დროთა განმავლობაში ხორცისაგან განთავისუფლებული ძვლები დოლმენში წინა ხვრელით შეჰქონდათ. ადრებრინჯაოს ხანას მცირე და საშუალო ზომის დოლმენები განეკუთვნება, დიდი ზომის დოლმენები უკვე მომდევნო ხანაშია აგებული და გვიანბრინჯაოს ეპოქამდე იყო გამოყენებული.

როგორც ცნობილია, დოლმენები ფართოდ არის გავრცელებული ჩრდილოეთ კავკასიაშიც, განსაკუთრებით ნოვოსვობოდნაიას ეტაპზე, მაგრამ დოლმენთა აგებულებისა და შიგთავსი მასალის შედარებამ ცხადი გახადა, რომ აფხაზეთის დოლმენები უფრო ადრეულია, ვიდრე ჩრდილოეთ კავკასიისა^[44].

აფხაზეთის ადრებრინჯაოს ხანის ძეგლები და კულტურა თავისი ტრადიციების გაგრძელებას შუა ბრინჯაოს ეპოქაში პოულობს. ეს ხანა ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებ შესწავლილი პერიოდია. ამის მიზეზი, უპირველეს ყოვლისა, შესაბამისი ძეგლების ნაკლებობაში, ან მათ არასწორ შეფასებაში უნდა ვეძებოთ. პროფ. თ. მიქელაძემ ფაქტობრივად პირველმა დიხაგუძუბა I-ის და II-ის მონაცემებზე დაყრდნობით დაასაბუთა დასავლეთ საქართველოს მასალებში შუა ბრინჯაოს ხანის არსებობა, რომელიც განისაზღვრა პროტოკოლხური II-ით. ფიჩორი I-ის სტრატიგრაფიულმა ჭრილმა ძირითადად დაადასტურა თ. მიქელაძის კლასიფიკაცია, თუმცა შუა ბრინჯაოს ხანის 2 კულტურული ფენის გამოვლენამ არსებული სქემა დააზუსტა. გამოყოფილ იქნა შუა ბრინჯაოს ხანის ორი ქრონოლოგიური ეტაპი, რომელიც პროტოკოლხური II ა და ბ ფაზებად იქნა დაყოფილი.

აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის შუა ბრინჯაოს ხანის ძეგლებს მიეკუთვნება ფიჩორი I-ს VI-V ფენების, ფიჩორი VI-ს ნაკარღალის III-VI ფენები, ისპანის (აჭარა) ზედა ჰორიზონტი, ანაკლია II, ანაკლია I-ის მეორე-მესამე ფენები, ნოსირის პირველი და მეორე ფენა.

პროტოკოლხურ კერამიკაში გამოიყოფა 3 ჯგუფის ნაწარმი. პირველ ჯგუფში გაერთიანებულია ე.წ. შავპრიალა ან ყავისფერპრიალა ნაწარმი. ფორმათა შორის აღსანიშნავია კვერცხისებურტანიანი მოზრდილი ჭურჭელი პირთან მიერთებული ბრტყელი ლენტური ყურებით, პირგაშლილი კოჭბები, მაღალქუსლიანი ვაზები, ბრტყელძირიანი ჯამები, ზიარი ჭურჭელი და სხვა. თხელკეციანი ჭურჭლის ფრაგმენტები, განსაკუთრებით ყურები ნაკაწრი, გეომეტრიული, ტალღური ან ტეხილხაზოვანი ორნამენტით არის შემკული.16 შავპრიალა ჭურჭლის ნიმუშები ნაპოვნია ოჩამჩირესა და ფიჩორის I-ს VIII-VII ფენებში, ისპანის ქვედა ფენაში. ჩვენთვის საინტერესო პერიოდის შავპრიალა ნაწარმი აღმოჩენილია ფიჩორი I-ს VI-IV ფენებში, ფიჩორი VI-ში, ნაკარღალში, ანაკლია I-სა და II-ში, ისპანის ზედა ფენაში და სხვა. თითქმის ყველა ამ ძეგლზე შავპრიალა და ყავისფერპრიალა ნაწარმი ერთეულების სახითაა წარმოდგენილი და თვით ფიჩორში, სადაც ამ ტიპის კერამიკა ყველაზე მრავალფეროვანია, საერთო რაოდენობის 1%-ს აღწევს. აქდან გამომდინარე, საეჭვოა ამ ჯგუფის ადგილობრივ, კოლხურ ნაწარმად მიჩნევა (თ. მიქელაძე), რადგან საზოგადოება თუ ფლობს ამ დონის მაღალხარისხოვანი ნაწარმის დამზადების ტექნოლოგიას, ბუნებრივია, უპირატესად მას აწარმოებს და მოიხმარს კიდეც. ამავე დროს მასიური კერამიკა (99%) ძალზე უხეში, მდარე ხარისხის და სრულიად სხვა ფორმებითაა წარმოდგენილი. მკვლევართა ნაწილი მას შემოტანილ ნაწარმად მიიჩნევს (ლ. სოლოვიოვი, ბ. კუფტინი, მ. ბარამიძე, ლ. ჯიბლაძე, ე. გოგაძე)17.ამ კერამიკის პირველად კერად ზოგჯერ მაიკოპის კულტურა მიიჩნევა. თუმცა მასში არ დასტურდება ვაზისებური სასმისები, მსგავსი პროფილის ჯამები, გრძელი ლენტური ყურები, ნაკაწრი ორნამენტი. მკვლევართა მეორე ნაწილი (ლ.სოლოვიოვი, ი. ვორონოვი, ჯ. აფაქიძე)18 ამ კერამიკის სათავეებს წინააზია-ანატოლიის ძეგლებზე ხედავს. აღსანიშნავია, რომ არც ამ რეგიონში ჩანს გავრცელებული მსგავსი პროფილის თიხის ნაწარმი, ნაკაწრი ორნამენტი; იქ ძირითადად გავრცელებულია ყავისფერპრიალა ნაწარმი, შავპრიალა კი ერთეულია.

შავპრიალა კერამიკის წარმომავლობის თვალსაზრისით ყველაზე რეალური გზები ისახება აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე. ფიჩორის კერამიკის ზედმიწევნითი მსგავსება ბედენური იერის ნაწარმთან, კერძოდ, ფორმათა მსგავსება (ჯამები, ვაზისებური სასმისები, ზიარი ჭურჭელი, ლენტისებური ყურები), ნაკაწრი ორნამენტი, კეცი და ზედაპირის მეტალური ბზინვარება ის ელემენტებია, რომლებიც ერთმანეთს უკავშირებს ამ ორ რეგიონს და სვამს საკითხს მათი ერთი კერიდან მომდინარეობის შესახებ. კოლხეთში შავპრიალა კერამიკის გამოჩენა ფაქტობრივად ემთხვევა ბედენ-მარტყოფის კულტურის აყვავების საფეხურს.

კერამიკის მეორე ჯგუფში ერთიანდება უხეში კვარც - და ქარსნარევ ცომის ნაკეთობები. გამომწვარია რუხად, მონაცრისფროდ და ყავისფრად, იშვიათად შავად. ეს არის ტიპური პროტოკოლხური ნაწარმი, რომელიც გავრცელებული ჩანს კოლხეთში ძვ. წ. III ათასწლეულის შუა ხანებიდან ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანებამდე. ბუნებრივია, მთელი ამ ხანის განმავლობაში შეინიშნება ცალკეულ ფორმათა განვითარების სურათი, თუმცა საერთო იერით ეს პრინციპულად ერთგვაროვანი ნაწარმია.

ფორმებიდან აღსანიშნავია ჰორიზონტალურ ყურებიანი მოზრდილი, პირგაშლილი დერგები, თითისებრი ან ჭრილი ანაბეჭდიანი რელიეფური სარტყლებით, ზოგჯერ „ჯიბისებური“ რელიეფური დანაძერწებით, რაც ძირითადად დამახასიათებელი ჩანს ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთისათვის; სამყურა ჭურჭელი, ვერტიკალურნახვრეტიანი ან ძუძუსებრკოპიანი ჯამები, ცილინდრულტანიანი ქილები ვერტიკალური, ხშირად დუბლირებული ყურით, უპირატესად ზედა ნაწილში ნაჭდევი ორნამენტით; თხელკედლიანი ხელადები, მცენარის ან ჭილობის ანაბეჭდებით შემკული ძირები. ვხვდებით რქისებურ სადგრებსაც.

შუა ბრინჯაოს ხანის მოგვიანო საფეხურზე ვხვდებით მესამე ჯგუფის კერამიკულ ნაწარმსაც. ამ ჯგუფისათვის დამახასიათებელია ჯამისებრი ფორმები, მოშავო ფერი, ზოგჯერ ნაპრიალევი ზედაპირი, შედარებით უკეთესად დამუშავებული კეცი. ისინი შემკულია კოპის ან პატარა ცრუ ყურის ირგვლივ დატანილი კონცენტრული წრეებით, ნახევარრკალებით, შევრონებით. ამ ჯგუფის კერამიკას გარკვეული შეხების წერტილები აქვს ტერამარების კულტურის ნაწარმთან ევროპაში19 და, შესაძლოა, საქმე გვქონდეს კულტურულ გავლენასთან აღმოსავლეთ ევროპის მხრივ. აღსანიშნავია, რომ ბულგარეთის ადრეთრაკიული ნამოსახლარებიდან იგრძნობა გარკვეული იმპულსები ძვ. წ. VII-VI საუკუნეების კოლხურ კერამიკაზე, რაც იმის მანიშნებელია, რომ აღმოსავლეთ ევროპიდან კავკასიისაკენ პერიოდული კავშირები ასახვას პოულობს მატერიალურ კულტურაში.

ეს კერამიკა თავს იჩენს ფიჩორი I-ის IV ფენაში, სადაც მას ახლავს მეორე ჯგუფის, უხეში რელიეფურჭრილი ორნამენტით შემკული კერამიკა და გვიანბრინჯაოს საწყისის ისეთი ტიპური მასალა, როგორიცაა ფრინველისმკერდისებრი და პირთან მიერთებული ორფერდა ყურები. აშკარაა, რომ საქმე გვაქვს შუა და გვიანბრინჯაოს ხანებს შორის გარდამავალ საფეხურთან, რომლის მიკუთვნება რომელიმე ამ პერიოდისადმი საფუძველს მოკლებულია. საყურადღებოა, რომ მსგავსი ნარევი მასალა დაფიქსირებულია ნამჭედურის ქვედა (VI) ფენებში, ანაკლია I-ის III ფენაში, ნოსირის I ფენაში, ერგეტის IV_V ფენებში. ამგვარად, კოლხურ ნამოსახლარებზე გამოიყოფა მთელი პლასტი, რომელიც აშკარად შუიდან გვიანბრინჯაოზე გარდამავალ ეტაპში უნდა გაერთიანდეს. ამ მოსაზრებას მხარს უჭერს ინტერდისციპლინარული მეთოდებით შესაბამისი ფენების დათარიღება (ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანები).

პროტოკოლხური II ეტაპის კერამიკის შესწავლა სტრატიგრაფიულ ჭრილში, როგორც ზემოთ ითქვა, საშუალებას იძლევა შუაბრინჯაოს ხანის ნაწარმი პირობით ორ ქრონოლოგიურ საფეხურად გაიყოს: პროტოკოლხური IIა და IIბ. პროტოკოლხური IIა საფეხურს განეკუთვნება ფიჩორი I-ის VI კულტურული ფენა, მაჭარა III-ის ფენა, გუმისთა I, გვანდრა – ზედა ფენა, ახრა ყაპში და პალი. ამ პერიოდის განმსაზღვრელად ჩანს გრძელი ლენტური ყურები, რომლებიც სათავეს VIII_VII ფენებში იღებს, მაგრამ აღარაა V ფენაში; ქრონოლოგიურად პროტოკოლხური IIა მოიცავს პერიოდს ძვ. წ. XXს. მეორე ნახევრიდან XVIIIს. ჩათვლით. პროტოკოლხური IIბ საფეხურს მიეკუთვნება ფიჩორი I-ის V ფენა, ფიჩორი VI, ნაკარღალის IV_VI ჰორიზონტები, ანაკლია II-ის ზედა ფენა; ანაკლია I-ის III ფენა; ამ საფეხურისათვის დამახასიათებელი ჩანს ჭილოფის ანაბეჭდიანი ან ღრუქუსლიანი ძირები, ჰორიზონტალური, წყვილადი ან ზემოდან დაკეჭნილი ყურები, ვერტიკალურხვრელიანი ან ძუძუსებრი კოპით შემკული ჯამები, რქისებური სადგრები, შავპრიალა ჭურჭლის მინაბაძები ჭრილი ორნამენტით, ლენტური ყურები, ფართო, ბრტყელი ყურები და სხვა. აღსანიშნავია, რომ არის ფორმები, რომლებიც ახასიათებს ორივე საფეხურს. ქრონოლოგიურად IIბ მოიცავს ძვ. წ. XVII-XVIსს., შესაძლოა, XVI საუკუნის პირველ ნახევარს.

შუა ბრინჯაოს ხანის კულტურის ერთ-ერთ ძირითად კომპონენტს ყუამილიანი ცულების რამდენიმე ვარიანტი წარმოადგენს. პირველ ვარიანტში ე.წ. საჩხერული ცულები გავრცელებული ჩანს ადრებრინჯაოს ხანის დასასრულის საფეხურზე და ძირითადად კოლხეთის მთიანი და მთისწინა ზოლშია გავრცელებული. მეორე ვარიანტში ერთიანდება ცულები აფხაზეთის დოლმენებიდან და თრიალეთის ადრეული ყორღანებიდან. პირველი ვარიანტისაგან განსხვავებით, მათ შედარებით მოკლე სატარე მილი, მოხრილი, მაგრამ საკმაოდ მასიური ტანი და ოდნავ გაფართოებული პირი ახასიათებს.

ფიჩორში აღმოჩენილი ცულის ყალიბების თუ ცულების Qქრონოლოგიური დიაპაზონი ხანგრძლივია და მოიცავს ძვ. წ. XXIII-XV საუკუნეებს. ამ ცულებს ახასიათებს სწორი ექვსწახნაგა ტანი, ზემოდან რელიეფური ზოლებით შემკული მოკლე სატარე, მომრგვალებული პირი. მათი ორიგინალური ფორმა საშუალებას იძლევა ისინი ცალკე ყუამილიანი ცულების „ფიჩორულ“ ვარიანტში იქნენ გაერთიანებული. ამ ტიპის მეტ-ნაკლებად მსგავსი იარაღი ცნობილია კრასნოდარიდან, განთიადიდან და სვანეთიდან. შეინიშნება გარკვეული მსგავსება ურუპის და ფასკაუს იარაღთან. ჩრდილოკავკასიური იარაღების სამხრეთული პროტოტიპები სწორედ `ფიჩორულ ვარიანტშია~ საძებნელი, რაზეც მიგვითითებს სწორი ტანი და მორკალური პირი.

ქვის ცულებს ახასიათებს მოგრძო, ცილინდრული ფორმა, მომრგვალებული ყუა, სოლისებური ფართო პირი. შუა ნაწილში დატანილია ხეხვით შესრულებული სატარე. მათი გამოჩენა ხდება ადრებრინჯაოს ხანის დასასრულს, უდიდესი რაოდენობა ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთშია მოპოვებული და, შესაძლოა, რეგიონის ლოკალურ ნიშნად იყოს მიჩნეული.

სატევრისპირი ერთ-ერთი ყველაზე ნაკლებადგავრცელებული იარაღია. გვაქვს რამდენიმე ცალი საჩხერიდან, დოლმენებიდან და 2 ც ფიჩორი I-დან. მათი გამოჩენა ხდება ადრებრინჯაოს ხანაში, თუმცა VI ფენაში მისი აღმოჩენა გვიჩვენებს, რომ ისინი შუაბრინჯაოს ხანის ადრეულ ეტაპზეც გამოიყენება, როგორც ჩანს, გავრცელებული უნდა ყოფილიყო მეორე ტიპის სატევრისპირიც, რაზეც ფიჩორი I-ის კომბინირებული ყალიბის ერთ-ერთ წახნაგზე ამოკვეთილი ფორმა მიგვითითებს. იგი ბრტყელი, ტოლფერდა სამკუთხედისებურია, უყუნწო. ტიპოლოგიურად უფრო მოგვიანო იერისაა.

ბრინჯაოს თოხი აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის რამდენიმე პუნქტშია ფიქსირებული. ფიჩორი I-ის, VIII ფენაში აღმოჩენილი 10-მდის ყალიბის და 3 თოხის მიხედვით ირკვევა, რომ ძირითადად 3 ვარიანტის თოხია გამოყენებული. მათი გაჩენა ძვ. წ. III ათასწლეულის უკანასკნელ მეოთხედში ხდება, თუმცა არსებობენ შუაბრინჯაოს ხანაში.

კაჟის იარაღი წარმოდგენილია ნამგლის ჩასართებით და შუბის თუ ისრისპირებით. შუა ბრინჯაოს ხანისათვის დამახასიათებელი ჩანს ცალგვერდდაკბილული, ზოგჯერ ზურგის მხრიდან მორკალული, ვიწროტანიანი ჩასართების ფორმები. ისინი ჩანს უკვე ადრებრინჯაოს ხანაში.

სამკუთხა, სიმეტრიულად ქუსლამოღარული ისრისპირთა ფორმები დამახასიათებელია გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანის ძეგლებისათვის, ხოლო ასიმეტრიულად ქუსლამოღარული ფორმები გავრცელებულია ე.წ პროტოკოლხური კულტურის ორივე საფეხურზე.

მატერიალური კულტურის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ პროტოკოლხური კულტურის II ეტაპი გენეტიკურ კავშირშია წინარე და მომდევნო საფეხურებთან და მათი გათიშვა შეუძლებელია. შუა ბრინჯაოს ხანის ეს მცირერიცხოვანი მასალა აშკარად გვიჩვენებს, რომ პროტოკოლხური II-ის ორ, ადრეულ და მოგვიანო საფეხურებად დაყოფა რეალურ საფუძველს მოკლებული არ უნდა იყოს.

საყურადღებოა საკითხი კოლხეთის შუა და გვიანბრინჯაოს ხანის კულტურათა კავშირურთიერთობის შესახებ. უკანასკნელ ხანებამდის ეს კავშირი საკმაოდ პრობლემატური ჩანდა. ფიჩორის ნასახლარის გათხრებმა მოგვცა ერთგვარი გასაღები ამ საკითხის გადასაწყვეტად. ცენტრალური ბორცვის IV ფენაში გამოვლინდა ნარევი მასალა, რაც იმაზე შეიძლება მიანიშნებდეს, რომ მომხდარა კოლხური კულტურის ერთი ქრონოლოგიურ-ლოკალური ვარიანტის შეჭრა – შერწყმა იმავე კულტურის იმავე ქრონოლოგიურ-ლოკალურ ვარიანტში. ამ მხრივ ფიჩორი გამონაკლისი არ არის. ასეთივე ნარევობა ახასიათებს ერგეტის ნასახლარს^[45], ანაკლია I-ის III ფენას, ნაკარღალის (აჭარა) VI ფენას, ნამჭედურის VI ფენას, ნოსირის II ფენას. ეს გარემოება საფუძველს იძლევა, რომ დასახელებული ძეგლები განეკუთვნოს შუა ბრინჯაოსა და გვიანი ბრინჯაოს ხანების გარდამავალ პერიოდს, როცა მოსახლეობის ერთი ნაწილი ინტენსიურად ითვისებს მთას, მეორე ნაწილი კი რჩება ბარში და აგრძელებს კოლხური კულტურის ტრადიციებს. რაღაც ეტაპზე, როგორც ჩანს, ბარში დამკვიდრებული მოსახლეობის ნაწილი მიდის მთაში, სამხრეთელები ინაცვლებენ ამჟამინდელი გალის რაიონისაკენ, რაც იწვევს მიკროკულტურათა ერთმანეთში უმტკივნეულო შერწყმას. ეს პროცესი ასახულია კერამიკაში, მაგრამ ამ კულტურათა მჭიდრო გენეტიკური კავშირი უკეთესად ჩანს ლითონის ნაწარმში, რაც განსაკუთრებით მკაფიოა გარდამავალი ეტაპის მასალებში. ამ თვალსაზრისით საყურადღებოა კოლხური ცულებისა და სხვა იარაღების (თოხის, შუბისპირის, სატევრის) მონაცემები. ისინი ადასტურებენ, რომ ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთში მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა არ შეცვლილა შუა და გვიანი ბრინჯაოს ხანების გარდამავალ პერიოდში.

გარდამავალი პერიოდის ძეგლებზე შენიშნული ძვრები დაკავშირებული უნდა იყოს კიდევ ერთ მოვლენასთან, რომლის შესწავლას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს კავკასიაში მიმდინარე ისტორიული პროცესების გარკვევისათვის. ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთში ადრე და შუა ბრინჯაოს ხანაში,როგორც უკვე ითქვა, გავრცელებულია დოლმენური კულტურა სპეციფიკური ნაგებობით, დაკრძალვის წესით და ინვენტარით^[46]. დოლმენი, როგორც სამარხი, მოულოდნელად წყვეტს არსებობას ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანებისათვის და ადგილს უთმობს სამარხთა ახალ ტიპებს (კრომლეხი, ოსუარიუმი), თუმცა შეინიშნება გენეტიკური კავშირი დაკრძალვის რიტუალსა და სამარხულ ინვენტარში. როცა მოსახლეობის ნაწილი ტოვებს ბარის ტერიტორიას, ხდება ამ დოლმენური, მოსახლეობის ნაწილის გადაადგილება მთის ზოლისაკენ. ამის საბუთად გამოდგება ბრილის სამაროვანზე გათხრილი ერთი აკლდამა, რომელიც ნაგებია მშრალი წყობით თიხა-ფიქალით ნაგები ქვებიდან. თავისი არქიტექტურული დეტალებით, დაკრძალვის რიტუალით და სამარხეული ინვენტარით (ძირითადად სამკაულით) იგი იმეორებს აფხაზეთის დოლმენების გვიანდელ ფენებსა და შუაბრინჯაოს ხანის დასასრულის ზოგიერთ კომპლექსს (ღარი, თლი, საჩხერე, ნული). განსაკუთრებული მსგავსება შეინიშნება ზემო რუთხის #16 სამარხთან^[47]^[48], რომელიც ნაგებობით, დაკრძალვის წესითა და ინვენტარით იმეორებს ბრილის აკლდამას. მისი შედარება ბრილისა და თლის კომპლექსებთან გვიჩვენებს, რომ იგი გარდამავალი პერიოდის ძეგლებთან უნდა იქნეს გაერთიანებული და მისი ზედა საზღვარი ძვ. წ. XIV საუკუნის საწყისზე მოგვიანო არ უნდა იყოს. ამავე დროს, ზემო რუთხის #16 სამარხის ქვედა ზღვარი ძვ. წ. XII საუკუნის ქვემოთ არ მიდის. ამგვარად, ისახება გზა აფხაზეთის დოლმენებიდან რაჭის გავლით ყობანის ტერიტორიაზე. არქეოლოგიურად დადასტურებული ეს მოვლენა გვიჩვენებს სამხრეთულ იმპულსებს და ნოვაციებს, რომელსაც ადგილი აქვს ჩრდილოეთ კავკასიაში.5 ფაქტობრივად ეს არის სამხრეთული გავლენის გავრცელების პირველი საფეხური, რომელიც ზემოთ აღნიშნულ ეთნოკულტურულ ძვრებთან არის დაკავშირებული. ამ გარემოებას კი გადამწყვეტი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს ყობანური კულტურის სამხრეთული ფესვების ძიების საქმეში.

გვიანბრინჯაო-ადრერკინის ხანა

ძვ. წ. II ათასწლეულის მეორე ნახევრიდან ფაქტობრივად მთელ კავკასიაში შეინიშნება მნიშვნელოვანი ძვრები და გარდაქმნები ადგილობრივი მოსახლეობის ყოფასა და კულტურაში. აშკარად მცირდება კულტურული კონტაქტები გარე სამყაროსთან და იქმნება ერთგვარი „კულტურული იზოლაცია“. კავკასიის შიგნით შეინიშნება განვითარების ერთგვაროვანი და ამავე დროს თავისებური განვითარების ხაზი. საქართველოს ტერიტორიაზე ამ პერიოდიდან, წინარე ხანების მსგავსად, ყალიბდება ორი სხვადასხვა არქეოლოგიური კულტურა: აღმოსავლეთში – ცენტრალურ ამიერკავკასიური, დასავლეთში კი – დასავლურ-ქართული (კოლხური). თითოეულ ამ კულტურაში ერთიანი მატერიალური კულტურა და განვითარების ერთიანი სურათი შეინიშნება. ამასთანავე ამ კულტურებში შესაძლებელი ხდება ლოკალური რეგიონებისა და მათ შიგნით მიკრო-ლოკალური სამრეწველო კერების გამოყოფა. ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთი (თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორია) ამ ერთიანი კოლხური კულტურის ლოკალურ ვარიანტად არის მიჩნეული^[49]^[50]^[51]. საყურადღებოა აღვნიშნოთ, რომ აღნიშნული პერიოდი ზოგადად ხასიათდება ძეგლთა განსაკუთრებული სიმრავლით. აშკარაა, რომ მეურნეობის სხვადასხვა დარგების, განსაკუთრებით ბრინჯაოს და რკინის მეტალურგიის მკვეთრი აღმავლობის შედეგად ხდება ერთგვარი „დემოგრაფიული აფეთქება“, რომელმაც მოიცვა ისტორიული კოლხეთის როგორც დაბლობი, ისე მთიანი კავკასიონის ზოლიც. ამ პერიოდში უკვე შესაძლებელი ხდება ვილაპარაკოთ ხელოსნური წარმოების აღმავლობაზე, განსაკუთრებით კერამიკულ წარმოებასა და მეტალურგიაში, მოზრდილ სამაროვნებსა და ნასახლარებზე, პროტოურბანისტულ დასახლებებზე და სხვა. ეს ყოველივე წინაპირობაა კოლხეთის სახელმწიფოს განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე მიგვანიშნებს. განსაკუთრებით კარგად ეს მოვლენები შეინიშნება ფიჩორის მრავალფენიან ნასახლარზე.

აფხაზეთის ტერიტორიაზე საკვლევი პერიოდის 300-მდის ობიექტია დაფიქსირებული. ისინი წარმოდგენილია ნასახლარებით, სამაროვნებით, საწარმოო კერებით და განძებით, ე.ი. კულტურის ყველა იმ კომპონენტით, რომლებიც საერთოდ არქეოლოგიური ძეგლებისთვის არის დამახასიათებელი. ბუნებრივია, რომ ყველა მათგანი არ გამხდარა მეცნიერული კვლევის ობიექტი, თუმცა რაც შესწავლილია შემთხვევითი აღმოჩენების გათვალისწინებით საშუალებას იძლევა ამ პერიოდის ზოგადი სურათის აღსადგენად. ერთი რამ კი აშკარაა: კოლხური კულტურა აღმოცენებულია ადგილობრივი, თვითმყოფადი კულტურის საფუძველზე და რაიმე კატაკლიზმები ან კულტურულ-ეთნიკური ცვლილებები არ შეინიშნება.

აფხაზეთის ნამოსახლართა შესწავლის დღევანდელ საფეხურზე კოლხური კულტურის აფხაზეთის ლოკალურ ვარიანტში შეიძლება გამოიყოს 3 მიკრორეგიონი. I მიკროლოკალურ ვარიანტს წარმოადგენს მდ. ენგურის ქვემო წელის ნამოსახლარები, ფიჩორის ნასახლარის II-III ფენები და მიმდებარე #2-10 ბორცვები, მზიურის, აბაჟუს, თაგილონის და წარჩეს ხელოვნური ნამოსახლარი ბორცვები, რომელთა არქეოლოგიური მონაპოვარი ძირითადად იმეორებს კოლხეთის დაბლობისა და სამხრეთ-დასავლეთ კოლხეთის ნამოსახლართა მონაპოვარს, ზოგიერთი თავისებური ელემენტით. II ლოკალურ ვარიანტს წარმოადგენს მოქვისა და ტამიშის ნამოსახლარები. აქ გვაქვს როგორც ხელოვნურ ნამოსახლართა კომპლექსი ტამიშის სახით, ისე ბუნებრივ ზღვისპირა ტერასაზე განფენილი დასახლება. არქეოლოგიური მონაპოვარი, ერთი მხრივ, მსგავსია I ლოკალური ვარიანტის ნაწარმისა და, მეორე მხრივ, გარკვეულად უკავშირდება III ვარიანტის ნასახლართა მონაპოვარს.

III ლოკალური ვარიანტის ნასახლარები (კისტრიკი, ბომბორა) წარმოდგენილია ზღვისპირა დაბალ ტერასაზე გამოვლენილი კულტურული ფენებით და ნახევრად მიწური წნული, ფაცხისებური ნაგებობებით, რომელიც გვხვდება მეორე ვარიანტის ნასახლარებზე. I ლოკალური ვარიანტის ნაგებობანი ძელური, „ჯარგვალური“ ტიპის ნაგებობებითაა წარმოდგენილი, რაც ტიპურია დასავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიული ყოფისათვის. აშკარაა, რომ ხის არქიტექტურა ფაქტობრივად ერთგვაროვანია და არ იცვლება კოლხეთის მთელი ისტორიის განმავლობაში. ფაქტობრივად იგივე შეიძლება ითქვას წნულკედლებიან, ბათქაშით შელესილ „ფაცხაზე“.^[52]^[53] ხის არქიტექტურის პარალელურად სხვა სახის ნაგებობანი თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე, თითქოს არ დასტურდება. ერთგვარ გამონაკლისს წარმოადგენს „აბაჟუს“ ნამოსახლარი სოფელ პირველ გალში, სადაც ქვედა, ძვ. წ. VIII-VII საუკუნეების ფენაში გათხრილია კლდეში (თირი) ჩაჭრილი სწორკედლიანი (სიმაღლე 3-1,6მ), დასავლეთით გახსნილი ნაგებობის ნაშთები საერთო ფართით დაახლოებით 400მ2 მეტი^[54]^[55]. მსგავსი ნაგებობა სადღეისოდ უცნობია კოლხეთის არქეოლოგიაში. გაურკვეველია მისი დანიშნულებაც, თუმცა გამოთქმულია მოსაზრება, რომ იგი წარმოადგენდა საქონლის გადარეკვის დროს Dდროებით სადგომს^[56]. ასეთ შემთხვევაში ერთგვარად გაურკვეველია მისი ორიგინალური კონსტრუქცია, განსაკუთრებული ზომები, გადახურვაში ხის სვეტების გამოყენება და სხვა. იგი უფრო შეიძლება იყოს ხეობის ჩამკეტი, სათვალთვალო, სასიმაგრო სისტემა.

აფხაზეთის ნამოსახლართა სისტემაში შეინიშნება კიდევ ერთი კანონზომიერება. ენგურკოდორის ორმდინარეთში, დაბლობ ზოლში, სადაც მრავლადაა ჭაობიანი, ნესტიანი ნიადაგი, ნამოსახლარები გამართულია ხელოვნურად მოზვინულ ბორცვებზე მდინარეების ან ძველი ნამდინარევი კალაპოტების გასწვრივ. მსგავსი სურათი ფიქსირდება კოლხეთის დაბლობის გავრცელების მთელ ტერიტორიაზე^[57].

საყურადღებოა, რომ ხელოვნურ ბორცვთა განლაგებაშიც შეინიშნება თავისებურება. ერთ-ერთი ბორცვი იყო ცენტრალური და ნასახლარის არსებობის პირველ ეტაპზე ჰეგემონი. ფიჩორის ნასახლარის მაგალითზე ჩანს, რომ ცენტრალური ბორცვი არსებობს ძვ. წ. III ათასწლეულის ბოლოდან და ცხოვრება მასზე გრძელდება უწყვეტად მთელი 20 საუკუნის განმავლობაში, ვიდრე ძვ. წ. III საუკუნის დასაწყისამდე (ფენები I-VIII). მხოლოდ ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში (ფენები III-II) მოსახლეობა იწყებს ბორცვის მიმდებარე ტერიტორიის ათვისებას. ძვ. წ. IX-VIII საუკუნისათვის ცენტრალური ბორცვის ირგვლივ ორ რიგად 10 ხელოვნური ბორცვის ათვისება ხდება, სადაც ძირითადად წინარეანტიკურ-ადრეელინისტური (ძვ. წ. VIII-III საუკუნეები) ხანის ფენებია წარმოდგენილი. ამ პერიოდში უკვე ნასახლარს უკავია დაახლოებით 10 ჰექტარი ფართობი. ეს არის მოზრდილი სოფელი, თანამედროვე ტერმინოლოგიით დაბის ტიპისა.

მსგავსი სურათი შეინიშნება კოლხეთის რიგ ძეგლებზეც: ტამიში (აფხაზეთი), ნამარნუ, წყემი, ნოსირი, ნამჭედური, ნაკარღალი და სხვა (კოლხეთის დაბლობი).

ყოველ ბორცვს და ბორცვების მთელ ამ სისტემას შემოუყვება ხელოვნური თხრილი (არხი), რომელიც, როგორც ჩანს, ივსებოდა მდინარე ზორღათის წყლით და სამხრეთ-დასავლეთით გადადიოდა ზღვაში.

საყურადღებოა, რომ ძვ. წ. IV საუკუნის ბერძენი ავტორის ჰიპოკრატეს ცნობა პირდაპირ ადასტურებს კოლხეთში არხების, როგორც საგზაო არტერიების არსებობას. იგი ამბობს: „მათი (კოლხების - ავტ.) სახლები გაკეთებულია წყალზე და მასალად გამოყენებულია ხეები ან ლერწამი. ისინი ცოტას დადიან ფეხით და ისიც მხოლოდ ქალაქში ან ბაზარში. ჩვეულებრივ მოგზაურობენ ნავებით, რომლებითაც ზემოთ და ქვემოთ მიუყვებიან არხებს. არხები კი იქ ბევრია“^[58]. აშკარაა, რომ ეს არხები ძირითადად სამიმოსვლო არტერიაა, თუმცა მას, როგორც ჩანს, სხვა ფუნქციაც ჰქონდა. კერძოდ, გამოიყენებოდა თავდასაცავად, სამეურნეოდ და სადრენაჟოდ. ამგვარად, იგი მრავალპროფილიანი დანიშნულების სისტემას წარმოადგენდა. საყურადღებოა, რომ ფიჩორის ნასახლარის საარხო სისტემა ძალზე კარგადაა შემორჩენილი. ნასახლარიდან არხის კვალი მიემართება ჩრდილოეთით 4 კილომეტრის მანძილზე. 2 კილომეტრში აღმართულია ხელოვნური ბორცვი, „ჯვარალები“, ხოლო 4 კილომეტრში „ნაკარღალი“. აქედან არხის (ღალი-ს) ერთ შტოდ, სავარაუდაოდ (შუალედი მონაკვეთი დაზიანებულია სამეურნეო სამუშაოების დროს) უხვევს სამხრეთ-აღმოსავლეთით და 3 კილომეტრში მიადგება განმუხურის ნამოსახლარ კომპლექსს (5 ბორცვი). აქედან კი არხი მიდის სამხრეთით, ზღვისკენ. ამგვარად, აშკარაა, რომ ერთ საარხო სისტემაში განლაგებულია 4 ერთმანეთის სინქრონული ნამოსახლარი (სოფელი). საყურადღებოა, რომ მსგავსი საარხო სისტემები ფიქსირდება ცენტრალურ კოლხეთში აბაშა-სენაკის რაიონში (წყემი–ძიგურა-კეთილარი და საგვიჩიოს ბორცვები., აგრეთვე ნამარნუს სისტემა ლანჩხუთის რაიონში).

ნასახლარ ბორცვთა აღნიშნული სურათი აშკარად გვიჩვენებს, რომ გვიანბრინჯაოს ხანის დასასრულისთვის კოლხეთის – დასავლეთ საქართველოს მთელი ტერიტორია ძალზე მჭიდროდ არის დასახლებული. ნამოსახლართა დიდი ფართობი, გამაგრების სისტემა, მეურნეობის მწარმოებლური ხასიათი, სავარაუდოდ, ცალკეულ ხელოსანთა ჯგუფები (კერამიკა, ლითონის იარაღი და სამკაული) თითქოს იმაზე მიგვანიშნებს, რომ საქმე გვაქვს პროტოურბანისტულ ცივილიზაციასთან, რომელიც აუცილებლად სახელმწიფოებრივი პოლიტიკური ერთეულის სახით უნდა ყოფილიყო წარმოდგენილი.

აფხაზეთის ტერიტორიაზე რამდენიმე ათეული სამაროვანია მოკვლეული და ნაწილობრივ შესწავლილი. მათ შორის აღსანიშნავია ისეთი ცნობილი საგვარეულო სამაროვნები, როგორიცაა წითელი შუქურა, გვადიხუ, ეშერა, ჯანტუხა, აყარმარა, მერხეული, ფიჩორი და სხვა. საყურადღებოა, რომ ყველა მათგანი თითქმის სინქრონულია და ძვ. წ. VIII საუკუნეების ფარგლებში ექცევა. ისინი ძირითადად ტიპოლოგიურად და არქეოლოგიური მასალებით ზუსტად ჯდებიან ეგრეთ წოდებული კოლხური სამაროვნების რიგებში, რომლებიც უკანასკნელ რამდენიმე ათწლეულში იქნა მოკვლეული (პალური, ლარილარი, ბრილი, მუხურჩა, ურეკი, ერგეტა და სხვა). შეინიშნება ერთი საერთო ნიშანი ამ სამაროვნების დათარიღების საკითხში. გვიანი ბრინჯაოს ხანის სამაროვნები ადრეული საფეხურის (ძვ. წ. II ათასწლეულის მეორე ნახევარი) კოლხეთის დაბლობზე ფაქტობრივად ჯერჯერობით უცნობია და ეს პრობლემა ერთ-ერთი ძირითადი და საკვანძოა არქეოლოგიაში. გვაქვს ნამოსახლარი ფენები, განძები, შემთხვევითი მონაპოვარი, სამარხეული კომპლექტები მთიან რეგიონში, მაგრამ არ ჩანს მათი სინქრონული სამაროვნები კოლხეთის დაბლობზე. რით აიხსნება ეს გარემოება, ძნელი სათქმელია და ამ მიმართულებით კვლევა კოლხეთის არქეოლოგიის ძირითადი პრობლემაა. ამ პრობლემის გადაწყვეტის გარეშე კი ქრონოლოგიის გარკვევა შეუძლებელია. აქედან გამომდინარე, მთელი ზემოთ აღნიშნული სამაროვნები ზოგჯერ ზოგადად საკვლევი პერიოდით არის დათარიღებული, რაც გაურკვევლობას იწვევს^[59]. საყურადღებოა, რომ აფხაზეთის დღევანდელ ტერიტორიაზე აღმოჩენილი სამაროვნები განსაკუთრებული მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. არის ორმოსამარხები სხვადასხვა მდგომარეობაში დაკრძალული მიცვალებულებით, მეორადი დაკრძალვის რიტუალით, კრემაციითა და ნახევრადკრემაციით და სხვა. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მეორადი დაკრძალვის რიტუალი, რაც ძალზე დამახასიათებელია კოლხური სამაროვნებისთვის და გავრცელებულია კოლხეთის მთელ ტერიტორიაზე^[60]. სამეგრელოს, იმერეთისა და აფხაზეთის ეთნოგრაფიულ ყოფაში დადასტურებულია, რომ დაკრძალვის ეს რიტუალი ერთნაირად დამახასიათებელია მთელი დასავლეთ საქართველოსთვის, რაც აღნიშნულ ტერიტორიაზე მოსახლეობის ერთგვაროვნებაზე უნდა მიუთითებდეს; იმავდროულად იგი ეთნიკური ვინაობის საკითხების კვლევისათვის ერთ-ერთ საყურადღებო წყაროს წარმოადგენს.

განსაკუთრებით საყურადღებო ჩანს სამარხის ერთი ტიპი, რომელიც გავრცელებულია მხოლოდ სოხუმის ჩრდილო-დასავლეთით და ცნობილია თიხის ოსუარიუმებით. დაკრძალვის წესი აქაც მეორადია. აღნიშნული გარემოება აშკარად მიგვითითებს, რომ კოლხური კულტურის აფხაზეთის ლოკალური რაიონის ერთ-ერთი მიკროლოკალური ვარიანტი სწორედ ამ რეგიონს მოიცავს. საყურადღებოა, რომ სწორედ ამ ვარიანტს ახასიათებს ბრინჯაოს სამკაულის ერთი ჯგუფი ჭვირული მძივები, სარტყლები ცხოველის თავით, ფრინველის ფორმის საკიდები და სხვა. ამავე ჯგუფისთვის ტიპურია არქაული იერის აგურისფერი ან მონაცრისფრო კერამიკა რელიეფურ-ჭრილი ან ტეხილი სახეებით. ძალზე მცირეა ტიპური კოლხური ნაირგვარი ორნამენტით შემკული თიხის ნაწარმი. შედარებით მრავლადაა კაჟის ისრისპირი, ნამგლის ჩასართი, რიყის ქვის სალესები, საბეგველი, ხელსაფქვავი. რეგიონის სპეციფიკა, შესაძლოა, კოლხურ კულტურაში პერიფერიული მდგომარეობით აიხსნას. არქეოლოგიური მასალების ამ ჯგუფის გავრცელების ჩრდილოეთ ნაწილი გარკვეულად მოიცავს დღევანდელი ადლერის რაიონს, რაც კოლხური კულტურის გავრცელების ჩრდილო-დასავლურ საზღვრად უნდა იქნეს მიჩნეული.

კოლხური კულტურის ერთ-ერთ სპეციფიკურ კომპონენტს ეგრეთ წოდებული დიუნური დასახლებანი წარმოადგენს. ისინი ვრცელდება ფაქტობრივად მთელ აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში აჭარიდან მოყოლებული აფხაზეთის თანამედროვე ტერიტორიის ჩათვლით ზღვის სანაპირო ზოლის გასწვრივ თითქმის უწყვეტად. ამგვარი დასახლებები ცნობილია და ნაწილობრივ შესწავლილი ბათუმში, ურეკში, ქობულეთში, ყულევში, გაგიდაში, ოჩამჩირეში, გულრიფშში, სოხუმში, ახალ ათონში, ქვემო ეშერაში და სხვაგან. ისინი წარმოადგენენ 1,5-3,5მ. სიმაღლის ქვიშაზვინულებს, რომლებზეც დასტურდება უძველესი ადამიანის საქმიანობის რამდენიმე (2-3-დან 12 დონემდის) ფენა, რომლებიც ჭრილში მოშავო-მონაცრისფრო ფერით გამოიყოფა. ეს შრეები მოზრდილ ლაქებადაა ფიქსირებული (სიგრძე 40-50 მ-მდის, სისქე 10-15სმ). გამონაკლისის სახით რიგ ძეგლებზე ფიქსირდება თიხატკეპნილი იატაკი (გუდავა II). ფენებში გამოვლენილი არქეოლოგიური მასალა მრავალრიცხოვანია და ერთგვაროვანი. წარმოდგენილია ძირზე ქსოვილის ანაბეჭდიანი ოთხკუთხა ან ოვალური ფორმის „აბაზანისებრი“ ჭურჭლები და რქისებური ან წაწვეტებულთავიანი სადგრები. კერამიკა უხეშია, ხრეშნარევი, ფერად მოწითალო. თითქმის უკლებლივ ყველა აბაზანისებრი ჭურჭელი ატარებს ცეცხლში ყოფნის კვალს. თანმხლები კოლხური კერამიკისა და იშვიათად ბრინჯაოს ნაკეთობათა მიხედვით ირკვევა, რომ დიუნური დასახლებები გაჩნდნენ ძვ. წ. VIII საუკუნის დასაწყისისათვის და წყვეტენ არსებობას ძვ. წ. VI საუკუნის შუა ხანებისთვის. სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ეს დასახლებები მარილის სარეწ სახელოსნოებს თუ სხვა დანიშნულების სადგომებს წარმოადგენდნენ^[61]. მკვლევართა ნაწილი ამ მოსაზრებებს დღემდე იზიარებს^[62]^[63]. ამ დროს სრულიად უგულებელყოფილია ქართველ არქეოლოგთა უკანასკნელი გამოკვლევები ამ სადგომების დანიშნულების შესახებ^[64]. ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით და არქეოლოგიური მასალის შესწავლის ახლებური ინტერპრეტაციის შედეგად დიუნური ნასახლარები რკინის საწარმოო ობიექტებად არის მიჩნეული^[65]^[66]^[67].

უფრო მისაღებია დიუნურ სადგომთა რკინის მეტალურგიასთან დაკავშირება. ირკვევა, რომ უკლებლივ ყველა სადგომი შეიცავს რკინას მაგნეტიტის სახით და მისი მიღება ქვიშაზვინულიდან სავსებით შესაძლებელია^[68]. ა. რამიშვილის მიერ აღდგენილი ეს პროცესი, შესაძლოა, იწვევს გარკვეულ კითხვებს, მაგრამ საერთო სურათი მაინც მისაღებია და გასაზიარებელი. ამასთანავე ფაქტია, რომ უკვე ძვ. წ. VIII საუკუნიდან რკინის იარაღი კოლხური კულტურის წამყვანი და გადამწყვეტი ელემენტია. თუმცა მისი პირველი ნაკეთობების გაჩენა აფხაზეთის ტერიტორიაზე, შესაძლოა, რამდენადმე წინაც უსწრებდეს ამ თარიღს. საყურადღებოა, რომ რკინის პირველი ნაკეთობები ზუსტად იმეორებენ ბრინჯაოს ნაკეთობათა ფორმებს და ჩამოყალიბებული ჩანან ადგილობრივი, კოლხური ბრინჯაოს ფორმების მიბაძვით. არ არის გამორიცხული, რკინის მადნის ნაწილი, მისი მასშტაბურობის გამო, წარმოადგენდა იმპორტის ერთ-ერთ სახეს და სპილენძის მადნის პარალელურად საცვლელ პროდუქტად იყო გამოყენებული. მხედველობაშია მისაღები ის გარემოებაც, რომ ფაქტობრივად მკვლევართა უდიდესი ნაწილი რკინის მეტალურგიის ჩამოყალიბებას ქართველური ტომის, ხალიბების სახელთან აკავშირებს. აღნიშნული საკითხები დეტალურად შეისწავლა აკად. დ.ხახუტაიშვილმა. მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიაზე (გურია-აჭარა, ქვემო ქართლი) წარმოქმნილი მეტალურგიული წარმოების პროცესის უადრესი საფეხურები ძვ. წ. XIV საუკუნით მაინც უნდა განისაზღვროს.34 როგორც ჩანს, სწორედ აქედან გავრცელდა რკინის მეტალურგია საქართველოს სხვა რეგიონებში, თანაც არასინქრონულად, სხვადასხვა პერიოდში. აფხაზეთის დღევანდელ ტერიტორიაზე მისი გავრცელება ძვ. წ. I ათასწლეულის დასაწყისით არის განსაზღვრული. დიუნურ სადგომთა გვერდით რკინის მეტალურგიის მაღალ დონეს აჭარასამეგრელოს ტერიტორიაზე შესწავლილი რკინის ქურა-სახელოსნოები ადასტურებენ. აღსანიშნავია, რომ მსგავსი ქურები შესწავლილია აფხაზეთში, თანამედროვე გალის რაიონში, კერძოდ მზიურის ტერიტორიაზეც, რომელიც აშკარად სინქრონულია დიუნური სადგომებისა და განეკუთვნება წინარეანტიკურ ხანას.

კოლხური კულტურის გავრცელების მთელ ტერიტორიაზე (თანამედროვე აფხაზეთის რეგიონის ჩათვლით) მატერიალური კულტურის ერთ-ერთ სპეციფიკურ და დამახასიათებელ კომპონენტს ბრინჯაოს ნივთების განძები წარმოადგენენ. სადღეისოდ სამეცნიერო ლიტერატურაში ცნობილია დაახლოებით 200-მდე ამგვარი კომპლექსი^[69]^[70]. მათ შორის 65 სწორედ დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზეა ფიქსირებული^[71]. ისინი შეიცავენ ბრინჯაოს წუნდებულ, ხმარებიდან გამოსულ იარაღებს (კოლხური ცულები, სეგმენტისებური იარაღი, თოხი, ზოდები), იშვიათად სამკაულს, კომბინირებულ იარაღს და „მელითონეთა“ განძების სახელითაა ცნობილი. სავარაუდოდ, ისინი ხელმეორედ გადასადნობად და ახალი იარაღის ჩამოსასხმელად იყო განკუთვნილი. მათი გაჩენა ძირითადად ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანებში ხდება (გალი, ურეკი, ბიჭვინთა/ლძავა, განთიადი), ე.ი. პერიოდში, რომელიც უშუალოდ უსწრებს წინ კოლხურ კულტურას და წარმოადგენს ერთგვარ გარდამავალ ეტაპს. განძები გვხვდება გვიანბრინჯაოადრერკინის ხანის ყველა ეტაპზე და, როგორც ჩანს, წყვეტს არსებობას ძვ. წ. I ათასწლეულის შუა ხანებისთვის. ჩვეულებრივ, ისინი დაკავშირებული არიან იმ პერიოდის ნამოსახლართა საწარმოო უბნებთან (ფიჩორი, გალი). მათი გაქრობა დაკავშირებული უნდა იყოს ბრინჯაოს ნაწარმის წარმოების შემცირებასთან რკინის მეტალურგიაზე სრული გადასვლის შემდგომ.

კოლხური კულტურა დროის დიდ მონაკვეთს მოიცავს და ქრონოლოგიურად ძვ. წ. II ათასწლეულის მეორე და I ათასწლეულის პირველ ნახევარს მოიცავს. არქეოლოგიური მასალების ტიპოლოგიურ-ქრონოლოგიური შესწავლა გვიჩვენებს, რომ მასში ძირითადად ორი ეტაპია წარმოდგენილი. პირველი ეტაპი ხასიათდება ბრინჯაოს ინდუსტრიის მაღალი დონით და წარმოდგენილია ყველა იმ იარაღით, რაც საერთოდ ამ კულტურას ახასიათებს არსებობის მთელ მანძილზე. მეორე ეტაპი კი ამ კულტურის აყვავების ხანაა, როცა ბრინჯაოს მეტალურგიასთან ერთად რკინის წარმოება წამყვანი დარგი ხდება^[72]. თითოეული ამ ეტაპის შიგნით შესაძლებელი ხდება რამდენიმე ქრონოლოგიური საფეხურის გამოყოფა^[73].

კოლხური კულტურის ხასიათი განპირობებულია მისი სამეურნეო თავისებურებით. იგი ძირითადად მიწათმოქმედი მოსახლეობის კულტურაა და იარაღებიც სწორედ ამ ფუნქციის მატარებელია. უკვე ადრებრინჯაოს ხანიდან კოლხეთის ტერიტორიაზე გუთნური მიწათმოქმედება იყო მეურნეობის წამყვანი დარგი, რისთვისაც გამოიყენებოდა ხის სახვნელები. ისინი აგრძელებენ არსებობას საკვლევ პერიოდშიც, რაზეც უნდა მიგვითითებდეს ფიჭვნარის გვიანბრინჯაოს ხანის ფენებში აღმოჩენილი ხის სახნისები^[74]^[75]. შესაძლოა, სახნისს ამ პერიოდში უკვე ჰქონდა ლითონის დამცავი. ყოველ შემთხვევაში, ძვ. წ. I ათასწლეულის შუა ხანებში (ძვ. წ. VII-VIსს.) კოლხეთში დასტურდება რკინის სახნისების არსებობა, რომლებიც ხის სახნისზე წამოსაგებად იყო განკუთვნილი (ნიგვზიანის და ფიჩორის სამაროვნები). მიწის დასამუშავებლად გამოყენებულია ბრინჯაოს თოხები, რომლებიც ხასიათდება სიმრავლით და ნაირგვარობით. ისინი გავრცელებულია ფაქტობრივად მთელ კოლხეთში, თუმცა შეინიშნება ერთი გარემოება - აფხაზეთის ტერიტორიაზე ისინი შედარებით მცირე რაოდენობითაა ცნობილი. თოხების გავრცელების ჩრდილოეთი პუნქტი ქვემო ეშერაა. მის სამხრეთით კი თოხები რამდენიმე პუნქტშია გამოვლენილი^[76]. აშკარაა, რომ ქვის იარაღის (თოხების) ფართოდ გავრცელების გამო მდ. გუმისთის ჩრდილოეთით ლითონის თოხი უფრო გვიან შედის, რაც ამ მიკროლოკალური კერის^[77] ერთ-ერთი თავისებურებით უნდა აიხსნას.

კულტურის ერთ-ერთ ძირითად და განმსაზღვრელ იარაღად კოლხური ცულებია აღიარებული. აფხაზეთის ტერიტორიაზე ვხვდებით ამ იარაღის სამივე ძირითად სახეობას – შვეტილტანიანი, მახვილი ყუით, სწორტანიანი დაწახნაგებული ყუით და ტანში ორგზის მოხრილი^[78]. კულტურის განვითარების მეორე ეტაპზე მათი ფორმები უფრო დახვეწილია, კოხტა და მსუბუქი. ზოგიერთი მათგანი ორნამენტირებულია. როგორც ჩანს, ძირითადად საბრძოლო იარაღის ფუნქცია ჰქონდა, თუმცა, შესაძლოა, უხეში, მასიური ეგზემპლარები სამეურნეო დანიშნულებისა იყო. კოლხური კულტურის ერთ-ერთ ძირითად ელემენტს წარმოადგენს სეგმენტისებური იარაღი, რომელიც საკმაო რაოდენობითაა აღმოჩენილი აფხაზეთში, ძირითადად გუმისთის სამხრეთ ზოლში. მათი დანიშნულების შესახებ აზრთა სხვადასხვაობაა. მკვლევართა ნაწილს მოზრდილი ნიმუშები ბარის ფუნქციის მატარებლად მიაჩნია, ნაწილს — ხვეწისა, ნაწილს კი — ხის სახნისის გარსაკრავად. გამოთქმულია მოსაზრება საცვლელ ერთეულად მათი გამოყენების შესახებ.

კოლხური კულტურის ადრეულ საფეხურებზე სამაროვანთა ნაკლებად შესწავლილობის გამო ნაკლები ინფორმაცია გვაქვს სხვა რიგის (საბრძოლო, სამკაული) მასალების შესახებ. განძების შემადგენლობაში ეს ნაკეთობანი იშვიათი გამონაკლისის სახითაა წარმოდგენილი. მეორე ეტაპზე (ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველი ნახევარი) უკვე მრავლადაა ამ რიგის მასალაც: სხვადასხვა ტიპის ბრინჯაოს შუბისპირები, სატევრები, ლითონის სამკაული. საყურადღებოა, რომ ამ ნაკეთობათა ერთგვაროვნების ფონზე მათ შორის გამოიყოფა აფხაზეთის ლოკალური რეგიონისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური ფორმებიც, მაგალითად, გრძელყუნწიანი, სამკუთხაპირიანი შუბისპირები, ცხოველის გამოსახულებიანი ბრტყელი ბალთები, ჭვირული და ბრტყელი სამაჯურები, კირკალის თავისებური ფორმები, თავდაფანჯრული და ფუყე მძივები, ცხოველისა და ფრინველის ფორმის საკიდი ამულეტები და სხვა. კოლხური კულტურის ბრინჯაოს ნაწარმი აშკარად მიგვითითებს ბრინჯაოს მეტალურგიის მაღალ დონეზე. უკვე ადრე ბრინჯაოს ხანიდან სპილენძის მოპოვება კოლხური ტომების სამეურნეო ყოფაში ერთ-ერთი პრიორიტეტული მიმართულებაა. კავკასიონის სამხრეთი კალთების ტერიტორიაზე სადღეისოდ ცნობილია რამდენიმე პუნქტი, სადაც დასტურდება ლითონის მოპოვებისა და დამუშავების მთელი პროცესი (ბაშკაფსარა, ჩხალთა –აფხაზეთში, ბრილი, გონა – რაჭაში, მესტია – სვანეთში, თლია და მისი შემოგარენი – ცხინვალის რეგიონში). მიკვლეულია უძველესი სამთომადნო გამონამუშევრები და მასთან დაკავშირებული საწარმოო კერები. ამ ძეგლებიდან ყველაზე უკეთ რაჭის სამთო-მეტალურგიული ცენტრია შესწავლილი^[79]. განსაკუთრებულ აღმავლობას ეს დარგი განიცდის გვიანბრინჯაოს ხანაში. ამ პერიოდის შტოლნები, შტრეკები, საძიებო თხრილები, კამერები და ფუძე ქანების გადანაყარი აშკარად გვიჩვენებენ, რომ მოპოვებულია რამდენიმე ასეული ათასი ტონა სპილენძის მადანი; იგი საკმარისი იყო არამარტო ადგილობრივი წარმოებისათვის, არამედ სრულიად რეალურია მათი ექსპორტი წინა აზიაში და ანატოლიის საშუალედო ვაჭრობის გზით უფრო სამხრეთითაც კი^[80]^[81]. სწორედ რაჭაში, ბრილის სამაროვნის ძვ. წ. VI-IV საუკუნეების ფენის სამარხებში ვხვდებით კილოგრამობით ლურჯი მინის ნავკრატისულ მძივებს, ეგვიპტურ სკარაბეებს, სანელსაცხებლებს, თევზის გამოსახულებიან ბრინჯაოს ფინიკიურ მონეტებს. ეს უკანასკნელი საშუამავლო ვაჭრობაში ფინიკიური ქალაქების (მაგ. პუნეჟის) როლზე უნდა მიგვითითებდეს. შემთხვევითი არ უნდა იყოს ის გარემოებაც, რომ ეგვიპტური იმპორტი თითქმის არ ჩანს კოლხეთის დაბლობის ამ პერიოდის ძეგლებზე და იგი მხოლოდ რაჭის სამთომეტალურგიული ცენტრის ზოლშია დადასტურებული. ამით უნდა აიხსნას კოლხური კულტურის გავრცელების მთელ არეალში (მათ შორის აფხაზეთშიც) ბრინჯაოს ზოდების განსაკუთრებული სიმრავლე, რომელთა ფორმა ტრანსპორტირებისათვის საკმაოდ მოხერხებულია.

ბრინჯაოს მეტალურგიის მაღალმა დონემ და საწარმოო ჩვევებმა მოამზადა ახალ, უფრო პროგრესულ და სრულყოფილ რკინის მეტალურგიაზე გადასვლა. ამიტომ შემთხვევითი არ უნდა იყოს რკინის მეტალურგიაში ქართველურ ტომთა განსაკუთრებული როლის აღიარება. სამწუხაროდ, სეპარატისტი მკვლევარები სრულიად უარყოფენ ამ თვალსაზრისს და ცდილობენ რკინის მეტალურგიის აფხაზეთში შემოსვლა, გავრცელება ჩრდილოელი სკივთური ეთნოსის გავლენით ახსნან^[82].

კიმერიელთა და სკვითთა ტომები ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში განსახლებული ჩანან ჩრდილო შავიზღვისპირეთისა და, სავარაუდოდ, სტეპების ზოლში. წყაროების მიხედვით, კიმერიელები სკვითებმა განდევნეს ამ ზოლიდან და ისინი ძვ. წ. VIIIს. დასაწყისისათვის გადადიან წინა აზიის ტერიტორიაზე. მათ უკან მისდევს სკვითური მასა, რომელიც ამ რეგიონში ჩანს ძვ. წ. VIIს. 90-იანი წლებისათვის. ორივე ამ ეთნოსმა გარკვეული როლი ითამაშა წინა აზიის პოლიტიკური სიტუაციის შექმნაში და ხან დამოუკიდებლად, ხან დაქირავებული რაზმების სახით მონაწილეობა მიიღო რიგ სახელმწიფოთა განადგურებაში. ჩვენთვის საინტერესოა, რა გზით უნდა მოხვედრილიყვნენ ეს ხალხები წინა აზიაში. მკვლევართა ნაწილი (მათ შორის აფხაზი სეპარატისტები) ამ გზად შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს, ეგრეთ წოდებული მეოტიდა-კოლხეთის გზას აღიარებენ. ეს დასკვნა ძირითადად წყაროთა არასწორი ინტერპრეტაციის შედეგად არის მიღებული და სრულად უარყოფილია არქეოლოგიური მონაცემები. ძვ. წ. I ათასწლეულის მეორე მეოთხედი არის კოლხური კულტურის აყვავების ხანა. უმაღლეს დონეზე ასული ბრინჯაოს და რკინის მეტალურგია, დემოგრაფიული აფეთქება, პროტოურბანისტული ცივილიზაცია და სხვა გვაძლევს უფლებას აღვნიშნოთ, რომ ამ პერიოდის კოლხეთი (აფხაზეთის ჩათვლით) არის ძლიერი სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური ერთეული, რომლის ტერიტორიის გადალახვა არც ისე იოლი უნდა ყოფილიყო. აღსანიშნავია, რომ კოლხურ ნასახლარებზე არავითარი კვალი უცხო ეთნოსის შემოჭრისა არ შეინიშნება. წარმოუდგენელია, ამოდენა მომთაბარე ტომთა გავლას არ დაეტოვებინა რაიმე კვალი ხანძრის, შეტაკებების, ანდა უბრალოდ ტიპური კიმერიულ თუ სკვითურ ნაკეთობათა სახით. დასავლეთ საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე მხოლოდ ერთადერთი კიმერიული ბრინჯაოს კელტია ნაპოვნი (თხმორის განძი, ქვემო რაჭა). Aამგვარად, კიმერიელთა მიერ კოლხეთის გზით წინა აზიაში მოხვედრა არქეოლოგიური მონაცემებით არ დასტურდება.

წყაროს მიხედვით, კიმერიელებს მოსდევენ სკვითური ტომები (ძვ. წ. VIIს.), თუმცა არავითარი კვალი შეტაკებისა ან ნივთიერი მასალისა არ ფიქსირდება არც კოლხეთში და არც საკუთრივ აფხაზეთში. ამგვარად, აშკარაა, რომ ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთიდან მომავალ სკვითებს კოლხეთის ტერიტორია არ გადაულახავთ და, სავარაუდოა, რომ ვერც გადალახავდნენ ძლიერი სახელმწიფოსა და ნაირგვარი საბრძოლო იარაღის არსებობის პირობებში. ამასთანავე კოლხეთის ჭაობიანი ტერიტორია და კლიმატი ნაკლებად მოსახერხებელია უცხოელთა ლაშქრობისათვის.

რამდენადმე განსხვავებული სურათი გვაქვს ძვ. წ. VIს. შუა ხანებისათვის. წინააზიური ლაშქრობების შემდგომ სკვითთა ერთი ნაწილი, როგორც ჩანს, ძალზე მცირერიცხოვანი მასა, უკან დასაბრუნებლად იყენებს კოლხეთის გზას. ამ შემთხვევაშიც არავითარი შეტაკებების კვალი არ ჩანს. სწორედ ამ პერიოდიდან ჩნდება წინააზიური მახვილების მიბაძვით და გავლენით წარმოქმნილი ეგრეთ წოდებული სკვითური აკინაკები., რომლებიც კოლხეთში გარკვეულ მოდიფიკაციას განიცდიან და ამ იარაღის კავკასიურ ვარიანტად ყალიბდებიან. ამავე პერიოდში ჩნდება ეგრეთ წოდებული სკვითური ცხოველურმოტივებიანი ნაკეთობანი, რომლებიც აშკარად წინააზიური გავლენითაა ჩამოყალიბებული. მესამე კომპონენტი, რომელიც სკვითური კულტურის ელემენტად არის მიჩნეული, არის ეგრეთ წოდებული სკვითური ისრისპირი. მისი გამოჩენა ხდება ძვ. წ. VIIს-ის ბოლოსათვის და VII-VIსს. ფაქტობრივად გავრცელებულია ციმბირიდან დაწყებული სამხრეთ რუსეთის სტეპების, ევროპის ნაწილის, კავკასიის და წინა აზიის ტერიტორიაზე. აღნიშნულის გამო რომელიმე რეგიონის მიჩნევა მის შემქმნელად, მით უფრო ეთნიკური კუთვნილების დადგენა შეუძლებელია.

სკვითების ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთიდან წინა აზიისაკენ ლაშქრობის თვალსაზრისით გარკვეული პერსპექტივები ისახება აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის ტერიტორიის სახით, სადაც, სავარაუდოდ, დერბენტის გასასვლელის გამოყენებით ჩანს მოხვედრილი სკვითური ნაკეთობანი, მაგრამ ძირითადად ეს მასალაც უკანმობრუნებულ მოსახლეობას ეკუთვნის. კოლხეთში (აჭარაში, ასევე ქვემო ქართლში) უკვე ძვ. წ. XIV-XIII სს-დან ჩნდება რკინის პირველი ნივთები და უმაღლესი დონის ცემენტაციის წესით მიღებული ფოლადი. აქედან იგი ვრცელდება საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. აფხაზეთში მათი გამოყენება ძვ. წ. I ათასწლეულის დასაწყისზე მოდის, რაც სკვითებთან ვერანაირად ვერ იქნება დაკავშირებული.

ანტიკური ხანა

ანტიკური ეპოქის დასაწყისისათვის დასავლეთ საქართველოში ყალიბდება კოლხეთის სამეფო, რომელიც აფხაზეთის ტერიტორიასაც მოიცავს. ძვ. წ. VI-V საუკუნეებში აქაური დასახლებების ბაზაზე წარმოიქმნა ძველბერძნული ახალშენები: დიოსკურია, გიენოსი, ტრიგლიტი, პიტიუნტი და სხვები. ძვ. წ. I საუკუნეში კოლხეთის სამეფო დასუსტდა და დაიშალა. ამის შედეგად აფხაზეთის ტერიტორიაზე აფსილების, აბაზგების და სანიგების სამთავროები წარმოიქმნა, ხოლო მთიან ზონაში – მისიმიანთა სვანური გაერთიანება. III-IV საუკუნეებში ჩამოყალიბდა ლაზთა სამეფო, რომელმაც თავისი ძალაუფლების ქვეშ მთელ კოლხეთთან ერთად გააერთიანა აფხაზეთის ტერიტორიაც. V-VI საუკუნეებში აფხაზურმა ტომებმა დასავლეთით გადაინაცვლეს. ამ პერიოდში ლაზიკის საზღვარი თანამედროვე სოჭის ჩრდილოეთით გადიოდა.

თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიის მეტი ნაწილის მომცველი და ძვ. წ. II ათასწლეულის შუახანებიდან უწყვეტად არსებული პირველი ქართული სახელმწიფოს – კოლხეთის სამეფოს შესახებ ცნობებს შეიცავს ძველბერძნული თქმულება არგონავტების შესახებ^[83]^[84]. მასში გაშუქებული ცალკეული მოვლენები რიონის ხეობაში ვითარდება. ზოგიერთი ავტორის მონაცემებით, არგონავტები თითქოს დიოსკურიაში (სოხუმში) მოვიდნენ. ასე, მაგალითად, აპიანე წერდა: „კოლხებს ეს ქალაქი მიაჩნიათ არგონავტებთან ერთად დიოსკურების აქ ყოფნის საბუთად“^[85]. ნიკონორ ალექსანდრიელის მტკიცებით, დიოსკურიას „ადრე აია ერქვა“. დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიასთან არგონავტების კავშირზე წერდა ზოგიერთი მკვლევარიც^[86]^[87]. რუსმა ენათმეცნიერმა გ. ტურჩანინოვმა მაიკოპში აღმოჩენილი, ვითომ, აფხაზური დამწერლობის უძველესი ნიმუშის საფუძველზე ქალაქ აიას ლოკალიზება ჩრდილოეთ კავკასიაში მოახდინა^[88]. ცნობილია, რომ ე. წ. მაიკოპის წარწერასთან დაკავშირებით გ. ტურჩანინოვის მოსაზრებები თავის დროზე თვით ცნობილმა რუსმა მეცნიერებმაც კი (ი. დიაკონოვი, ლ. ლავროვი, ე. კრუპნოვი, პ. აუტლევი და სხვ.) არ გაიზიარეს^[89]^[90]^[91]^[92] და არც ამჟამად იზიარებენ. გ. ტურჩანინოვი ცდილობდა აფსუა-აფხაზებისათვის „დიდი ისტორიის“ შექმნას. მან მაიკოპის წარწერა ხეთურ იეროგლიფებს მიამსგავსა, დაათარიღა ძვ. წ. XIII-XII საუკუნეებით და აფხაზურად „წაიკითხა“; გამოდიოდა, რომ კოლხები ვითომ აფხაზები არიან, ისინი (აფხაზები) ცხოვრობდნენ მცირე აზიიდან ყუბანამდე, ჰქონდათ თავიანთი დამწერლობა და სახელმწიფო ქალაქ აიათი; გ. ტურჩანინოვის მიზანი კოლხეთის სახელმწიფოს შესახებ ქართული ვერსიის განეიტრალება იყო; მისმა „აღმოჩენამ“ სერიოზული გავლენა მოახდინა სეპარატისტულ ისტორიოგრაფიაზე. არგონავტების შესახებ მითის აფხაზებთან (და არა კოლხებთან) კავშირზე სეპარატისტული ისტორიოგრაფია დღეს მხოლოდ მინიშნებით წერს, არგუმენტად იყენებს მედეას ძმის — აფსირტეს სახელის ვითომ აფხაზურ (აფსუურ) ჟღერადობას^[93] აფსირტე სახელის წარმოშობის შესახებ არსებობს საკმაოდ საინტერესო მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც იგი იხსნება ქართველურ ენობრივ ნიადაგზე^[94]. მსგავსი ჟღერადობის გვარ-სახელები კი მრავლად გვხვდება ძველ მსოფლიოში. ეგვიპტის ძვ. წ. VII-VI საუკუნეების სამი ფარაონი — ფსამეტიხები, ოფსიტე VI ს. ლაზიკასა და აფხაზეთში, მწერალი მიხეილ ფსელოსი (XIს.). ამდენად, მხოლოდ აფსუებისადმი მათი მიკუთვნება უსაფუძვლოა, მით უმეტეს, მსგავსი სახელები დამაჯერებლად არ იხსნება აფხაზურ ენაზე. თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე არგონავტთა ყოფნის შესახებ არსებულ ცნობებს ის მნიშვნელობა აქვთ, რომ მათი ავტორები სოხუმს კოლხთა ქალაქად, აიეტის სამეფოს ნაწილად მიიჩნევენ.

კოლხეთის სახელმწიფოს ჩამოყალიბების დროის, პოლიტიკური და სოციალური წყობის საკითხებზე განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს^[95]. ლ. სანიკიძეს მიაჩნდა, რომ იგი ძვ. წ. XVII-XV საუკუნეებში წარმოიშვა^[96]. დაახლოებით იმავე აზრისაა თ. გამყრელიძეც, რომელიც წერს: „უახლესი გამოკვლევების მიხედვით, კოლხური სახელმწიფოებრიობის არსებობა ჩვენ უკვე ძვ. წ. მე-15 საუკუნისათვის უნდა ვივარაუდოთ, რამდენადაც მიკენური ეპოქის ბერძნულ წარწერებში (ძვ. წ. XV-XIV სს.) დოკუმენტურად დასტურდება მრავალი სახელი, რომლებიც „არგონავტების მითიდან“ იყო ჩვენთვის ცნობილი, მათ შორის ისეთი სახელები, როგორიცაა „(ქვეყანა) აია“, „კოლხიდა“, „იასონი“ და სხვ“^[97]. ძველი ეგრისის სახელმწიფოს წარმოშობას თ. ბერაძე ძვ. წ. XV-XIV საუკუნეებით ათარიღებს, მ. ლორთქიფანიძე — ძვ.წ. I ათასწლეულის დასაწყისით^[98]^[99]. ძველბერძენ მწერალთაგან „კოლხეთის ქვეყანა“-ს პირველად ევმელოს კორინთელი ახსენებს არგონავტებთან დაკავშირებულ კონტექსტში^[100]. რა თქმა უნდა, ამჟამად შეუძლებელია ამ სახელმწიფოს ფორმირების ზუსტი თარიღის დადგენა, მაგრამ ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანებიდან მისი არსებობა სავსებით რეალურია.

„არგონავტიკის“ მიხედვით, აია დამოუკიდებელი, ძლიერი და ცივილიზებული სახელმწიფოა. ო. ლორთქიფანიძის აზრით, ძვ.წ. XII ს. ის უკვე არსებობდა, მაგრამ საეჭვოა, „არგონავტიკაში“ აღწერილი საზოგადოებრივ-ყოფითი ფონის ძვ. წ. II ათასწლეულის მეორე ნახევრით დათარიღება; მეცნიერი ვარაუდობს, რომ იგი უფრო ძვ. წ. VI-IV სს. რეალობას შეესაბამება^[101]. კოლხეთის ხალხი და მეფე, რომლებმაც გულთბილი მიღება მოუწყვეს არგონავტებს, წერდა დიუბუა დე მონპერე, „ცივილიზაციის გაცილებით უფრო მაღალ საფეხურზე იდგნენ, ვიდრე ის ფათერაკების მაძიებელნი და მათი მოლაშქრენი, რომლებიც, შუა საუკუნეების ნორმანების მსგავსად, მათთან საძარცვავად მოვიდნენ და დაარღვიეს სტუმართმოყვარეობის ყველა კანონი“^[102]. ოქროს საწმისისა და მედეას გამტაცებელ ბერძნებს, — წერს აპოლონიოს როდოსელი, — აიეტ მეფის შიში აქვთ; ფიქრობენ, „მალე ჩამოვა ის ელადაში, რომ შვილისათვის იძიოს შური“^[103]; კოლხთა მბრძანებლის გადაკიდება, ბერძნების აზრით, არ ივარგებს, რადგანაც „ქვეყნად ვერავინ გაუტოლდება ძლევამოსილ კოლხეთის მეფეს. თუმცა შორს არის, თუ მოინდომა, ელადაშიც წავა სალაშქროდ“^[104].

ქვეყნის ძლიერება და მისი წარმატებული ეკონომიკური მდგომარეობა ასახულია კოლხეთის მეფის ეპიტაფიაში, რომელიც მოყვანილი აქვს არისტოტელეს: „ოქროთი მდიდარი კოლხეთის მეფე აიეტი ღმერთების ყოვლისმძლე სვემ აქ გააპატიოსნა“^[105].

არგონავტების შესახებ მითის თანახმად, ძველი კოლხეთი კულტურულადაც დაწინაურებული ქვეყანა ყოფილა, ჰქონია თავისი დამწერლობაც კი; „შენახული აქვთ მამაპაპური ძველი კირბები და ამ კირბებშია ნაჩვენები გზები ყოველთა ზღვათა და ხმელთა“^[106]^[107]^[108].

ეს არის უძველესი ცნობა ქართული დამწერლობისა და კარტოგრაფიის არსებობის შესახებ. აია-კოლხეთში საკუთარ ენაზე ურთიერთობდნენ. იგივე მედეა „თავის კოლხურ ენაზე“^[109] საუბრობდა, თუმცა ფლობდა ტავრების ენასაც^[110]. კოლხეთი ნამდვილად ოქროთი მდიდარი სახელმწიფო ჩანს. განსაკუთრებული ბრწყინვალებითა და სიმდიდრით დედაქალაქი კუტაიისი გამოირჩეოდა. როცა ფაზისში შემოსული არგონავტები გემით მდინარეს აღმა აუყვნენ, მათ ხელმარცხნივ აღმოჩნდა „მაღალი კავკასიონი, აიას ქალაქ კუტაიისი“^[111].

კოლხეთის სამეფოს საზღვრები მართლაც კავკასიონამდე უნდა ყოფილიყო გადაჭიმული. ამაზე მიუთითებს ჰომეროსის „ოდისეაც“ (მასში ჩართულია ცნობა არგონავტების შესახებ, აია კი მოქცეულია ოდისევსის მოგზაურობების სფეროში), რომლის მიხედვით, აიეტის სამეფო სარმატიაში მდებარე კიმერიელებს ესაზღვრებოდა^[112]. ოვიდიუს ნაზონთან (ჰეროდიები, XII, 25-28) მედეა ამბობს: „ჩემი მამა სახელგანთქმულია, მას უპყრია თოვლიანი სკვითეთი, რაც კი პონტოს სანაპიროა“^[113]. ამრიგად, აიეტის დროინდელი კოლხეთის სამეფოს ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი, შესაძლოა, აზოვის ზღვასთან ახლოს გადიოდა; ამასვე ადასტურებს დიოდორე სიცილიელის ცნობაც კოლხთა ტომის 33 საუკუნის წინ მეოტის ტბის (აზოვის ზღვის) მიდამოებში ფორმირების შესახებ^[114]. დიოდორე სიცილიელი იმეორებს ჰეროდოტეს ცნობას კოლხების ეგვიპტური წარმოშობის შესახებ. ქართული ისტორიოგრაფია ამ თეორიას, რომელიც „ჰეროდოტეს ნასიბრძნი უნდა იყოს“^[115], არ იზიარებს, თუმცა იმ უძველესი ხანის ქართველთა და ეგვიპტელთა ნათესაობისა და კულტურული კავშირების დამადასტურებელი უამრავი მასალაა დაგროვილი^[116]^[117]; ამ კონკრეტულ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია დიოდორე სიცილიელის ცნობა კოლხთა ტომის არა ფაზისის, როგორც ჰეროდოტე მიიჩნევდა^[118], არამედ აზოვის ზღვის ნაპირებზე ფორმირების და, შესაბამისად, იქ მკვიდრობის შესახებ. ეს ყოველივე სრულ თანხმობაშია „ქართლის ცხოვრებასთან“ — ლეონტი მროველის თხზულებასთან, რომლის მიხედვითაც „ეგროსს ერგო აღმოსავლით მთა მცირე, რომელსა აწ ჰქვიან ლიხი; დასავლით ზღუა; მდინარე მცირისა ხაზარეთისა, სადა წარსწუთების წუერი კავკასისა“^[119]. ძველი ეგრისის საზღვრები თ. ბერაძის აზრითაც ჭოროხის აუზიდან მცირე ხაზარეთის მდინარემდე ვრცელდებოდა^[120]^[121] XVIII საუკუნის ბოლომდე (მიუხედავად აღმო-სავლეთ შავიზღვისპირეთის ეთნიკური სურათის მკვეთრი ცვლილებისა) მთელ რიგ უცხოურ (მათ შორის რუსულ) წყაროებში, რუკებზე საქართველოს სახელმწიფოებრივი საზღვარი, ისტორიული ტრადიციისამებრ, სწორედ ყუბანთან, აზოვის ზღვასთან, ან მათთან ახლოს ფიქსირდებოდა.

აია-კოლხეთის სამეფოს მკვიდრთა ეთნიკური კუთვნილების დასადგენად პირველ რიგში უნდა მივმართოთ „ქართლის ცხოვრებას“, ასევე არქეოლოგიურ და არსებულ მწირ, მაგრამ საინტერესო ლინგვისტურ მასალას. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, დასავლეთ საქართველო არის თანამედროვე აფხაზეთისა და მისი ჩრდილო-დასავლეთ რეგიონების ჩათვლით ეგრთა — უძველეს ქართველთა სამკვიდრო. ამას ადასტურებს არქეოლოგთა დასაბუთებული დასკვნა ძვ. წ. II ათასწლეულის მეორე ნახევარში მთელ დასავლეთ საქართველოში ერთიანი კოლხური კულტურის ჩამოყალიბების შესახებ^[122]. სერიოზული დასკვნებია გაკეთებული ენობრივი მონაცემების მიხედვითაც. თ. გამყრელიძისა და ვიაჩ. ივანოვის ერთობლივ ნაშრომში („ინდოევროპული ენები და ინდოევროპელები“) სპეციალური პარაგრაფი ეძღვნება თემას — „ბერძნულ-ქართველური ლექსიკური კავშირები და „მითი არგონავტების შესახებ“. ავტორები ასაბუთებენ, რომ ბერძნულ ენაში ჯერ კიდევ უძველეს ხანაში ნასესხები რამდენიმე ათეული ქართველური სიტყვაა შესული, მათ შორის „ტკოვ“ (ტყავი), რაც ეგრისში, მათ შორის თანამედროვე აფხაზეთის ფარგლებში ქართველთა წინაპრების მოსახლეობაზე მიუთითებს^[123]. თ. გამყრელიძისაგან განსხვავებით, ტ. ფუტკარაძეს სიტყვა „ტყოვ“ არ მიაჩნია ძვ. წ. II ათასწლეულში ზანურის არსებობის დამადასტურებლად^[124]. ის, ალბათ, უფრო საერთოქართველური სიტყვაა, საიდანაც შემდგომში მივიღეთ ტყები (მეგრ.) და ტყავი. ამასვე მოწმობს „ოდისეაში“ დაფიქსირებული სამკურნალო ბალახის სახელწოდება — „მოლი“^[125]^[126], რომელიც აიაში ხარობდა. მსგავსი ტერმინი სხვა ბერძნულ ტექსტში არ გვხვდება და მისი ახსნა ინდოევროპულ ენობრივ საფუძველზე შეუძლებელია. სპეციალისტთა აზრით, მოლი ბერძნების მიერ ნასესხები ქართული სიტყვაა^[127]. ტანზე წასასმელი წამლის თუ წამოსასხამის მნიშვნელობით იგი შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანშიც“ არის გამოყენებული^[128]^[129]. პროფესორ მერაბ ჩუხუას აზრით, „არგონავტიკაში“ და სხვა ბერძნულ წყაროებში ფიქსირებული „კირბოს“ წარმომავლობით არის მეგრულ-ლაზური სახეობა საერთოქართველური „კერბ“ სამწერლო ტერმინისა, რომელიც შემონახულია ს. ს. ორბელიანის ლექსიკონში „კეფი“ („მთელი ფურცელი არს წერილისა“) ფორმის სახით.

ქართული საისტორიო ტრადიცია, ძველბერძნული მითოლოგიიდან მოხმობილი ცნობები, ლინგვისტური მონაცემები, ასევე წინა თავში მოტანილი არქეოლოგიური მასალა იძლევიან საკმაოდ მყარ საფუძველს ვარაუდისათვის, რომ ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანებიდან მაინც აფხაზეთის თანამედროვე ტერიტორია აიაკოლხეთის სამეფოს, ანუ ძველი ქართული სახელმწიფოს ორგანულ ნაწილს შეადგენდა და მხოლოდ ქართველთა წინაპრებით, საერთოქართველური ენის მატარებელი ხალხით იყო დასახლებული. ო. ლორთქიფანიძის მტკიცებით, ძვ. წ. VIII საუკუნიდან კოლხეთი მოიცავდა მთლიანად დასავლეთ საქართველოს და უძველეს ქართველთა სამკვიდრებელს წარმოადგენდა^[130]. ამ სამეფოს არსებობის პერიოდში მეგრელ-ჭანებსა და ქართებს შორის ენობრივი განსხვავება ჯერ არ უნდა ყოფილიყო, — სამართლიანად წერს გ. მელიქიშვილი. მისი აზრით, „კოლხი“ სახელი მაშინ „საერთოქართველური თუ ქართი-ზანური (მეგრულ-ჭანური) ელემენტის აღმნიშვნელი უნდა ყოფილიყო. იონიელი ბერძნები ქართველ ტომებს ჯერ კიდევ ქართულ-ზანური ერთობის არსებობის „კოლხურ“ ხანაში გაეცვნენ და „კოლხი“ სახელსაც, უნდა ვიფიქროთ, ამ ერთობის აღსანიშნავად ხმარობდნენ“^[131]. ყველა წინაპირობა არსებობდა მაშინ, რათა ინტენსიურად განვითარებულიყო ერთიანი ქართული ეთნოსის ჩამოყალიბების, ალბათ, ბევრად ადრე დაწყებული პროცესი. ასეთი წინაპირობები გახლდათ მრავალი საუკუნის განმავლობაში არსებული ეკონომიკურად მდიდარი („ოქრომრავალი“), სამხედრო თვალსაზრისით ძლიერი (ელადის დალაშქვრის შემძლე), კულტურულად დაწინაურებული (დამწერლობისა და კარტოგრაფიის მქონე), ტერიტორიულად ვრცელი კოლხეთის სახელმწიფო, რომლის საზღვრები თავდაპირველად აშკარად სცილდებოდა ქართული წყაროების ეგრისის ფარგლებს და აღმოსავლეთ საქართველოს დიდ ნაწილსაც მოიცავდა (შემდგომში „კოლხეთი” და „ეგრისი” იდენტური ცნებებია). მის შემადგენლობაში მოქცეული ენგურ-ფსოუს მონაკვეთიც იყო ის მხარე, სადაც ქართველთა ეთნოგენეზის ხანგრძლივი პროცესი მიმდინარეობდა. სრული საფუძველი გვაქვს, ვიფიქროთ, რომ ქართველობამ სწორედ აია-კოლხეთის ეპოქაში მიაღწია კონსოლიდაციის ისეთ მაღალ ხარისხს, რომელმაც ისტორიის ქარტეხილებს გაუძლო. რაც მთავარია, შენარჩუნდა საერთოეროვნული თვითშეგნება, რომელიც ეფუძნებოდა საერთო კულტურული ენის (მიუხედავად ფუძეენის რღვევისა), საერთო სახელმწიფოებრივი განცდის (მიუხედავად ტერიტორიული დაქუცმაცებისა) არსებობას. მართალია, ერის კონსოლიდაციის პროცესი შემდგომშიაც გრძელდებოდა (ამ მხრივ განსაკუთრებული როლი ქრისტიანობას მიუძღვის), მაგრამ ქართველი ხალხის მყარი სულიერი ერთობა მაინც აია-კოლხეთის ხანაში ჩამოყალიბდა. სხვა ახსნა ქართველთა სამი ძირითადი შტოს (მეგრულ-სვანურ-ქართლური) მტკიცე ერთობის უნიკალური ფაქტისა შეუძლებელია იმის გათვალისწინებით, რომ შემდგომ ეპოქებში ქართველი ხალხის არსებობის ბევრად მეტი ხნის განმავლობაში უკვე გარეშე ფაქტორებით განპირობებული უპირატესად დეზინტეგრაციის ხელშემწყობი პროცესები მოქმედებდნენ.

ძვ. წ. III-II ათასწლეულების მიჯნაზე და უფრო შორეულ წარსულში დასავლეთ საქართველოს, მათ შორის ენგურ-ფსოუს მონაკვეთის მოსახლეობაზე, კონკრეტულ ეთნიკურ ჯგუფზე არსებითი „მსჯელობის შესაძლებლობა გამორიცხულია“^[132] საკმარისი წყაროთმცოდნეობითი ბაზის უქონლობის გამო. მიუხედავად ამისა, არსებობს სრულიად განსხვავებული მოსაზრება აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების შესახებ. იგი ეფუძნება უსაბუთო ჰიპოთეზას, რომლის თანახმადაც III-II ათასწლეულებში მცირე აზიაში მოსახლე ქაშქა-აბეშლას ტომები თითქოს აფხაზ-ადიღთა წინაპრები არიან. ამ მოსაზრებას იზიარებდნენ პ. უსლარი, ნ. მარი, პ. უშაკოვი, დ. გულია, ვ. სტრუვე, მ. დიაკონოვი და სხვები^[133]. ნ. მარი აფხაზთა პირვანდელ სამშობლოს კოლხეთის სამხრეთით და წინა აზიაში ეძებდა; თანამედროვე გეოგრაფიული სახელები — გუბაზოული, ჩიბათი, ანჩა (გურია), აგრეთვე აჭარა, ფაზისი და ა. შ. მან აფხაზურ ტოპონიმებად მიიჩნია^[134]^[135]. დ. გულიამ ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე კოლხები აფხაზთა (აფსუათა) წინაპრებად შერაცხა და დაასკვნა, თითქოს, ახალ წელთაღრიცხვამდე მთელი კოლხეთი, მცირე სომხეთი, ჩრდილოეთ მესოპოტამია და კოლხეთის მიმდებარე სხვა რეგიონები როგორც ამიერკავკასიაში, ისე ჩრდილოეთ კავკასიაში აფხაზურ-ჩერქეზულენოვანი ხალხით იყო დასახლებული^[136]; უფრო მეტიც, მან თავისი წიგნის მთელი თავი (თავი IV) მიუძღვნა იმის „დამტკიცებას“, „რომ აფხაზები ეგვიპტიდან და აბისინიიდან, ე. ი. აბასიიდან არიან გამოსულები“^[137]. დ. გულია ემყარებოდა XIX-XX საუკუნეების ევროპელ და ქართველ მეცნიერთა შეხედულებებს ქართველთა და სხვა კავკასიელ ხალხთა წინაპრების სამხრეთიდან გადმოსახლების შესახებ^[138], კოლხთა ეგვიპტური წარმოშობის ჰეროდოტესეულ თეორიას. მოსაზრება ქართველთა სამხრეთული წარმომავლობის შესახებ ეჭვქვეშ დადგა, როგორც კი დასავლეთის მეცნიერებმა (ბ. გროზნი ჩეხეთიდან და სხვ.) თუბალები, მუშქები (ქართველების სავარაუდო წინაპრები) ინდოევროპელებად აღიარეს. ამის შემდეგ ივ. ჯავახიშვილმა, რომელიც ქართველების სამხრეთიდან გადმოსახლების თეორიას უჭერდა მხარს, პოზიცია რამდენადმე შეცვალა. იგი შეუდგა ქართველი და სხვა კავკასიელი ხალხების ნათესაობის იდეის დამუშავებას. ეპიგრაფიკული წყაროების, ტომობრივი სახელწოდებებისა და ტოპონიმების ანალიზის საფუძველზე ი. ჯავახიშვილმა ირანულენოვან ხალხებად აღიარებული სკვითები და სარმატები ადიღების, ჩეჩნებისა და ლეკების წინაპრებად გამოაცხადა. ჩრდილოეთ კავკასიელთა კვალი, მისი აზრით, საქართველოსა და მეზობელ ალბანეთშიც მოიპოვებოდა; ტოპონიმებისა და ეთნონიმების ეს კვალი მცირე აზიამდე აღწევდა, — წერდა მეცნიერი. საკუთარი მონაცემების საფუძველზე ი. ჯავახიშვილი ოდნავი განსხვავებით, მაგრამ მაინც ტრადიციულ თვალსაზრისს დაუბრუნდა. ამჯერად, მისი მტკიცებით, „მონათესავე ქართული, ქართველური და სკვითურ-სარმატული ტომები” გადაადგილდნენ სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ; ამიტომ უშუალოდ ქართველთა წინაპრები თუბალტიბარენები და მუშკები//მეშეხები, ივ.ჯავახიშვილის აზრით, ინდოევროპელები ვერ იქნებოდნენ^[139]^[140].

აკად. ს. ჯანაშიამ სრულიად ახალი თეორია წამოაყენა. „ქართველები წარმოშობით წინა აზიის ძველს მკვიდრ მოსახლეობას ეკუთვნიან“ და ხეთა-სუბარების შთამომავლები არიან, — წერდა მეცნიერი; 6 ათასი წლის წინ უზარმაზარ ტერიტორიაზე (წინა აზია, ბალკანეთი, აპენინისა და პირენეის ნახევარკუნძულები) განფენილი ეს მოსახლეობა თანდათანობით შევიწროვდა, ძვ. წ. XIII საუკუნიდან (ხეთების სახელმწიფოს დამხობის შემდეგ) წვრილ-წვრილ სახელმწიფოებად დაქუცმაცდა; პირველი ათასწლეულის პირველ საუკუნეებში საქართველოს თანამედროვე ტერიტორიაზე დასავლური და აღმოსავლური კულტურული წრე ჩამოყალიბდა, რომელიც ქართველთა ორ გაერთიანებას — დასავლურქართულს და აღმოსავლურ ქართულს — შეესაბამებოდა; „დასავლური კულტურული წრე შეიცავდა მთელს დასავლეთ საქართველოს, ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთს მდ. თერგის დასავლეთით, მდ. ჭოროხის ხეობასა და შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროსაც”; ძვ. წ. VI საუკუნისათვის, როცა ურარტუს სამეფო დაეცა, სახელმწიფოებრივმა ცენტრებმა ჩრდილოეთისაკენ გადაინაცვლეს^[141]. ს. ჯანაშიას თეორიამ დიდი პოპულარობა და მხარდაჭერა მოიპოვა. დღის წესრიგიდან მოიხსნა ქართველთა წინაპრების სხვაგან ძებნისა და მათი გადმოსახლების საკითხი; ყოველგვარი აზრი დაკარგეს დ. გულიას მოსაზრებებმაც. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სწორედ ს. ჯანაშიას თეორიის გავლენით თქვა მან უარი თავის ძირითად დასკვნებზე, თუმცა XX საუკუნის 30-იან წლებში არც მკაცრი კრიტიკა დაჰკლებია მეცნიერთა თუ ხელისუფალთა მხრიდან. დ. გულიამ კი უარყო ძველი აბსურდული შეხედულებები, მაგრამ სეპარატისტული ისტორიოგრაფია დღემდე იზიარებს მათ.

ეგვიპტე-აბისინიიდან აფხაზთა გამოსვლის იდეა სერიოზულად არავის მიუღია, სამაგიეროდ არაერთი ცნობილი ავტორი, როგორც ზემოთ აღინიშნა, უმთავრესად ფონეტიკურ მსგავსებათა საფუძველზე ქაშქა-აბეშლას ტომებს ჩერქეზთა წინაპრებად მიჩნეულ კერკეტებთან და აფხაზურ-აფსუურ ტომად მონათლულ აფშილებთან აიგივებდა. ერთ-ერთი პირველი იყო გერმანელი მეცნიერი ედმუნდ მაიერი, რომელმაც სხვა ევროპელ მეცნიერებთან ერთად ჯერ კიდევ 1884 წელს კოლხები, სავარაუდოდ, ქაშქებად მიიჩნია^[142]. იგივე მოსაზრება გამოთქვა მიშელ თამარათიმ (მიხეილ თამარაშვილმა) 1910 წელს რომში ფრანგულ ენაზე გამოცემულ წიგნში „ქართული ეკლესია დასაბამითგან დღემდე“^[143]. ქასქებს კოლხებად თვლიდა ივ. ჯავახიშვილიც^[144].

განსხვავებული ვარაუდები გამოთქვეს ი. დიაკონოვმა, ი. დუნაევსკაიამ, გ. მელიქიშვილმა^[145]^[146]^[147]^[148]^[149]^[150]^[151]^[152]. ამ უკანასკნელის აზრით, ქაშქა-აბეშლა პროტოხეთების (ხათების) მონათესავე კრებითი მნიშვნელობის ერთი და იგივე ტომობრივი სახელის ორი სხვადასხვა ვარიანტია. ქაშქების სახელით ხეთები მოიხსენიებდნენ ჩრდილო-აღმოსავლეთ მცირე აზიის მთიელებს, რომელთა შორის, თითქოს, იყვნენ, — წერდა გ. მელიქიშვილი, — როგორც აფხაზ-ადიღთა, ისე ქართველთა წინაპრებიც^[153].

XX საუკუნის 50-60 წლებიდან აქტიურად მუშავდებოდა აფხაზთა სამხრეთული წარმოშობის თეორია, რაც დაკავშირებული იყო პ. ინგოროყვას ფუნდამენტური ნაშრომის — „გიორგი მერჩულეს“ ოფიციალურ დაგმობასთან. მასში დასაბუთებულია აფსუა-აფხაზთა ჩრდილოკავკასიური წარმოშობისა და გვიან შუა საუკუნეებში სამეგრელოს სამთავროს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში ჩამოსახლების, როგორც ქვემოთ იქნება ნაჩვენები, ადრეც არსებული თეორია. ამის გამო აღელვებული აფხაზური საზოგადოების დაშოშმინების მიზნით და ასევე პოლიტიკური მოტივებით საბჭოთა კავშირის კომპარტიის ცენტრალურმა კომიტეტმა (რომლის განსაკუთრებული კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდა ისტორიული მეცნიერება) 1956 წლის 10 ივლისის დადგენილებით ქართველები აფხაზთა (ასევე ოსთა და სომეხთა) ეროვნული კულტურის ვითომ ლიკვიდაციისა და ასიმილაციის მცდელობაში დაადანაშაულა. „ბრალდება“ აღიარეს საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტისა (1956 წლის 6-8 აგვისტო) და აფხაზეთის საოლქო კომიტეტის (1956 წლის 16 აგვისტო) პლენუმებმა^[154]. არარსებული „ქართული შოვინიზმის“, აფხაზთა ეროვნულ-კულტურული „ჩაგვრის” დაგმობამ გზა გაუხსნა ისტორიოგრაფიაში პ. ინგოროყვას თეორიის საპირისპირო ვარაუდების, მათ შორის აფხაზთა სამხრეთული წარმოშობის კონცეფციის დამკვიდრებას.

აღნიშნულ თემას შეეხო კ. შაყრილი. მას მიაჩნდა, რომ ქაშქები ადიღთა წინაპრები არიან, აბეშლა კი — აფსუა-აფხაზებისა; დაახლოებით III-II ათასწლეულების მიჯნაზე ისინი თითქოს ნელ-ნელა დაიძრნენ კავკასიისაკენ და ძვ. წ. I ათასწლეულში თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიამდე მოაღწიეს; ავტორის აზრით, მოსული აფხაზურ-ადიღური ტომები განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე იდგნენ, ვიდრე ადგილობრივი მოსახლეობა, რომელსაც თავს მოახვიეს თავიანთი ენა და კულტურა^[155]. ამასთანავე კ. შაყრილი არაფერს ამბობს იმის შესახებ, თუ რაში გამოიხატებოდა ვითომ მცირე აზიიდან გადმოსახლებულთა კულტურული უპირატესობა და სად გაქრა იგი შემდგომში. ამასთანავე უნდა აღინიშნოს, რომ არქეოლოგიური მასალა არ ადასტურებს მოსახლეობის შემადგენლობის რადიკალურ ცვლას ძვ. წ. I ათასწლეულში, ან მის გადაადგილებას მცირე აზიიდან ჩრდილოეთ კავკასიის მიმართულებით.

ქაშქა-აბეშლას ტომების მცირე აზიიდან კავკასიაში, მათ შორის დასავლეთ საქართველოში გადმოსახლების თეორიას მხარს უჭერდა არქეოლოგი ლ. სოლოვიოვი. მისი აზრით, დოლმენები აფხაზეთში ქაშქებმა დაამკვიდრეს, თუმცა თვითონვე აღნიშნავდა, რომ შავიზღვისპირეთში ეს დოლმენები მცირეაზიელი ტომების სავარაუდო გადმოსახლებამდეც არის დაფიქსირებული^[156]. აღნიშნულ მოსაზრებას ემხრობოდა ზ. ანჩაბაძეც; იგი ამტკიცებდა, რომ აფხაზური ეთნოსის ჩამოყალიბება მოხდა კავკასიის შავიზღვისპირეთში ადგილობრივი აბორიგენული მოსახლეობისა და ჩრდილო-დასავლეთ მცირე აზიიდან მოსული ტომების კონსოლიდაციის ხანგრძლივი პროცესის (ნეოლითის ხანიდან წინა ანტიკური ხანის ბოლო საუკუნეებამდე) შედეგად^[157]; შემდგომში ზ. ანჩაბაძემ რამდენადმე განსხვავებული მოსაზრება წარმოადგინა. მისი მტკიცებით, აფხაზურ-ადიღურ-ქართველურ ტომებს უხსოვარი დროიდან ეკავათ კავკასიის დასავლეთი ნაწილი და მიმდებარე რაიონები მცირე აზიაში. ე. წ. დოლმენური კულტურის აყვავების პერიოდი, III ათასწლეულის დასასრული — II ათასწლეულის პირველი ნახევარი, უნდა განვიხილოთ, — წერდა მეცნიერი, — როგორც ძველაფხაზური ეთნოსის ჩამოყალიბების პერიოდი, ვინაიდან უფრო მეტად სწორედ მაშინ მოხდა პროტოაფხაზურ-ადიღური ეთნიკური ერთობის საბოლოო რღვევა^[158]. ზ. ანჩაბაძესთან ვერ ვპოულობთ სარწმუნო მონაცემებს III-II ათასწლეულებში დასავლეთ საქართველოში, კერძოდ, ენგურ-ფსოუს მონაკვეთზე მაინცდამაინც ძველაფხაზური ტომების მკვიდრობის შესახებ. შ. ინალ-იფას აზრითაც, ხათურ-აფხაზურ-ადიღური ტომები სამხრეთიდან ჩამოსულნი კი არ არიან, არამედ III-II ათასწლეულებში სახლობდნენ ტერიტორიაზე ჩრდილოეთ კავკასიიდან მცირე აზიამდე^[159].

ეთნიკური ისტორიის საკითხებს შეეხო ო. ჯაფარიძეც. კავკასიის კულტურულენობრივი დაშლის შემდეგ (IV-III ათასწლეულები) მის დასავლეთ ნაწილს (აფხაზეთის ჩათვლით) ხათურ-აფხაზურ-ადიღური ტომები იკავებენ, — წერდა იგი, — ქართველური ტომები კი ამ დროს ამიერკავკასიის დასავლეთ და ცენტრალურ ოლქებში არიან. დასავლეთ კავკასიაში აღმოჩენილი კულტურა ო. ჯაფარიძემ აფხაზ-ადიღთა კუთვნილებად მიიჩნია^[160]. სამწუხაროდ, იმავეს ამტკიცებდა მეცნიერი მოგვიანებითაც^[161]. ო.ჯაფარიძის პოზიცია ამჟამადაც თითქმის უცვლელი რჩება — გვიანნეოლითის ხანაში (III ათასწლეული) აფხაზ-ადიღთა წინაპრები ყუბანისპირეთში არიან, მაგრამ დასავლეთ კოლხეთში მათი ყოფნა გამორიცხული არ არის; აქ ისინი ვითომ ქართველური ტომების მეზობლად მოსახლეობდნენ, რამაც, შესაძლოა, განაპირობა აფხაზურ-ადიღურ და ქართველურ ენებში ასახული შეხვედრები^[162]. სინამდვილეში ასეთი შეხვედრები ბევრად უფრო გვიანდელი ხანისაა.

არსებობს საპირისპირო შეხედულებებიც. მცირე აზიიდან დასავლეთ კავკასიაში ქაშქების გადასახლება, არ დასტურდება არქეოლოგიური მასალებით^[163], მათ შორის დოლმენებით, რომლებიც არ არიან დაფიქსირებული მცირე აზიაში^[164]. მხედველობაშია მისაღები ის გარემოებაც, რომ ქაშქების ეთნიკური ჯგუფი დღემდე არსებობს ირანში.

აფხაზ-ადიღთა ლინგვისტურ კავშირებს ხათებთან უარყოფს გერმანელი მეცნიერი ა. კამენჰუბერი. იგი მიიჩნევს, რომ ხათური და კავკასიური ენების გენეტიკურად ერთმანეთთან დაკავშირების მცდელობა წარუმატებელი იქნება იმის გამო, რომ ხათურის კვდომიდან კავკასიური ენების წერილობით ფიქსაციამდე 3000 წელიწადია გასული; შესაბამისად, დასკვნების გამოსატანად აუცილებელი მასალა არ დარჩა; აქედან გამომდინარე, იგი უარყოფს ი. დუნაევსკაიას პრეტენზიებს იმის თაობაზე, რომ ჯეროვნად არ მიმდინარეობს ხათურ და აფხაზურ-ადიღურ ენებს შორის სტრუქტურული თუ შესაძლო გენეტიკური კავშირების შესწავლა; მეცნიერი დარწმუნებულია, რომ ამ ენებში არსებულ მსგავსი ჟღერადობის სიტყვებს კავშირი ერთმანეთთან არა აქვთ^[165].

გენეტიკური კავშირის არსებობა ჩერქეზ-ადიღთა წინაპრების აღმნიშვნელ „ქასაგ“, „ქაშაგ“ ტერმინებსა და ქაშქას შორის გამორიცხულად მიაჩნია ნ. ვოლკოვას, ვინაიდან წყაროებში ისინი ორი ათასი წლის ინტერვალით მოიხსენიებიან^[166]. ასეთივე შუალედია ლურსმული წარწერების „აბეშლასა“ და „ქართლის ცხოვრების“ „აფშილს“ შორის.

მარტო დიდ წყვეტილობას დროსა და აგრეთვე სივრცეშიც დამაჯერებელ არგუმენტად არ მიიჩნევს გრ. გიორგაძე. მეცნიერის აზრით, უფრო მთავარი ის არის, რომ „ქაშაგ“ — „ქაშქას“ იგივეობის დასადგენად მხოლოდ ტერმინთა ფონეტიკური მსგავსება (რომელიც შეიძლება შემთხვევითი იყოს) საკმარისი არ არის; ხეთური წყაროების „ქასქა“ მსგავსი ან იდენტურია სხვადასხვა ეპოქის ხალხთა სახელწოდებებისა, რომლებიც ცხოვრობდნენ (ზოგ შემთხვევაში ახლაც ცხოვრობენ) მსოფლიოს სხვადასხვა მხარეში (კამერუნში არის ტომი „ქასქა“, ინდოეთში — გაშქა, პამფილიაში — სამხრეთ მცირე აზიაში — ცხოვრობდა ქერქოი და ა.შ.); გრ. გიორგაძე ყურადღებას აქცევს იმ გარემოებასაც, რომ „ქაშაგი“ ს.-ს. ორბელიანთან განმარტებულია როგორც „მოზრდილი ტყვე“, ხოლო ზაზა ფანასკერტელთან სიტყვა „ქაშქი“ — ნიშნავს „წუენი ქერის კორკოტისა“ (გამოიყენებოდა ლუდის აღსანიშნავადაც)^[167]. უფრო ზუსტად, ს.-ს. ორბელიანი ასეთ განმარტებას იძლევა: „ქაშაგი მოზრდილი ტყვე, და ბაღანა-ჩვილი“^[168]. დ. ჩუბინაშვილი უფრო აკონკრეტებს ამ ქართული სიტყვის მნიშვნელობას: „ქაშაგი, ტყვედ გასაყიდად დანიშნული მოზდილი ყრმა“^[169]. აქვე, განსჯისათვის შეგვიძლია დავსძინოთ, რომ ჩინგიზ-ხანის პირად გვარდიას ქეშიგი ერქვა. ამრიგად, მტკიცებას „ქაშაგ”-„ქაშქას” იდენტურობის შესახებ მტკიცე საფუძველი არ გააჩნია.

გრ. გიორგაძემ შეისწავლა ქასქების ეთნიკური ვინაობა; მან არ გაიზიარა მოსაზრება ხათებთან მათი იდენტიფიცირების შესახებ იმ მიზეზით, რომ ეს ტომები განვითარების სხვადასხვა საფეხურებზე იმყოფებოდნენ; აფხაზურ-ადიღურ ტომებთან ქასქების დაკავშირებაც არადამაჯერებლად მიიჩნია ტომთა სახელების ბგერითი სიახლოვის გარდა სხვა არგუმენტების უქონლობის გამო; არ არსებობს აგრეთვე ქასქების გადასახლება-გადმოსახლების დამადასტურებელი რაიმე მასალა. ხეთურ და ლურსმულ ტექსტებში ასახული ქასქური ტოპონიმების, საკუთარი სახელებისა და ცალკეული სიტყვების პირველადმა ანალიზმა მეცნიერი იმ დასკვნამდე მიიყვანა, რომ ქასქები მეტ ერთობას ავლენენ ქართველებთან (მეგრელ-ლაზებთან და სვანებთან), ვიდრე აფხაზადიღებთან.

გრ. გიორგაძე განიხილავს აბეშლაელთა ვინაობის საკითხსაც. ასურეთის მეფის ტიგლათფალასარ I-ის (ძვ. წ. 1115-1077 წწ.) სახელით შედგენილ ტექსტებში ისინი მოხსენიებული არიან ქასქების ვარიანტად, რაც იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ ლურსმული ტექსტების ქაშქაც ასევე სინონიმია იმავე აბეშლასი, — წერს მეცნიერი და დაასკვნის: „თუკი ამ შეხედულებას („ქაშქა“ — „აბეშლას“ სინონიმობის შესახებ) გავიზიარებთ, მაშინ ხეთური და ასურული წყაროების ქასქები (ქაშქები) და ასურული ტექსტების აბეშლაელები (საერთო ჯამში აფსილებიც — „აბეშლა“ და „აფსილი“ ტერმინების გაიგივების შემთხვევაში) ერთი და იმავე ჩამომავლობის — სამხრეთკოლხური წარმოშობის ტომებია“.

მთელი რიგი არგუმენტების მოშველიებით (უზუსტობები ასურულ ტექსტებში, აბეშლაელთა ლოკალიზაცია, ხეთურ ტექსტებში მათ შესახებ ინფორმაციის უქონლობა, პოლიტიკურ ასპარეზზე შედარებით გვიან გამოჩენა და ა.შ.) გრ. გიორგაძე უარყოფს „ქაშქა“ — „აბეშლას“ იგივეობას და გამოთქვამს ვარაუდს, რომ აბეშლაელები ქაშქებთან და მუშქებთან ერთად დასავლურქართველური წარმოშობისანი არიან; ამასთანავე, ჰიპოთეტურს უწოდებს „აბეშლა“ — „აფსილ“ — „აფსუას“ — სულ სხვადასხვა ეპოქისა და რეგიონის ხალხების გაიგივების მცდელობას, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ ტერმინთა მიახლოებით მსგავსებას ეფუძნება; თუკი ასეთ იგივეობას დავუშვებთ, „მაშინ აფსილებიც კოლხური (მეგრულ-ლაზური) წარმომავლობის ტომად უნდა ჩავთვალოთ, რადგან აბეშლაელები ქაშქებთან ერთად სწორედ ასეთ ტომად მიგვაჩნია“. ასეთია გრ. გიორგაძის მოსაზრება, რომელიც პრინციპულად განსხვავდება ამ საკითხზე სხვა მეცნიერების, მათ შორის გ. მელიქიშვილის^[170] დასკვნებისაგან.

მცირე აზიის ჩრდილო-დასავლეთიდან აფხაზურ-ადიღური ტომების წინაპართა დასავლეთ კავკასიაში გადასახლების თუ ამ ტომების კავკასიიდან მცირე აზიამდე გავრცელების თეორიის დასაბუთებას დასავლეთ საქართველოში ამჟამად არსებული ტოპონიმებითაც ცდილობენ. როგორც უკვე ითქვა, ერთ-ერთი პირველი იყო ნ. მარი, რომელმაც დასავლეთ საქართველოს ზოგიერთ რეგიონში (აჭარა, გურია, სვანეთი, რაჭა) არსებული ცალკეული ტოპონიმები ვითომ აქ 3 ათასზე მეტი წლის წინ მოსახლე აფხაზთა წინაპრებს მიაკუთვნა. საბჭოთა პერიოდში ეს მოსაზრება განავითარეს დ. გულიამ, ს. ჯანაშიამ, ივ. ჯავახიშვილმა და სხვებმა. „აფხაზურ-ჩერქეზული ეტიმოლოგიის მდინარეთა და პირთა სახელების“ საფუძველზე დ. გულიამ მთელი დასავლეთ კავკასია, სომხეთი და თურქეთი, როგორც ზემოთ ითქვა, აფხაზთა წინაპრების ისტორიულ საცხოვრისად გამოაცხადა.

ს. ჯანაშიას მოხსენებაში „ჩერქეზული (ადიღეური) ელემენტი საქართველოს ტოპონიმიკაში“ (1933წ.) „არაქართული“ სახელწოდებების (აკამფსი, სუფსა, აგიდაყვა, აჭყვა, მალთაყვა, ბობოყვათი, ბერეყვა და ა.შ.) ანალიზის საფუძველზე გაკეთებულია დასკვნა: „საქართველოს ტერიტორიის გარკვეულ ნაწილში ჩერქეზული ტოპონიმიკა უდავოდ დადასტურებულად უნდა ჩაითვალოს... ეს კი აქ ჩერქეზული მოსახლეობის ოდინდელი მოსახლეობის ნაკვალევია“^[171]. იგივე მოსაზრება გამოთქვა ივ. ჯავახიშვილმა. ფს-ბოლოკიდურიანი ჰიდრონიმები მან ჩერქეზულად აღიარა, ხოლო ფშ-ბოლოკიდურიანი სახელების სახელმდებლად ყაბარდოელები მიიჩნია, ყვა, ყუარა კი აფხაზებს მიაკუთვნა^[172]. მანვე საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიაში 1939 წლის მაისში წაკითხულ მოხსენებაში იმ მოტივით, რომ ჩერქეზულად ყვა ძე-ს ნიშნავს, ქართული გვარები ინგორო-ყვა, ჭანუ-ყვა-ძე, ღელე-ყვა ადიღური წარმოშობის გვარებად გამოაცხადა. ასევე ადიღურ ტოპონიმებად ჩათვალა ხოფა, სინოპი. სოფელ ბჟინევის (ხარაგაულის მუნიციპალიტეტი) სახელწოდებაც ჩერქეზულად (ნიშნავს ნიორს) იქნა ახსნილი. „ამრიგად, — ასკვნის ივ. ჯავახიშვილი, — ისტორიამდელ ხანაში ადიღეველები უნდა ყოფილიყვნენ დასახლებული დასავლეთ ამიერკავკასიაში, ისტორიული ხანის საქართველოს ტერირორიაზე“^[173].

ფს-, ფშ-, ყვა- ელემენტების შემცველი ონომასტიკა, მთელ რიგ გარემოებათა გამო, ჩერქეზ-ადიღთა წინაპრების ნაკვალევად ვერ ჩაითვლება. პირველ რიგში, მოყვანილი ტოპონიმები და ჰიდრონიმები ლათინური, ბერძნული და ქართული წარმოშობისაა, რაზეც ყურადღებას ივ. ჯავახიშვილიც ამახვილებდა; მეორეც, მათი ნაწილი ეკუთვნის არა 3-5 ათასი წლის წინანდელ პერიოდს, არამედ გვიანანტიკური, ან, შესაძლოა ადრეული შუა საუკუნეების ხანას, როცა მდ. რიონის სამხრეთით მდებარე თითქმის უკაცრიელ ტერიტორიებზე (თანამედროვე გურია, იმერეთისა და აჭარის ნაწილები) კვლავ ქართული მოსახლეობა დამკვიდრდა; მეორე ნაწილი ძველ წერილობით წყაროებში საერთოდ არ იხსენიება. ჩერქეზ-ადიღთა ნაკვალევად მიჩნეული სახელწოდებების დათარიღების აუცილებლობაზე კი სავსებით სამართლიანად გაამახვილა ყურადღება მ. ინაძემ^[174]; მესამეც, მსგავსი ტოპონიმები მრავლად გვხვდება როგორც საქართველოში, ისე ევრაზიისა და აფრიკის კონტინენტებზე. ყვა- (კვა), ფს-, ფშ- კომპონენტების შემცველი სიტყვებიც საკმარისად მოიპოვება სხვადასხვა ენებში, მათ შორის ქართულშიც; მეოთხეც, დაუჯერებელია, რომ დაახლოებით 3-4 ათასი წლის წინ აფხაზ-ადიღებს საქართველოში ჰქონოდათ სოფლები, რომელთა სახელწოდებები უცვლელად დღემდე შემორჩა; იგივე ეხება ჰიდრონიმებს, მით უმეტეს — გვარებს, რომელთა ჩამოყალიბება გვიანდელი (ახ. წ. VII საუკუნისა და შემდგომი პერიოდის) მოვლენაა; მეხუთეც, შეუძლებელია ფს-, ფშ-, ყვა- ელემენტებიანი ონომასტიკა აფხაზ-ადიღთა წინაპრებს იმ შორეულ წარსულში დაეტოვებინათ ტერიტორიაზე, რომელიც ვითომ გამოიარეს (ან დროებით ეკავათ) მაშინ, როცა ასეთი სახელწოდებები შესაბამისი უძველესი ხანისა არ გვხვდება სეპარატისტული ისტორიოგრაფიის მიერ აფხაზთა მუდმივ საცხოვრებლად მიჩნეულ ადგილებში — მცირე აზიასა და აფხაზეთში, აგრეთვე მის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე რაიონებში. გამოდის, რომ აფხაზურ-ადიღურად თუ ჩერქეზულად გამოცხადებული ტოპონიმიკა შორეულ წარსულში არსებობდა ყველგან, გარდა დასავლეთ საქართველოს ენგურფსოუს მონაკვეთისა. ფს- კომპლექსის შემცველი სახელი ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში პირველად კლავდიოს პტოლემაიოსთან (ახ. წ. I ს.) გვხვდება — ქ. ამფსალიდა, რომელიც დაახლოებით მდ. შახეს ნაპირას, გოლოვინის კონცხთან მდებარეობდა^[175]; V საუკუნის ანონიმი ავტორი ასევე თანამედროვე აფხაზეთის ფარგლებს გარეთ ახსენებს „ნიკოფსიას“ (ყოფილი „ძველი ლაზიკა“ მდებარეობდა დღევანდელი ტუაფსეს ჩრდილოდასავლეთით), „ფსახაფსს“ (მდინარე ქ. ნიკოფსიასთან), „ტოფსიდას“ (მდ. ტუაფსე)^[176]. სავარაუდოდ, ლათინურ, ბერძნულ, ან ქართულ ენებთან დაკავშირებული ეს სახელები გაითავისეს V საუკუნისათვის ნიკოფსიაში დამკვიდრებულმა ჯიქებმა, სხვა ჩრდილოეთ კავკასიელმა ხალხებმა. შეუძლებელია, პირიქით მომხდარიყო: იგივე ყვა – XIX-XX საუკუნეებამდე უდამწერლობო აფსუურ-აფხაზურიდან შესულიყო ლათინურში, ბერძნულში და მსოფლიოს სხვადასხვა ხალხთა ენებში.

ასეა თუ ისე, მოსაზრება დასავლეთ საქართველოში წინარე აფხაზურ-ადიღურ ტომთა მოსახლეობის შესახებ საფუძველს მოკლებულია. აკად. სიმონ ჯანაშიამ ქართველთა ეთნოგენეზის ახალი თეორიის შემუშავებით ფაქტობრივად თავადვე უარყო იგი. აფხაზურ-ადიღურ ტომთა წინაპრების დასავლეთ საქართველოში ყოფნას „თავისთავად საკმაოდ საეჭვოდ“ მიიჩნევს ნ. ლომოური^[177]. აღნიშნული შეხედულება უარყოფილია თანამედროვე ენათმეცნიერებაში.

ისტორიამდელ ხანაში დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის ჩათვლით) მოსახლეობის შესახებ სარწმუნო ცნობების შემცველი ძველბერძნული თქმულებები და სხვა მასალები აღნიშნულ ტერიტორიაზე, როგორც ზემოთ დავინახეთ, მხოლოდ ქართველთა წინაპრებს და ძველ ქართულ სახელმწიფოს აფიქსირებენ.

ვარაუდობენ, რომ ძვ. წ. VIII ს. ბოლოს ჩრდილოეთ კავკასიიდან სამხრეთის მიმართულებით სალაშქროდ დაძრულმა კიმერიელებმა კოლხეთის სამეფოს ტერიტორიაზე გამოიარეს და თითქოს ქვეყანას მძიმე დარტყმა მიაყენეს. როგორც ო. ლორთქიფანიძე მიიჩნევს, თუ მართლა განხორციელდა კიმერიელთა შემოსევები, მაშინ, ალბათ, მხოლოდ სამხრეთ-აღმოსავლეთ კოლხეთი დაზარალდა^[178]. თ.ბერაძე ასევე არ ეთანხმება მოსაზრებას ძვ.წ. VIIIს. ბოლო მეოთხედში კოლხეთის სამეფოს არსებობის შეწყვეტის შესახებ და ვარაუდობს, რომ კიმერიელთა შესაძლო შემოსევას კატასტროფული შედეგები არ მოჰყოლია; წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს ფაქტი აისახებოდა არქეოლოგიურ მასალაშიც და ბერძნულ-სომხურ მწერლობაშიც^[179]. უნდა ითქვას, რომ პირდაპირი თუ ირიბი მონაცემები სხვა ვარაუდებისათვის — კიმერიელების მიერ კოლხეთის სრული განადგურების, სამეფოს ტერიტორიაზე მეზობელი მთიელების შემოღწევისა და დამკვიდრების, „ძალთა თანაფარდობის შეცვლის“ შესახებ^[180]^[181] არ არსებობენ. როცა დანამდვილებით ისიც კი არ არის ცნობილი, კიმერილებმა აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი მართლაც გამოიარეს და მიაყენეს თუ არა დარტყმა ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთს, ყოველგვარ აზრს კარგავს შემდგომი ვარაუდების მთელი სერიალი ამ „დარტყმის“ ნეგატიური შედეგების თაობაზე. მეტი საფუძველი არსებობს სხვა ვარაუდისათვის — კოლხეთის სამეფომ განსაკუთრებულ ძლიერებას სწორედ ძვ.წ. VIII საუკუნიდან მიაღწია (დიაუხის სამეფოს განადგურება და შემოერთება და ა.შ.). იმ დროიდან დაიწყო და მომდევნო საუკუნეებში უფრო ინტენსიურად მიმდინარეობდა შავი ზღვის სანაპიროების ბერძნული კოლონიზაცია, რამაც გავლენა იქონია პოლიტიკური პროცესების შემდგომ განვითარებაზე. მართებულია მ. ლორთქიფანიძის მოსაზრება ქართული სახელმწიფოს ისტორიის უწყვეტი ხაზის არსებობის შესახებ^[182]. ეს უწყვეტობა დადასტურებულია თ. მიქელაძისეული პერიოდიზაციითაც^[183], რომლის თანახმად, ძვ.წ. XIII ს-დან დაწყებული კოლხეთის სამეფოს ისტორიის პირველი პერიოდი ძვ. წ. VI ს. შუა ხანებში დასრულდა. მეცნიერი მას „ძველი სამეფოს პერიოდს“ უწოდებს; ამის შემდეგ იწყება და ძვ. წ. I საუკუნემდე გრძელდება „შუა სამეფოს“ ახალი პერიოდი, რომელიც გვიანდელი (I-IV სს.) სამეფოს პერიოდმა შეცვალა.

შუა საუკუნეები

მთავარი სტატია: აფხაზთა სამეფო.

"აფხაზთა სამეფო" იყო ერთ-ერთი ადრინდელი ფეოდალური ქართული სახელმწიფო, რომელსაც აგრეთვე ეწოდება ეგრის-აფხაზეთის სამეფო (VIII საუკუნის 80-90-იანი — X საუკუნის 80-იანი წწ.). წარმოიქმნა დასავლეთ საქართველოს გაერთიანების შედეგად.

VIII საუკუნის ბოლოს აფხაზთა მთავარი ლეონ II გათავისუფლდა ბიზანტიის დამოკიდებულებისაგან და აფხაზთა მეფის ტიტული მიიღო. ამ აქტში მას მისი სიმამრი, ხაზართა ხაკანი (ლეონის დედა ხაზართა მეფის ასული იყო) დაეხმარა. სამეფოს ეწოდა "აფხაზეთის სამეფო" აფხაზთა სამთავროს წამყვანი როლის გამო ახალ სამეფოს ჩამოყალიბების საქმეში.

ზოგ წყაროში აფხაზთა სამეფოს მეფეები ეგრისის მეფეებად იწოდებიან. სამეფოს ტერიტორია გადაჭიმული იყო ნიკოფსიიდან, დაახლოებით, ჭოროხამდე, აღმოსავლეთით კი ლიხის (სურამის) ქედამდე. აფხაზთა სამეფოს მოსახლეობის უმრავლესობა, ქართველები (ქართები, მეგრელები, სვანები) იყვნენ. მნიშვნელოვან წილს შეადგენდნენ აფხაზები და კავკასიის სხვა ხალხები და ტომები. სახელმწიფო და მოსახლეობის დიდი უმრავლესობის სალაპარაკო ენა ქართული იყო. სამეფო დედაქალაქი გახდა ქუთათისი - დასავლეთ საქართველოს ცენტრი. ქვეყანა დაწინაურდა ეკონომიურად - განვითარდა სოფლის მეურნეობა, ვაჭრობა. თავის დროისათვის მაღალ დონეს მიაღწია ფეოდალურმა კულტურამ, რასაც მოწმობენ ქართული ხუროთმოძღვრების მრავალრიცხოვანი ძეგლები. წარმოქმნისთანავე აფხაზთა სამეფო აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს გაერთიანებისათვის ბრძოლაში, ცდილობდა შემოეერთებინა შიდა ქართლი, კახეთი და ჰერეთი. ერთ დროს მის შემადგენლობაში შედიოდა ჯავახეთიც.

აფხაზთა სამეფო განსაკუთრებით დაწინაურდა გიორგი II-ის და მისი ძის, ლეონ III-ის დროს. ამ პერიოდში აფხაზთა სამეფო საქართველოს გაერთიანებისათვის ბრძოლის ჰეგემონი იყო. ბიზანტიელ და არაბ დამპყრობელთა წინააღმდეგ ბრძოლაში აფხაზთა სამეფო, ისევე როგორც მთლიანად ფეოდალური საქართველო, გამარჯვებული გამოვიდა.

აფხაზთა სამეფოს კულტურული და საეკლესიო პოლიტიკა ნაკარნახევი იყო მთელი საქართველოს საერთო ინტერესებით. აფხაზთა სამეფოს მმართველმა წრეებმა, ჯერ კიდევ IX საუკუნეში, გაათავისეუფლეს თავისი ეკლესია კონსტანტინოპოლის პატრიარქის დამოკიდებულებისაგან და მცხეთის კათალიკოსს დაუქვემდებარეს . აფხაზეთის კათალიკოსის რეზიდენცია ბიჭვინთა (აფხაზეთის საკათალიკოსო) იყო . X საუკუნის 20-იან წლებში გიორგი II-მ ქართული ეკლესიის გავლენა ჩრდილოეთ კავკასიაში (ალანთა სამეფოში) გაავრცელა .

აფხაზთა სამეფო დაყოფილი იყო 8 საერისთავოდ: "აფხაზეთის", ცხუმის, ბედიის, სვანეთის, რაჭა-თაკვერის, გურიის, ქუთათისის და შორაპნის. აფხაზთა სამეფოს პერიოდში ფართოვდება ტერმინების "აფხაზეთის" და "აფხაზების" მნიშვნელობა (როგორც ქართულ, ისე უცხოურ წყაროებში). ამ ტერმინების ქვეშ იგულისხმება მთელი დასავლეთ საქართველოს და მისი მოსახლეობა. თუმცა ტერმინები "ეგრისი" და "ეგრისელები" ისევე რჩება ხმარებაში.

აფხაზთა სამეფომ დიდი როლი ითამაშა ქართული ფეოდალური ეროვნების ჩამოყალიბების დამთავრების პროცესში. მის ტერიტორიაზე მიმდინარეობდა ქართების, მეგრელებისა და სვანების კონსოლადაცია.

978 წელს ადგილობრივმა „აფხაზურმა დინასტიამ“ შეწყვიტა არსებობა და საზოგადოების პროგრესული ძალების ხელშეწყობით აფხაზთა სამეფოს ტახტზე აიყვანეს ბაგრატ III ბაგრატიონი, რომელიც დედის მხრიდან აფხაზთა მეფეების შთამომავალი იყო. XI საუკუნის დასაწყისში ბაგრატ III გაერთიანებული საქართველოს მეფე გახდა.

ოსმალთა ბატონობა

ოსმალთა დაინტერესება ანატოლიის ჩრდილო–აღმოსავლეთით მდებარე ქართული სამთავროებით 15 საუკუნის შუა ხანებს ემთხვევა. ოსმალური წყაროები არაფერს ამბობს ამის შესახებ, მაგრამ ქართულ ქრონიკებში აღნიშნულია, რომ რომელიღაც ოსმალურმა ფლოტმა 1455–წ. სოხუმი აიღო, მაგრამ აქ ადმინისტრაციუოი ორგანოები არ დაუარსებია და მმართველობა ძველ ბეგებს დაუტოვა იმ პირობით, რომ ისინი ხარაჯას გადაიხდიდნენ. გენუურ წყაროებში აღნიშნულია, რომ ორმოცდათექვსმეტ გემიანი ოსმალური ფლოტი 1454 წლის ივნისს სოხუმში შემოვიდა და აქაურობას და დასავლეთ საქართველოს სანაპიროებს დაარტყა. ამრიგად, პირველი სერიოზული კავშირი შავი ზღვის სანაპიროს აფხაზთა და დაიან/მეგრელთა რეგიონებთან მყარდებოდა. 1578 წელს ოსმალებმა სოხუმში ააშენეს გამაგრებული ფორტი.

რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში

აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის ქვეშევრდომი გახდა 1810 წელს. ყირიმის ომის დროს აფხაზეთი ოსმალებმა დაიკავეს და რუსეთი იძულებული იყო ევაკუირებულიყო სამეგრელოში, მაგრამ ომის შემდეგ აფხაზეთის ტერიტორია რუსეთს დაუბრუნდა. 1864 წელს ანექსირებულ იქნა რუსეთის იმპერიის მიერ, რომელმაც გააუქმა აფხაზეთის სამთავრო და მას სოხუმის სამხედრო განყოფილება უწოდა. 1883 წელს სოხუმის სამხედრო განყოფილება გაუქმდა და შეიქმნა სოხუმის ოკრუგი, ქუთაისის გუბერნიის საზღვრებში.

1896 წელს ეს ტერიტორია მოექცა ახალჩამოყალიბებულ შავი ზღვის გუბერნიის შემადგენლობაში სამი ადმინისტრაციული ერთეულით — სოჭის, ტუაფსის და ნოვოროსიისკის ოლქით. გუბერნიის ცენტრად ქალაქი ნოვოროსიისკი დადგინდა, ხოლო მისმა სამხრეთმა ადმინისტრაციულმა საზღვარმა სოხუმის ოკრუგთან (აფხაზეთთან) მდინარე მზიმთაზე გაიარა. 1904 წლის 25 თებერვალს რუსეთის მთავრობამ ეს საზღვარი კიდევ უფრო სამხრეთით გადმოსწია — შავი ზღვის გუბერნიას შეუერთდა სოხუმის ოკრუგის ნაწილი გაგრის კლიმატური სადგურის მიმდებარე ტერიტორიებითურთ, სულ 150 ათასამდე დესეტინა მიწა. ეს მდგომარეობა 1917 წლამდე შენარჩუნდა.

1917–1921 წლები

1917-1921 წლები გამოირჩეოდა აფხაზეთში, რომელიც იმ დროისთვის შედგებოდა ყოფილი რუსეთის იმპერიის ორი ადმინისტრაციული ერთეულის — სოჭისა და სოხუმის ოკრუგებისგან, ბოლშევიკური რევოლუციის მოწყობის ორი წარუმატებელი მცდელობით და რუსეთის ბოლშევიკური და ცარისტული სამხედრო ძალების მცდელობებით, ჩამოეშორებინათ აფხაზეთი საქართველოს დემოკრატიული რეპსუბლიკისგან. ეს ომი ცნობილია სოჭის კონფლიქტის სახელით.

ბოლშევიკური რევოლუციების მცდელობები

თებერვლის რევოლუციის შემდეგ კავკასიის სამეფისნაცვლოში ძალაუფლება ხელში აიღო ოზაკომმა („ოსობი ზაკავკაზსკი კომიტეტ“). 1917 წლის 10 მარტს სოხუმში შეიქმნა რუსეთის დროებითი მთავრობის ადგილობრივი ორგანო საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დროებითი კომიტეტი. კომიტეტის ხელმძღვანელად აირჩიეს თავადი ალექსანდრე შარვაშიძე. ოლქის მილიციის უფროსად აირჩიეს თავადი ტატაშ მარშანია. სოხუმის ქალაქის თავად კი ბენიამინ ჩხიკვიშვილი. 1917 წლის აპრილში სოფელ ლიხნში ბოლშევიკების ორგანიზებით გაიმართა გლეხთა შეკრება, რომლის მიზანი დროებითი მთავრობისთვის უნდობლობის გამოცხადება იყო. ამ შეკრებაზე გუდაუთისა და სამურზაყანოს უბნების კომისრებად ბოლშევიკები, ნესტორ ლაკობა და ეფრემ ეშბა აირჩიეს. ბოლშევიკებმა ჩაიგდეს ძალაუფლება ხელში ადლერსა და სოჭში. აფხაზეთში ამ დროისთვის მოქმედი პოლიტიკური ჯგუფებიდან სოციალ-დემოკრატები აფხაზეთის საქართველოს შემადგენლობაში ყოფნას უჭერდნენ მხარს, ბოლშევიკები ემხრობოდნენ საბჭოთა რუსეთთან და ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელთა რესპუბლიკასთან გაერთიანებას, მსხვილი მემამულეების და მიწათმფლობელების ნაწილი კი, სოციალისტური იდეების შიშითა და საკუთარი კეთილდღეობის შენარჩუნების სურვილით ოსმალური განწყობების მატარებელი იყო. 1917 წლის 2 ივლისს გამართულ სოხუმის ოკრუგის სათათბიროს არჩევნებში გამარჯვება სოციალ-დემოკრატებმა მოიპოვეს. მათ მიიღეს 18 მანდატი. 10 მანდატი მიიღეს ესერებმა და 2 მანდატი სოციალ-ფედერალისტებმა. ამის საპასუხოდ ბოლშევიკებმა დაიწყეს გლეხთა შეიარაღებული რაზმების შექმნა. პირველი ასეთი რაზმი ჩამოაყალიბა ნესტორ ლაკობამ სოფელ ჯირხვაში.

1917 წლის 30 ოქტომბერს ოზაკომის მიერ აღდგენილ იქნა სოხუმის ოკრუგის ადმინისტრაციული საზღვრის ძველი, 1904 წლამდე არსებული მდგომარეობა და მას კვლავ შეუერთდა სოჭის ოკრუგი, რომელიც 1904 წლიდან შავიზღვისპირეთის გუბერნიისთვის იყო გადაცემული.^[184]. 1917 წლის 8 ნოემბერს შეიქმნა აფხაზეთის სახალხო საბჭო. საბჭომ მიიღო აფხაზი ხალხის დეკლარაცია, კონსტიტუცია და დასხვა აფხაზი ხალხის თვითგამორკვევის საკითხი. 1918 წლის 9 თებერვალს საქართველოს ეროვნულ საბჭოსა და აფხაზეთის სახალხო საბჭოს შორის მოხდა შეთანხმება აფხაზეთის ავტონომიის უფლებით საქართველოს შემადგენლობაში შესვლის შესახებ

1918 წლის 15-21 თებერვალს განხორციელდა აფხაზეთში ბოლშევიკური რევოლუციის პირველი ცდა. 15 თებერვალს სოხუმის ნავსადგურში გაჩერდა კრეისერი „დაკია“, რომელზეც კავკასიის ფრონტიდან დეზერტირი რევოლუციონერები იმყოფებოდნენ. ინციდენტი მოხდა გემის მატროსებსა და თავად ნიკოლოზ ემხვარს შორის. გემის კაპიტანმა ქალაქის ხელისუფლებამას მოსთხოვა ემხვარის გადაცემა, რაზეც უარი მიიღო. ამის შედეგად კრეისერმა სოხუმი დაბომბა. 1918 წლის 16 თებერვლიდან ხელისუფლება ხელთ იგდო „აფხაზეთის სამხედრო რევოლუციურმა კომიტეტმა“ ეფრემ ეშბას ხელმძღვანელობით. ამას მოჰყვა რამდენიმედღიანი ინტენსიური ბრძოლები ერთი მხრივ აფხაზეთის სახალხო საბჭოსა და მეორე მხრივ რევოლუციურ კომიტეტს შორის სოხუმსა და ეშერაში.^[185] 19 თებერვალს სოხუმი დაბომბა ჯავშნოსანმა „პრინც კარლმა“. 21 თებერვალს გემებმა სოხუმი დატოვეს და ქალაქში აღდგა წესრიგი და კანონიერი ხელისუფლება.

1918 წლის 4-9 მარტს სოხუმში ჩატარდა აფხაზ გლეხთა დეპუტატების II ყრილობა, რომელსაც სხვადასხვა ეროვნების 300 წარმომადგენელი ესწრებოდა. სხდომა გახსნა არზაყან ემუხვმარმა, ხოლო მის თავმჯდომარედ არჩეულ იქნა ბენიამინ ჩხიკვიშვილი. ყრილობაზე იქნა მიღებული გადაწყვეტილება, აფხაზეთი შესულიყო ამიერკავკასიის ხალხთა ერთიან ოჯახში, აღკვეთილიყო სოხუმში ბოლშევიკების ბატონობა.^[186]

1918 წლის გაზაფხულზე აფხაზმა ბოლშევიკებმა კიდევ ერთხე სცადეს საბჭოთა ხელისუფლების დამყარება, რასაც საბოლოოდ რუსეთ-საქართველოს ომი მოჰყვა. შეიარაღებული აჯანყების მოწყობა დაიგეგმა მარტში ბათუმში. შავი ზღვის ფლოტის გამოყენებით ბათუმიდან გუდაუთაში არალეგალურად 2000 შაშხანა იქნა შეტანილი. აჯანყებას ხელმძღვანელობდა აფხაზეთის საოლქო რევკომი, რომლის ლიდერები იყვნენ ეფრემ ეშბა, ნესტორ ლაკობა და გეორგ ათარბეგოვი. მათ აჯაყნების საბაბად გამოიყენეს მიწის რეფორმა. შეიარაღებული გამოსვლები დაიწყო 8 აპრილს გუმისთის, კოდორის, სამურზაყანოსა და გაგრის უბნებზე. 11 აპრილს აჯანყებულებმა აიღეს სოხუმი და დაიკავეს აფხაზეთის ტერიტორია კოდორის უბნამდე, დაითხოვეს ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები და დაამყარა ბოლშევიკური რევოლუციური ხელისუფლება. სამხედრო ძალები მობილიზებულ იქნა კოდორისა და სამურზაყანოს უბნებზე შეტევისთვის. მაისს სოხუმის მუშათა და გლეხთა დეპუტატების საბჭომ მიიღო დადგენილება საბჭოთა რუსეთთან შეერთების თაობაზე. ასეთ პირობებში ამიერკავკასიის სეიმმა აფხაზთა სახალხო საბჭოს თხოვნით მიიღო გადაწყვეტილება აფხაზეთში წესრიგის აღდგენის შესახებ. ოპერაციის ხელლმძღვანელად დაინიშნა სახალხო გვარდიის შტაბის უფროსი, ვალიკო ჯუღელი. მასთან ერთად აფხაზეთში გაემგზავრნენ ალექსანდრე კონიაშვილი და ალექსანდრე დგებუაძე. 11-17 მაისს მიმდინარეობდა პოზიციიური ბრძოლები. 17 მაისს სახალხო გვარდია შეტევაზე გადავიდა და დღის 3 საათზე აიღო სოხუმი. ბოლშევიკები გაგრაში გამაგრდნენ. სწრაფად განვითარებული შეტევის წყალობით სახალხო გვარდიამ აიღო გაგრა, გუდაუთა და ახალი ათონი.

1918 წლის 11 ივნისს ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და აფხაზეთის სახალხო საბჭოს შორის, რომელმაც დაადასტურა აფხაზეთის არსებობა საქართველოს შემადგენლობაში ფართო ავტონომიის უფლებით. ხელშეკრულების მიხედვით საქართველოს მთავრობაში აფხაზეთის სახალხო საბჭოს წარდგინებით ინიშნებოდა აფხაზეთის საქმეთა მინისტრი, საქართველოს მთავრობა იღებდა სამხედრო და ფინანსური დახმარების ვალდებულებას. საქართველოს მხრიდან ხელშეკრულებას ხელი მოაწერეს ნოე ხომერიკმა და შ. ალექსი-მესხიშვილმა, ხოლო აფხაზეთის მხრიდან რ. კაკუბავამ, ვ. გუჯუამ და გ. აჯამოვმა. აფხაზეთის საქმეთა მინისტრად დაინიშნა რობერტ ჩხოტუა. ხელშეკრულებამ გამოიწვია საბჭოთა რუსეთის გაღიზიანება და ამ უკანასკნელმა დაიწყო სამხედრო კამპანია აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებისთვის.

რუსეთ-საქართველოს ომი აფხაზეთის გამო

მთავარი სტატია: სოჭის კონფლიქტი.

მაიკოპის, სოჭისა და ადლერიდან დაძრულმა წითელმა პოლკებმა 17 ივნისს შეუტიეს გუდაუთას, რომელსაც იცავდა მხოლოდ 150 კაციანი გარნიზონი. 20 ივნისს რუსებმა აიღეს გუდაუთა და ახალი ათონი. აფხაზეთის სახალხო საბჭომ მიმართა საქართველოს მთავრობას დახმარებისთვის. 18 ივნისს აფხაზეთის გენერალ-გუბერნატორად და საქართველოს შავიზღვისპირეთის ჯარების სარდლად დაინიშნა გიორგი მაზნიაშვილი. მის განკარგულებაში იყო 500 ქვეითი, 300 ცხენოსანი აფხაზი, ერთი საარტილერიო ბატარეა, ტყვიამფრქვევებით აღჭურვილი სამი კატარღა და ორი ქვემეხით აღჭურვილი ხომალდი „წმინდა მიხეილი“. ამ დროისთვის რუსები ახალ ათონში იყვნენ გამაგრებული და სოხუმზე შეტევას აყოვნებდნენ, რამაც მაზნიაშვლს მომზადების დრო მისცა. მაზნიაშვილმა 22 ივნისს აიღო ახალი ათონი, 23 ივნისს — გუდაუთა, 28 ივნისს - გაგრა. რუსეთის ჯარმა უკან დაიხია ბელორეჩენსკი-მაიკოპი- ნევინომისსკის მიმართულებით. ტყვედ იქნა აყვანილი ნესტორ ლაკობა, ხოლო ეფრემ ეშბა და გეორგ ათარბეგოვი ჩამოშორდნენ აფხაზეთს და საქმიანობა გააგრძელეს რუსეთის სხვადასხვა ქალაქებში.

24 ივნისს აფხაზეთის სასხალხო საბჭომ მიიღო დადგენილება სოჭისა და ტუაფსეს დაკავების შესახებ. ეს გამოწვეული იყო ერთი მხრივ სასურსათო კრიზისით — საქართველოში იყო ხორბლის და ნავთობის მწვავე უკმარისობა, რომლის გადაჭრა შეეძლო ტუაფსეს ნავსადგურს — და მეორე მხრივ იმით, რომ ტუაფსეს ოლქი წარმოადგენდა აფხაზეთში რუსეთის ჯარების შეჭრის პლაცდარმს. ქალაქ სოჭიდან მაზნიაშვილს ატყობინებდნენ, რომ მოსახლეობა ელოდა ქართულ ჯარს და ქალაქი მზად იყო, გამოეყვანა 2000 კაცი. 28 ივნისს მაზნიაშვილის ჯარებმა აიღეს გაგრა, 29 ივნისს — ადლერი, 5 ივლისს — სოჭი, 23 ივლისს აიღეს ლოო, 26 ივლისს — ტუაფსე, 4 აგვისტოს — კრივენკოვსკოე.

სოჭი-ტუაფსეს კამპანიის დროს მაზნიაშვილის ჯარებს ვითარება დაეძაბათ ზურგში. 28 ივნისის ღამეს სოხუმიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით, მდინარე კოდორთან ახლოს ვეჰიბ-ფაშას ბრძანებით გადმოსხმულ იქნა ოსმალეთის 800 კაციანი დესანტი. ოსმალების დესანტი აღმოაჩინა და გაანეიტრალა ქართველების ხომალდმა „წმ. მიხეილმა“ სანაპიროს პატრულირების დროს.

სოჭის ოლქის საქართველოს შეიარაღებული ძალების მიერ დაკავების შემდეგ უნდა გადაწვეტილიყო ამ ოლქის ბედი. ამის შესახებ სწერდა სოხუმის ოლქში საქართველოს მთავრობის რწმუნებული ისიდორე რამიშვილი ნოე ჟორდანიას. სოჭის ოლქთან დაკავშირებული საკითხების გადასაწყვეტად მთავრობის რწმუნებულად ამ ოლქში დაინიშნა გიორგი ანჯაფარიძე, ტუაფსეს გენერალ-გუბერნატორად დაინიშნა გაგრის ფრონტის სარდალი ტარას ვაშაკიძე. აგვისტოში ჩატარდა ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები.

1 სექტემბერს ტუაფსეს შეუტია ტამანის არმიის პირველმა კოლონამ 10000 კაცითა და 12 ქვემეხით ეპიფან კოვტიუხის ხელმძღვანელობით. ტამანის არმიამ დიდი ზარალი მიაყენა ტუაფსეს ქართულ გარნიზონს და უკან, ქალაქის სამხრეთით 6 კმ.-ზე დაახევინა მას. კოვტიუხის ნაწილები 2 სექტემბერს დილით ტუაფსეში შევიდნენ ორ დღეში ბოლშევიკებმა ქალაქი დატოვეს. ტუაფსე დროებით ისევ ქართული გარნიზონის ხელში გადავიდა. 8 სექტემბერს ტუაფსეს მიადგა ტამანის არმიის მდევნელი „მოხალისეთა არმია“ გენერალ მიხეილ ალექსეევის ხელმძღვანელობით. მაზნიაშვილმა მათ უბრძოლველად დაუთმო ქალაქი და გამაგრდა მდინარე შახეზე. ანტონ დენიკინი შავიზღვისპირეთის გუბერნიას ტუაფსესა და სოჭის ჩთვლით ყუბანის ნაწილად მიიჩნევდა და მაზნიაშვილს სთხოვდა სოჭის ოლქის დაცლას ჯარებისგან.

1918 წლის 20 სექტემბერს სოჭის ოლქის მოსახლეობის საერთო კრებამ მიიღო გადაწყვეტილება საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასთან დროებით მიერთების შესახებ.^[187] 25-26 სექტემბერს ეკატერინოდარში გაიმართა სამმხრივი მოლპაპარაკებები ყუბანის სახალხო მთავრობას, მოხალისეთა არმიასა და საქართველოს შორის. საქართველოს მოლაპარაკებებში წარმოადგენდნენ საგარეო საქმეთა მინისტრი ევგენი გეგეჭკორი და გენერალი მაზნიაშვილი. მხარეები ვერ შეთანხმდნენ სოჭის ოლქის კუთვნილების საკითხზე. დენიკინმა ყუბანის მთავრობას კატეგორიულად აუკრძალა საქართველოსთან ვაჭრობა, ნავთობისა და სურსათის ექსპორტი მანამდე, სანამ სოჭის ოლქი სრულად არ იქნებოდა დაცლილი ქართული ჯარისაგან და სანამ ქართული ჯარი მდინარე ბზიფამდე უკან არ დაიხევდა.

დენიკინმა დაიწყო ჯარების თავმოყრა ლაზარევსკაიასა და ლოოს შორის, ქართული სამხედრო ნაწილების პოზიციებთან. 26 დეკემბერს ევგენი გეგეჭკორმა ამის გამო საპროტესტო ნოტით მიმართა გაერთიანებული სამეფოს სამხედრო მისიის ხელმძღვანელობას, რომელსაც დაკავებული ჰქონდა კავკასია და იყო ანტონ დენიკინის მოხალისეთა არმიის მოკავშირე. 28 დეკემბერს გეგეჭკორი და ჯორდანი შეთანხმდნენ სოჭის ოლქის დემილიტარიზაციაზე ოლქში საქართველოს ადმინისტრაციის შენარჩუნების პირობით. 29 დეკემბერს, შეთანხმების თანახმად, საქართველომ მოახდინა სოჭის ოლქიდან ქვედანაყოფების ევაკუაცია, მაგრამ, ანტონ დენიკინმა, ამის საპირისპიროდ, დაიწყო ამ ოლქში სამხედრო ძალების თავმოყრა. იმავე დღეს გეგეჭკორმა კიდევ ერთი საპოტესტო ნოტით მიმართა ბრიტანელებს. მოხალისეთა არმიის მიერ ტუაფსეს დაკავებას მოჰყვა მმართველობის სამხედრო ფორმის დამყარება, თვითმმართველობისა და სხვა დემოკრატიული ინსტიტუტების გაუქმება. ამან გამოიწვია მოსახლეობის მწვავე პროტესტი. 1919 წლის 5 იანვარს სოჭში გაიმართა სოჭის საზოგადოებრივ ორგანიზაციათა კრება, რომელმაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა სოჭის ოლქის საქართველოს შემადგენლობაში არსებობის მიზანშეწონილობა და ითხოვა მოხალისეთა არმიის გაყვანა.

18-21 იანვრისთვის დენიკინს გოლოვინკასთან მობილიზებული ჰყავდა 1000-მდე ჯარისკაცი, მათ შეუერთდა სოჭის ოლქის სომხური მოსახლეობა. საქართველოს ჯარის პოზიციები კი დემილიტარიზაციის გამო შესუსტებული იყო, მათ ეკავათ ცუდი პოზიციები და მოშიშვლებული ჰქონდათ მარჯვენა ფლანგი. გენერალ კონიაშვილის განკარგულებაში იყო 285 ჯარისკაცი და 2 ქვემეხი ლოოს ფრონტზე; 38 ჯარისკაცი და 2 ქვემეხი უშუალოდ ქალაქ სოჭში და 12 ტყვიამფრქვევი.

6 თებერვალს მოხალისეთა არმიის მე-6 ქვეითი დივიზია ალექსანდრ ჩერეპოვის მეთაურობით გადავიდა შეტევაზე. მოხალისეთა არმიამ სოჭში ტყვედ აიყვანა გენერალი კონიაშვილი, პოლკოვნიკი წერეთელი და მთავრობის წარმომადგენელი სოჭის ოლქში მუხრან ხოჭოლავა. ბრძოლა სოჭისთვის გრძელდებოდა 4 დღის განმავლობაში. წარმატებული სამხედრო ოპერაციების შედეგად მოხალსეთა არმიამ დაიკავა ადლერი, ვესიოლოე, პილენკოვო, გაგრა და 10 თებერვალს გაჩერდა მდინარე ბზიფთან. გაგრაში შეყვანილ იქნა ბრიტანელთა გაძლიერებული ასეული, რომელიც მდინარე ბზიფის ორივე მხარეს განლაგდა.

1919 წლის 13 თებერვალს ჩატარდა აფხაზეთის ისოტირაში პირველი დემოკრატიული და მრავალპარტიული არჩევნები აფხაზეთის სახალხო საბჭოსი და საქართველოს დამფუძნებელი კრებისა. დამფუძნებელი კრების წევრებად არჩეულ იქნა 5 აფხაზი დეპუტატი ვარლამ შერვაშიძე, არზაყან ემუხვარი, ვასილ გურჯუა, დიმიტრი ზახაროვი, იოანის ფაშალიდისი. საქართველოს შავიზღვისპირეთის ფროტის სარდლად დაინიშნა გენერალი იოსებ გედევანიშვილი. სომხეთ-საქართველოს ომის დასრულბამ საქართველოს საშუალება მისცა, დამატებითი ძალები გაეგზავნა აფხაზეთში და გაემაგრებინა დაკავებული პოზიციები. დენიკინმა კი შეასუსტა სოჭის ფრონტი, რადგან ამ დროს წითელმა არმიამ ჩრდილოეთ კავკასიაში გარკვეულ წარმატებებს მიაღწია. 20 მარტს აფხაზეთის სახალხო საბჭომ მიიღო დადგენილება ავტონომიური სტატუსით საქართველოს რესპუბლიკაში შესვლის შესახებ.

1919 წლის აპრილისთვის დასრულდა ბზიფზე ქართული ძალების თავმოყრა. საქართველომ ანგარიში აღარ გაუწია ბრიტანეთის სამხედრო მისიას და მიიღო გადაწყვეტილება გაგრაზე შეტევის შესახებ.

16 აპრილს სახალხო გვარდიამ დაიწყო შეტევა. 17 აპრილს, 1 საათზე გიორგი ლომთათიძის მეთაურობით მე-3 ბატალიონმა აიღო გაგრა. 18 აპრილს, 9 საათზე, ქართულმა ჯარმა დაიკავა პოზიცია მდინარე მეხადირზე. მოხალისეთა არმიამ დაიხია მდინარე მზიმთას უკან, სოფელ ვესიოლოესთან.

შეტევითმა ოპერაციამ გამოიწვია ბრიტანული სამხედრო წარმომადგენლობის უკმაყოფილება. ამან შეაფერხა საქართველოს ჯარების შემდგომი შეტევა ადლერი-სოჭის მიმართულებით. გენერლებმა, ტომსონმა და მილნმა დაგმეს ქართული მხარის საბრძოლო მოქმედებები და მოითხოვეს შეტევის შეჩერება. ამის გამო ქართულმა დანაყოფებმა დაიხიეს უკან, მდნარე ფსოუმდე, სადაც ჩაყენებულ იქნა ბრიტანული გარნიზონი. საზღვარი შენარჩუნებული იქნა მდინარე ფსოუზე.

ომის შემდეგ

1919 წლის მაისში განხორციელდა ცვლილებები აფხაზეთის ავტონომიის მმართველობის სისტემაში. შეიქმნა აფხაზეთის მთავრობა — კომისარიატი. მთავრობის თავმჯდომარედ არჩეულ იქნა არზაყან ემუხვარი. აფხაზეთის სახალხო საბჭოს სათავეში ჩაუდგა ვარლამ შარვაშიძე. შეიცვალა სახელწოდებები, სოხუმის ოლქს ეწოდა აფხაზეთი, ხოლო ოლქის უბნებს — მაზრები.

1919 წლის 18 ნოემბერს გაგრაში შეიქმნა შავი ზღვის გუბერნიის განთავისუფლების კომიტეტი, რომლის მიზანი იყო შავიზღვისპირეთის გუბერნიის გათავისუფლება ბოლშევიკებისა და დენიკინის არმიისგან. შეიქმნა ამ კომიტეტის სამხედრო ორგანო, გლეხთა ლაშქარი, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა ციმბირელ ესერთა ლიდერი ნიკოლაი ვორონოვიჩი. სოჭის ოლქი დაიყო 12 რაიონად, რომლებშიც ამოქმედდა კომიტეტის სამ-სამ კაციანი შტაბები. სოჭის გლეხთა ლაშქარს საქართველოდან მიეწოდებოდა შეიარაღება, აღჭურვილობა, სურსათი და ფული. კომიტეტში საქართველოს მთავრბის რწმუნებულად მივლენილ იქნა დამფუძნებელი კრების წევრი ლეო რუხაძე. გლეხთა ლაშქრის პირადი შემადგენლობა ითვლიდა 2000-მდე ადამიანს, მათაგნ 40% იყო უზრუნველყოფილი სათანადო აღჭურვილობით. სოჭის ოლქში განლაგებული მოხალისეთა არმია კი შედგებოდა 7 ბატალიონის, 8 ქვემეხის და 20 ტყვიამფრქვევისგან.

1920 წლის იანვარში მიმდინარეობდა პარტიზანული ბრძოლები. 15-16 იანვარს გლეხები თავს დაესხნენ ელექტროსადგურის ყარაულს. 27-28 იანვარს განთავისუფლების კომიტეტის რაზმებმა ვორონოვიჩის მეთაურობით დაიწყეს შეტევა მოხალისეთა არმიის გარნიზონის წინააღმდეგ. 2 თებერვალს გლეხებმა აიღეს რაზდოლნოე, 3 თებერვალს სოჭი, ხოლო 25 თებერვალს — ტუაფსე და გამოაცხადეს შავი ზღვის თავისუფალი რესპუბლიკა.

1920 წლის თებერვალ-მარტში საბჭოთა რუსეთის წითელმა არმიამ ჩრდილოეთ კავკასიაში მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწია მოხალისეთა არმიის წინააღმდეგ. პარალელურად, თებერვლის განმავლობაში სოჭის განმათავისუფლებელ კომიტეტში გავლენა მოიპოვეს ბოლშევიკებმა და 7 მარტს გამოცხადდა სოჭის ბოლშევიკური რევკომის შექმნა. გაუქმდა სოჭის ოლქის განთავისუფლების კომიტეტი და შავიზღვისპირეთის რესპუბლიკა, გლეხთა არმიის ნაცვლად შეიქმნა შავიზღვისპირეთის წითელი არმია, რომლის პირადმა შემადგენლობამ 10000-ს გადააჭარბა. 1920 წლის მარტის ბოლოს შავიზღვისპირეთში შევიდა მე-9 წითელი არმია იერონიმუს უბორევიჩის სარდლობით. შავიზღვისპირეთის წითელი არმია დაშლილ იქნა და მისი შემადგენლობა მე-9 არმიაში იქნა შეყვანილი. 7 აპრილს ტუაფსეში შევიდა 1-ლი ცხენოსანი არმიის ნაწილები სემიონ ბუდიონის მეთაურობით.

გაერთიანებული სამეფო ანტონ დენიკინის დამარცხების შემდეგ, ამ რაიონის ბედით აღარ იყო დაინტერესებული. საქართველოს მთავრობა იძულებული გახდა ხელი აეღო ტერიტორიულ პრეტენზიებზე სოჭის ოლქის მიმართ. მიუხედავად იმისა, რომ 1920 წლის 7 მაისს საბჭოთა რუსეთთან დადებული ხელშეკრულების პირველ პუნქტში ჩაიწერა, რომ ორ სახელმწიფოს შორის საზღვარი გადის მდინარე ფსოუზე, ბოლშევიკებმა მაინც მიაღწიეს მდინარე მეხადირსა და ფსოუს შორის არსებული ტერიტორიის დემილიტარიზებულ ზონად გამოცხადებას.

საქართველოს ოკუპაციის და იძულებითი გასაბჭოების შემდეგ რუსეთს ახალი ტერიტორიული პრეტენზია გაუჩნდა დაბა პილენკოვოს (დღევანდელი განთიადის) მიმართ. ისტორიულად აქ უძველესი დასახლება წანდრიფში არსებობდა, შემდეგ კი, შავიზღვისპირეთში რუსეთის განმტკიცების დროს, ტოპონიმი შეიცვალა და აქ შექმნილ დასახლებულ პუნქტს რუსებმა 1867 წელს პილენკოვო უწოდეს-შავი ზღვის ოკრუგის უფროსის, გენერალ პილენკოს პატივსაცემად. მდინარე მეხადირსა და ფსოუს შორის მდებარე ნაყოფიერმა მიწებმა მეოცე საუკუნის დასაწყისში ბევრი მეწარმე მიიზიდა. თუ ამას დავუმატებთ საკურორტო ზონის ფაქტორსაც, შესაბამისად იმ დროისათვის პილენკოვოს თემის სოფლები საკმაოდ კეთილმოწყობილი იყო, მით უმეტეს რომ იქვე გადიოდა სოხუმი-სოჭის გზატკეცილი. აღსანიშნავია, რომ სოფელში მეშვიდე-მერვე საუკუნის ქრისტიანული ტაძარიც არსებობდა.

1921 წლის თებერვალში, როცა საბჭოთა რუსეთის მეცხრე წითელმა არმიამ ფსოუ გადმოლახა, საქართველოში შემოიჭრა და სოხუმი დაიკავა; სოჭის საოლქო ხელისუფლებისა და რსფსრ-ს სამხრეთ-აღმოსავლეთის სამხარეო აღმასკომის ხელმძღვანელებმა ისარგებლეს შექმნილი ვითარებით, დაადგინეს პილენკოვოს თემის სოფლების სოჭის ოლქთან მიერთება და იქ რუსული ადმინისტრაცია შექმნეს. 1922 წლის აპრილის ბოლოს აფხაზეთის ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის (ცაკ-ის) პრეზიდიუმმა სთხოვა სრულიად რუსეთის ცაკ-ს, რათა ეს რაიონი აფხაზეთს მიერთებოდა მდინარე ფსოუმდე. საკითხის განხილვა გაჭიანურდა და მხოლოდ 1924 წელს, უკვე საბჭოთა კავშირის ცაკ-მა შექმნა სპეციალური კომისია, რომელშიც დაინტერესებული მხარეების — რსფსრ-სა და აფხაზეთის წარმომადგენლები შევიდნენ (აქვე უნდა განვმარტოთ, რომ იმ წლებში სოხუმის ხელისუფლება თბილისისაგან გარკვეულ დისტანციაზე იმყოფებოდა და რიგ საკითხებს მეზობელ რუსეთთან ავტონომიურად წყვეტდა).

კომისიამ წევრების აზრთა სხვადასხვაობის გამო ვერ შეძლო პრობლემის გადაჭრა და საკითხი სსრკ ცაკ-ის პრეზიდიუმის სხდომაზე გავიდა. 1924 წლის 31 ოქტომბერს პრეზიდიუმმა პილენკოვოს რაიონი აფხაზეთის სსრ-ს მიაკუთვნა. 1943 წლის 12 ივნისს, აფხაზეთის საოლქო კომიტეტის გადაწყვეტილების საფუძველზე, საქართველოს კომპარტიის ცეკამ მიიღო დადგენილება, რომლის თანახმად, პილენკოვოს სახელი გადაერქვა და განთიადი ეწოდა.

აფხაზეთის სსრ

მთავარი სტატია: აფხაზეთის სსრ.

1921 წლის 4 მარტს დამყარდა საბჭოთა ხელისუფლება აფხაზეთში და 6 მარტს შეიქმნა აფხაზეთის რევკომი. 1921 წლის 26 მარტს აფხაზეთის რევკომმა მიმართა ლენინსა და სტალინს და მოითხოვა აფხაზეთის სსრ-ს შექმნა და მისი შეერთება რუსეთის ფედერაციისთვის. 1921 წლის 31 მარტს გამოცხადდა აფხაზეთის სსრ-ს შექმნა. იმავე წლის 16დეკემბერს საქართვეოსა და აფხაზეთის სსრ-ებს შორის გაფორმდა სამოკავშირეო ხელშეკრულება, რომლის მიხედვითაც აფხაზეთი, ფაქტობრივად, შევიდა საქართველოს შემადგენლობაში. აფხაზეთის სსრ-ს მიეცა საქართველოს სსრ-ს წარმომადგენლობით ორგანოში დეპუტატთა 1/3-ის არჩევის უფლება, აფხაზეთის სსრ-მ შეინარჩუნა საკუთარი კომისარიატები, გარდა საგარეო საქმეთა კომისარიატისა. 1922 წლის თებერვალში აფხაზეთის საბჭოების პირველმა ყრილობამ დაამტკიცა საქართველოს სსრ-სთან გაფორმებული ხელშეკრულება.^[188] 1922 წლის მარტში შექმნილ ამიერკავკასიის სფსრ-ში აფხაზეთი შევიდა, როგორც საქართველოს სსრ-ს ნაწილი. საბჭოთა კავშირის 1924 წლის კონსტიტუციაში აფხაზეთი მოხსენიებულ იქნა, როგორც ავტონომიური რესპუბლიკა. 1925 წელს მიღებულ იქნა აფხაზეთის სსრ კონსტიტუცია, რომელშიც აფხაზეთი დამოუკიდებელ სახელმწიფოდაა აღიარებული. ეს კონსტიტუცია ძალაში არ შესულა. 1926 წლის 5 ივლისს მიღებულ იქნა საქართველოს სსრ-ს კონსტიტუცია, რომელშიც დაფიქსირებულ იქნა, რომ აფხაზეთის სსრ სამოკავშირეო ხელშეკრულების ძალით შედის საქართველოს სსრ-ში და შესაბამისად ამიერკავკასიის სფსრ-ში. კონსტიტუცია დამტკიცდა 1927 წლის 23 აპრილს.

1931 წლის 11 თებერვალს საქართველოსა და აფხაზეთის საბჭოების VI ყრილობის გადაწყვეტილებით აფხაზეთის სსრ-მ მიიღო ავტონომიის სტატუსი და დარჩა საქართველოს სსრ-ს შემადგენლობაში, როგორც აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა

აფხაზეთის ასსრ

მთავარი სტატია: აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა.

1931 წელს სსრ აფხაზეთი გარდაიქმნა აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკად (აფხაზეთის ასსრ) საქართველოს სსრ–ის შემადგენლობაში. იარსება 1931–დან 1990 წლამდე. 1930-იანი წლებში ლავრენტი ბერიას მიერ ამიერკავკასიის მართვის პერიოდში ტარდებოდა აფხაზეთის „გაქართველების“ პოლიტიკა. მან დახურა აფხაზურენოვანი სკოლები და რადიოსადგურები, სამსახურიდან გაათავისუფლა აფხაზი მასწავლებლები, გააქართულა აფხაზური ანბანი და აფხაზეთის მრავალი სოფლის ტოპონიმი, ხელს უწყობდა ქართველების დასახლებას აფხაზეთში. 1970-იანი წლებიდან დაიწყო „გააფხაზების“ და პოზიტიური დისკრიმინაციის პოლიტიკა. მნიშვნელოვნად გაიზარდა აფხაზების პოლიტიკური გავლენა ავტონომიურ რესპუბლიკაში. მიუხედავად ამისა, 1926 წლიდან 1989 წლამდე აფხაზების წილობრივი შემადგენლობა აფხაზეთში შემცირდა 27,8%-დან 17,8%-მდე. აფხაზები მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდნენ ქართველებს განათლების თვალსაზრისითაც.^[189]

აფხაზეთის ომი

შეიარაღებული კონფლიქტი აფხაზეთში დაიწყო 1992 წ. 14 აგვისტოს და გაგრძელდა 1993 წ. 31 სექტემბრამდე.

საქართველოს რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭოს გადაწყვეტილებით პოლიციის ნაწილები გაიგზავნა ავტონომიურ რესპუბლიკაში. ამის შესახებ ინფორმირებული იყო აფხაზეთის მაშინდელი ხელმძღვანელობა და ეს ოპერაცია კომუნიკაციების დაცვას ისახავდა მიზნად. პირველი შეტაკება მოხდა ოჩამჩირის რაიონ სოფ. ოხურეითან, სადაც აფხაზმა "გვარდიელებმა" მოულოდნელად ცეცხლი გაუხსნეს პოლიციის კოლონას. მეორე შეტაკება გულრიფშის რაიონის დასახლება აგუძერაში მოხდა, რომლის დროსაც განადგურდა პოლიციის ერთი ჯავშანმანქანა. შეტაკება დაფიქსირდა აგრეთვე სოფ. მაჭარასთან, სადაც დაიღუპა ერთი აფხაზი მებრძოლი. სისხლისღვრის თავიდან აცილების მიზნით, პოლიციის შენაერთი დაბანაკდა სოხუმის მისასვლელთან, ტურბაზის ტერიტორიაზე. ვლადისლავ არძინბას ერთპიროვნული გადაწყვეტილებით სეპარატირტებმა მობილიზაცია გამოაცხადეს (სერგეი შამბას მიმართვა რადიოთი). აფხაზმა სამხედრო შენაერთებმა მთლიანად დაიკავეს ქ. სოხუმი.^[190]

15 აგვისტოს გაგრის ზონაში ზღვიდან გადმოისხა მცირერიცხოვანი ქართული სამხედრო შენაერთი. ამავე დღეს სოხუმში ჩამოვიდნენ საქართველოს რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭოს წევრები თენგიზ სიგუა და ჯაბა იოსელიანი. აფხაზებთან მოლაპარაკებაში ამ ორის გარდა მონაწილეობდნენ აგრეთვე აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს^[191] თავმჯდომარე თამაზ ნადარეიშვილი, დეპუტატები ვახტანგ ყოლბაია და ნაპოლეონ მესხია, აფხაზეთის უშიშროების სამსახურის უფროსი ავთანდილ იოსელიანი. აფხაზური მხრიდან შეხვედრაში მონაწილეობდნენ: სერგეი ბაღაფში, ზურაბ ლაბახუა, ალექსანდრე ანქვაბი, ზურაბ აჩბა და სხვ. თ სიგუამ მოითხოვა ვლადისლავ არძინბასთან შეხვედრა, მაგრამ ამ უკანასკნელმა უარი განაცხადა. ბოლოს შეთანხმდნენ, რომ ორივე მხრიდან 200–200 კაციანი სამხედრო შენაერთი მდ. ფსოუდან სამეგრელომდე დაიცავდა რკინიგზას და სხვა კომუნიკაციებს, მაგრამ შემუშავებულ დოკუმენტს ხელი არ მოეწერა. ს. ბაღაფშმა სოხუმიდან გასვლისთვის ითხოვა დრო. ამით დასრულდა ეს მოლაპარაკება. აფხაზები დროის გაყვანას ცდილობდნენ.

16 აგვისტოს გაგრაში გაიმართა ქართული და აფხაზური პოლიტიკური ორგანიზაციებისა და შეიარაღებული ფორმირებების წარმომადგენელთა შეხვედრა. მაშინ შეთანხმდნენ, რომ ქართული დესანტი არ შევიდოდა გაგრაში, დარჩებოდა განთიად–ლესელიძეში და კონტროლს იქიდან გაუწევდა რკინიგზასა და ავტოტრასას.შეთანხმება 16 აგვისტოს შევიდა ძალაში. 17 აგვისტოს აფხაზებმა სოფ. ბზიფთან შეიარაღებული პიკეტები დააყენეს. რამდენიმე საათში ქართული შეიარაღებული ძალების პიკეტები განლაგდა სოფ. კოლხიდასთან და ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ ქართულ–აფხაზური შენაერთები. აქვე მოხდა ტყვეების პირველი გაცვლა. გაგრის ადმინისტრაციის მეთაურმა რ. იაზიჩბამ განაცხადა, რომ ქართულ მხარესთან შეთანხმებით ბიჭვინთიდან დაიწყებოდა რუსი დამსვენებლების გადაყვანა ქ. ფოთში.

18 აგვისტოს ვლადისლავ არძინბას ხელისუფლებამ დატოვა ქ. სოხუმი და თან გაიყვანა როგორც მსუბუქი, ასევე სატვირთო ავტომანქანები, ტაქსები, ავტობუსები, გაძარცვეს რესპუბლიკის სააფთიაქო სამმართველო და უკონტროლო შეიარაღებულმა ფორმირებებმა წაიღეს ნარკოტიკული საშუალებები და სახვა მედიკამენტების მთელი მარეგი. ამ დღე ქართული შენაერთები შევიდნენ ქ. სოხუმში. დიდი წინააღმდეგობა ამ სამხედრო ოპერაციას არ ჰქონია. ქართული მხრიდან დაიღუპა შინაგანი ჯარის მებრძოლი ნ. ქეცბაია. საბოლოოდ ქართულმა შენაერთებმა პოზიციები მდ. გუმისთასთან დაიკავეს. ასე დაიწყო ომი აფხაზეთში.

19 აგვისტოს გაგრაში შვიდნენ ქართული შენაერთები. ქალაქის კომენდანტად დაინიშნა "მხედრიონელი" ბ. ფირცხელიანი, ხოლო მოადგილედ ილია ჭავჭავაძიის საზოგადოების წევრი ჯ. ლატარია. ქალაქში ჩავიდნენ საქართველოს საევაკუაციო კომისიის წევრები. 20 აგვისტოს არმავირში შეიკრიბნენ კავკასიის რესპუბლიკების, როსტოვის ოლქის, სტავროპოლისა და კრასნოდარის მხარეების ხელმძღვანელები, რომლებმაც გადაწყვიტეს საქართველოში გაეგზავნათ შეიარაღებული რაზმები. ამ წინადადებით მათ მიმართეს რუსეთის პრეზიდენტს ბორის ელცინს.

ომის შემდგომდროინდელი აფხაზეთი

აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა

მთავარი სტატია: აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა.

აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა (აფხ. Аҧснытәи Автономтәи Республика), ავტონომიური რესპუბლიკა საქართველოს შემადგენლობაში, შავი ზღვის სანაპიროზე. რეგიონის საერთაშორისო კოდია: GE-AB. იგი მოიცავს ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინციების აფხაზეთის და სამეგრელოს (ნაწილობრივ) ტერიტორიას.

სეპარატისტული რეჟიმი

1992 წლიდან აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე დამყარებულია სეპარატისტული რეჟიმი, რომელმაც 1992 წლის 23 ივლისიდან გამოაცხადა ე.წ. „აფხაზეთის რესპუბლიკის“ დამოუკიდებლობა. მისი დამოუკიდებლობა აღიარეს მხოლოდ რუსეთმა, ნიკარაგუამ, ვენესუელამ, ნაურუმ და ორმა თვითგამოცხადებულმა რესპუბლიკამ, ე.წ. „სამხრეთი ოსეთის რესპუბლიკამ“ და ე.წ. „დნესტრისპირეთის რესპუბლიკამ“. დანარჩენი სახელმწიფოები არ აღიარებენ მის დამოუკიდებლობას და იურიუდიულად განიხილავენ საქართველოს განუყოფელ ნაწილად.

ლიტერატურა

რ. მიმინოშვილი, გ. ფანჯიკიძე. სიმართლე აფხაზეთზე. – თბ., 1990
თამაზ ნადარეიშვილი. გენოციდი აფხაზეთში. ნაწ. 1, 2. – თბ., 1996
ა. თოიძე. აფხაზეთის მოსახლეობა, ისტორია და თანამედროვება. – თბ., 1995
ვახტანგ ყოლბაია, დავით ლაცუზბაია, რაფიელ გელანტია, თეიმურაზ ჭახრაკია. აფხაზეთის ლაბირინთი. – თბ., 1999
Маршания Л.В. Трагедия Абхазии. - Тб., 1995
Ломоури Н. Абхазия в античную и раннесредневековую эпоху. - Тб., 1997
Дзидзирия Г., Анчабадзе З., Куправа А. История Абхазии. - Сухумиб 1982
Дж. Гамахария, Б.Гогия (1997). Абхазия Историческая Область Грузии. თბილისი.

რესურსები ინტერნეტში

სქოლიო

↑ Бердзенишвили Н. З., Новые данные о палеолите Абхазии, «დ. გულიას სახ. აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტის შრომები», 1959, ტ. 30
↑ Замятник Ц. П., Палеолит Абхазии, «Труды Института абхазской культуры», 1937 в. 10
↑ Коробков И. И., Итоги патилетних исследований Яштухского палеолитического местонахождения, «Советская археологиа», 1957, № 4
↑ თუშაბრამიშვილი დ., ქსე, ტ. 5, გვ. 65-66, თბ., 1980
↑ С. Н. Замятнин. Палеолит Абхазии. Сухуми, 1937.
↑ С. Н. Замятнин. Очерки по палеолиту. М-Л., 1961.
↑ Б. А. Куфтин. Материалы к археологии Колхиды, т.I. Тб., 1949.
↑ Л. Н. Соловьев. Первобытное общество на территории Абхазии. Сухуми, 1971.
↑ А. Л. Лукин. Неолитическое селище Кистрик близ Гудаута. - С.А., XII. М., 1950.
↑ Ю. Воронов. Археологическая карта Абхазии. Сухуми, 1969.
↑ В. Бжания. Древнейшая культура Абхазии. Автореферат канд. диссертации. М., 1966.
↑ Н. З. Бердзенишвили. Новые данные по палеолиту Абхазии. - ТАИ, т. XXX, 1959.
↑ А. Н. Каландадзе. Разыскания по археологии до-античной Грузии. Автореферат. Тб., 1969.
↑ ლ. წერეთელი, ლ. ქორქია, გ. გრიგოლია, მ. ბარამიძე. დაზვერვითი არქეოლოგიური სამუშაოები ენგურჰესის სამშენებლო ტერიტორიაზე. — აკძ. 1963 წელს საქართველოში. თბ., 1964.
↑ ლ. წერეთელი. მეზოლითური კულტურა კავკასიის შავიზღვისპირეთში. თბ., 1973, გვ. 37 და შმდ.
↑ ო. ჯაფარიძე. საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 34-39.
↑ ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა..., გვ. 25-29.
↑ ლ. ნებიერიძე. დასავლეთ ამიერკავკასიის ნეოლითი. თბ,. 1972.
↑ ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა..., გვ. 35-44.
↑ ო. ჯაფარიძე, საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 41-56.
↑ კ. კალანდაძე. დასავლეთ საქართველოს ნეოლითური კულტურა. თბ., 1986.
↑ Ю. Воронов. Археологическая карта, გვ. 17.
↑ О.Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии. Сухуми, 2006, გვ. 26.
↑ გ. ფხაკაძე. აფხაზეთის ენეოლითური ძეგლები. - აფხაზეთი. I თბ., 2006, გვ. 20-29.
↑ გ. ფხაკაძე. ოქუმის გამოქვებულის ენეოლითური ნაშთები. — მასალები საქართველოს და კავკასიის არქეოლოგიისათვის, VII. თბ., 1979, გვ. 68-76.
↑ Л. Н. Соловьев. Новый памятник культурных связей Кавказского причерноморья эпохи энеолита и бронзы – стоянки Воронцовской пещеры. - Труды Абх. ИЯЛИ, 29. Сухуми, 1958, გვ. 115-135.
↑ М. В. Барамидзе, Г. Г. Пхакадзе, А. З. Орджоникидзе. Раскопки в С. Атара. - Арх. открытия. 1977 г. М., 1977, გვ. 174-175.
↑ В. В. Бжания. Поселение Мачара эпохи энеолита и ранней бронзы в Абхазии. – Совет. Археология, I. М., 1966, გვ. 113-126.
↑ И. И. Цвинария. Поселение Гуандра. Тб., 1978.
↑ А. А. Формозов. Каменный век и энеолит Прикубанья. М., 1965.
↑ გ. ფხაკაძე. დასავლეთ საქართველოს ადრებრინჯაოს ხანისა და მაიკოპის კულტურის ურთიერთობის საკითხები. — საქართველოს არქეოლოგიის საკითხები, III. თბ., 1975.
↑ В. В. Бжания. Поселение Мачара... - Совет.Археология, I. М., 1966.
↑ И. И. Цвинария. Поселение Гуандра. Тб., 1978.
↑ Л. Н. Соловьев. Энеолитическое селище у Очамчирского порта в Абхазии. - Труды Абх. Института ЯЛИ. Сухуми, 1939.
↑ Л. Н. Соловьев. Археологические раскопки близ Очамчири в Абхазии. - С.А., IV. 1937, gv. 323.
↑ Б. А. Куфтин. Материалы к археологии Колхиды, II, Т. 5. 1950, გვ. 267.
↑ В. В. Бжания. Результаты исследования Гумистинского поселения в 1967 г. – КСИЯ, 15. М., 1969.
↑ თ. მიქელაძე. ძიებანი კოლხეთისა და აღმოსავლეთ შავიზღვისპიერთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან. თბ., 1974, გვ. 41.
↑ ლ. ჯიბლაძე. კოლხეთის დაბლობის ძვ.წ. III-II ათასწლეულების ნამოსახლარები, თბ., 2007, გვ. 7-12.
↑ გ. ფხაკაძე. დასავლეთ ამიერკავკასია ძვ.წ. III ათასწლეულში. თბ., 1993, გვ. 120-121.
↑ Г. Г. Пхакадзе. Восточное причерноморье во второй половине IV-III тысяч. до н. э. (К проблеме культурных конттактов). Петербург, 2000, გვ. 50-59.
↑ ო. ჯაფარიძე. დოლმენური კულტურა საქართველოში. — თსუ-ს შრომები, 1955.
↑ ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა ისტორიისათვის ლითნონის წარმოების ადრეულ საფეხურზე. თბ., 1961.
↑ გ. ფხაკაძე. აფხაზეთის დოლმენების კვლევის ზოგიერთი ასპექტი. — აფხაზეთი, I, 2006, გვ. 138-142.
↑ Т. Микеладзеидр. Оработахколхидскойархеологическойэкспедиции. – ПАИв 1984-85гг. Тб., 1987, გვ. 40.
↑ მ. ბარამიძე, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, გვ. 102-117.
↑ Е.И. Крупнов. МатериалипоархеологииСевернойОсетиидокобанскогопериода. – ЛИА, 23. М., Л. 1951, გვ. 49-60
↑ В. И. Козенкова. Культурно-экномическиепроцессынаСеверномКавказе. М., 1966, გვ. 74-103.
↑ ო. ჯაფარიძე. საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 200
↑ მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, გვ. 217
↑ მ. ბარამიძე. კოლხურ-ყობანურ კულტურათა ურთიერთობის საკითხისათვის, გვ. 49
↑ მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი ... გვ. 57-72
↑ თ. ჩიგოშვილი. ენგურ-კოდორის ორმდინარეთის ნამოსახლართა კულტურა. .... აფხაზეთი I, თბ. 2006, გვ. 133-136.
↑ მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, გვ. 38-40
↑ ექსპედიციის ანგარიშები 1983-1990 წწ
↑ თ. ჩიგოშვილი. დასახ. ნაშრომი, გვ. 134.
↑ გ. გრიგოლია. ეგრის-ლაზიკის სამეფოს ისტორიული გეოგრაფიის პრობლემები. თბ., 1978, გვ. 4-5.
↑ В.В. Латышев. Известия древних писателей о Скифим и Кавказе, т. I, вып. I. CПБ., 1895, გვ. 58.
↑ О. Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии, გვ. 39-41.
↑ მ. ბარამიძე. მერხეულის სამაროვანი. თბ., 1997, გვ. 13-14.
↑ Л. Соловьев. Следы древнего сольярного промысла в близ г. Очамчире и Сухуми. - Труды Абхазского Гос. Музея, 1.Сухуми, 1947.
↑ О. Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии, გვ. 41
↑ И.И. Цвинария. Поселение Гуандра. Тб., 1978.
↑ Г. Инанишвили. Железо-плавильное дело в центральном и западном Закавказье в XIII – I веках до н.э. Тб., 1997.
↑ Н.В. Хоштария. Археологические исследование в с. Уреки
↑ А.Т. Рамишвили, И. Грдзелишвили. Железоплавильное дело в древней Грузии. Тб., 1964, გვ. 17
↑ Д. А . Хахутаишвили. Производство железа в древней Колхиде. Тб., 1987, გვ. 6-39.
↑ რ. აბრამიშვილი. რკინის წარმოების ათვისების საკითხებისათვის. — სსმმ XXIII-B. თბ., 1967.
↑ დ. ქორიძე. კოლხეთის მატერიალური კულტურის ისტორიიდან. თბ., 1965
↑ ალ. რამიშვილი. კოლხეთის მატერიალური კულტურის ისტორიიდან. თბ., 1974 წ.
↑ ჯ. აფაქიძე. აფხაზეთის გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ხანის განძები. — აფხაზეთი, I, თბ., 2006.
↑ ო. ჯაფარიძე. საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 202.
↑ მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი..., გვ. 147-159.
↑ ლ. ძიძიგური. უძველესი სახვნელი იარაღები ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთიდან. - აფხაზეთი. I, თბ., 2006, გვ. 40
↑ ი. ჩავლიშვილი. უძველესი სახვნელი იარაღები ფიჭვნარიდან. — ბათუმის არექოლოგიური მუზეუმის შრომები, III. თბ., 2005.
↑ ჯ. აფაქიძე. აფხაზეთის გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ხანის განძები, გვ. 66-85.
↑ ო. ჯაფარიძე. კოლხური ცული. — საქართველოს სახ. მუზეუმის მოამბე, XVI –B. თბ., 1955
↑ ლ. ჯაფარიძე. მიწათმოქმედების იარაღები დასავლურ-ქართულ კულტურაში. — თსუ შრომები, ტ. 49, თბ., 1953.
↑ ა. აფაქიძე, ალ კალანდაძე, გ. გობეჯიშვილი. საქართველოს არქეოლოგია. თბ., 1959.
↑ მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი..., გვ. 175-184
↑ მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ბრინჯაოს მეტალურიგიის ისტორიის ძირითადი საკითხები. — ზღვა და ადამიანი. თბ., 1995, გვ. 26-27.
↑ О. Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии, gv. 48, 50-54.
↑ აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა. თარგმანი და შესავალი აკაკი გელოვანისა. თბ., 1975
↑ ა. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში. თბ., 1964 წ.
↑ აპიანე. მითრიდატეს ომების ისტორია. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა, შესავალი და საძიებლები დაურთო თ. ყაუხჩიშვილმა. თბ., 1958, გვ. 195.
↑ მ. ბროსე. საქართველოს ისტორია, ნაწ. I. თბ., 1895, გვ. 13
↑ П.К. Услар. Древнейшия сказания о Кавказе. Тб., 1881, გვ. 378
↑ Г. Ф. Турчанинов. Памятники письма и языка народов Кавказа и Восточной Европы. Л., 1971, გვ. 11-34
↑ Вестник Древней Истории, 1966, №2
↑ Советская Этнография, 1967, №2
↑ Вопросы Истории, 1964, №8
↑ Вопросы Истории, 1965, №4
↑ О. Г. Бгажба, С. З. Лакоба. ИсторияАбхазии, გვ. 59.
↑ მ. ჩუხუა. ქართველურ ენა-კოლოთა შედარებითი ლექსიკონი. თბ., 2000-2001, გვ. 206).
↑ გ.ყორანაშვილი. საქართველოში სახელმწიფოს წარმოშობის საკითხი. თბ., 2000
↑ ლ. სანიკიძე. არანაკლებ 3500 — მეთქი!!!. — საქართველოს რესპუბლიკა, 1997, 16 თებერვალი.
↑ თ. გამყრელიძე. საქართველო ევროპაა თუ აზია? ლიტერატურული საქართველო, 1999, 18-25 ივნისი, გვ. 4.
↑ თ. ბერაძე. ძველი ეგრისის (კოლხეთის) სამეფო. აია, 2001, #9-10, გვ. 32
↑ მ. ლორთქიფანიძე. ქართული სახელმწიფოს არსებობის უწყვეტი ხაზი. ქართული სახელმწიფოებრიობის სათავეებთან. თბ., 2001, გვ.140.
↑ აკ. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში, გვ.195.
↑ О. Лорткипанидзе. НаследиедревнейГрузии. Тб., 1989, გვ. 210, 217
↑ Фредерик Дюбуа де Монпере. Путешествие вокруг Кавказа, т. 1. Сухуми, 1937, გვ. 12.
↑ აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. 4, სტრ. 740-741.
↑ აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. 4, სტრ. 1100-1103.
↑ აკ. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში. თბ., 1964, გვ. 294.
↑ აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. 4, სტრ. 278-280
↑ Г. А. Меликишвили. К истории древней Грузии. Тб., 1959, გვ. 215
↑ აკ. ურუშაძე. ძველი კოლხები არგონავტების თქმულებაში, გვ. 145-168.
↑ აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. IV, სტრ. 730.
↑ თ. ყაუხჩიშვილი. ბერძენი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, წ. III, თბ., 1976, გვ. 90, 91.
↑ აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. II, სტრ. 1265-1266.
↑ ჰომეროსი. ოდისეა. რედაქტორი რ.გორდეზიანი. თბ., 1979, სიმღერა XI, 10.
↑ ფლავიუს არიანე. მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო. თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და რუქა ნათელა კეჭაყმაძისა. თბ., 1961, გვ. 9.
↑ თ. ყაუხჩიშვილი. ბერძენი მწერლების ცნობები..., წ. III, გვ. 75.
↑ ივ. ჯავახიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები. თბ., 1950, გვ. 17
↑ მ. ჯანაშვილი. საქართველოს ისტორია, ტ. 1. თბ., 1906, გვ. 4, 28-32
↑ ს. კაკაბაძე. ქართული სახელმწიფოებრიობის გენეზისის საკითხები. საისტორიო მოამბე, 1924, წ. I, გვ. 61-62
↑ თ. ყაუხჩიშვილი. ჰეროდოტეს ცნობები საქართველოს შესახებ. თბ,. 1960, გვ. 71
↑ ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. 1. თბ., 1955, გვ. 5.
↑ თ. ბერაძე. ძველი ეგრისის (კოლხეთის) სამეფო, გვ. 34.
↑ თ. ბერაძე, მ. სანაძე. საქართველოს ისტორია, წ. I. თბ., 2003, გვ. 45-46.
↑ ო. ჯაფარიძე. საქართველოს ისტორიის სათავეებთან. თბ., 2003, გვ. 203
↑ თ. გამყრელიძე. ძველი კოლხეთის სატომო სახელთა ისტორიიდან. — საქართველოს და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. თბ., 1993, გვ. 588
↑ ტ. ფუტკარაძე. ქართველები, გვ. 282-284
↑ ჰომეროსი. ოდისეა. გვ. 218 (X, 303-306)
↑ Р. В. Гордезиани. ПроблемыГомеровскогоэпоса. Тб., 1978, გვ. 209.
↑ „მოლი — ახალი ბალახი“. იხ.: ს. ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული, ტ. 1. თბ., 1991, გვ. 500
↑ შოთა რუსთაველი. ვეფხისტყაოსანი. — ქართული მწერლობა, ტ. 4. თბ., 1988, გვ. 262 (266-ე სტროფი)
↑ Ш. В. Дзидзигури. Грузинскийязык. Тб., 1968, გვ. 69.
↑ ო. ლორთქიფანიძე. კოლხური ეთნოკულტურული სისტემის განითარება. — ქართველი ხალხის ეთნოგენეზი. თბ., 2002, გვ. 18-28.
↑ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 1. თბ., 1970, გვ. 295.
↑ მ. ლორთქიფანიძე. აფხაზები და აფხაზეთი. თბ., 1990, გვ. 5.
↑ Всемирная история, т. 1. М., 1965, გვ. 379, 515.
↑ Н. Я. Марр. История термина «абхаз». – Известия Императорской Академии Наук. VI серия, 1912, №11, с. 697-706
↑ Н. Я. Марр. Лингвистическая поездка в Абхазию (к этимологическим вопросам). – Известия..., 1913, №6, გვ. 303-337
↑ Д. И. Гулия. История Абхазии, т. 1. Тб., 1925, გვ. 76.
↑ Д. И. Гулия. История Абхазии, т. 1. Тб., 1925, გვ. 79-134.
↑ გ. მელიქიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის. თბ., 1965, გვ. 18-26
↑ ივ. ჯავახიშვილი. ქართული და კავკასიური ენების თავდაპირველი ბუნება და ნათესაობა. თბ., 1937
↑ ივ. ჯავახიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები. თბ., 1950, გვ. 250.
↑ საქართველოს ისტორია. აკად. ს. ჯანაშიას რედაქციით. თბ., 1943, გვ. 14, 16, 21, 45-48.
↑ А. С. Хаханов. Древние пределы разселения грузин по Малой 1903, გვ. 17
↑ Дж. Гамахария, Б. Гогия. დასახელებული ნაშრომი. გვ. 515.
↑ ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია, წ. I-II. თბ., 1913, გვ. 26.
↑ И. М. Дьяконов. Языки древней Передней Азии. М., 1967
↑ И. М. Дьяконов. Предыстория армянского народа. М., 1968, გვ. 12-13
↑ И. М. Дьяконов. Урарту, Фригия, Лидия. – История древнего мира. Расцвет древних обществ. Изд. III. М., 1989, გვ. 40, 46-49
↑ И. М. Дунаевская. О структурном сходстве хаттского языка с языками Северо-Западного Кавказа. – Исследования по истории культуры народов Востока. М., - Л., 1960
↑ Г. А. Меликишвили. Наири – Урарту. Тб., 1954, с. 77, 401
↑ Г. А. Меликишвили. К истории древной Грузии. Тб., 1959, с. 97, 120-122
↑ გ. მელიქიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის მოსახლეობის საკითხისათვის. გვ. 32
↑ გ. მელიქიშვილი. იებანი საქართველოს, კავკასიისა და ახლო აღმოსავლეთის ძველი ისტორიის დარგში. თბ., 1999, გვ. 84-96.
↑ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 1, გვ. 360
↑ კომუნისტი,1956, 9, 25 აგვისტო.
↑ К. Шакрыл. К вопросу об этногенезе абхазско-адыгских народов. – Ученые записки Адыгейского НИИ, IV. Краснодар, 1965, с. 205-221.
↑ Л. Н. Соловьев. Новый памятник культурных связей Кавказского Причерноморья в эпоху неолита и бронзы – стоянки Воронцовской пещеры. – Труды АБНИИ, т. ХХ1. , 1958, . 163-165.
↑ З. Анчабадзе. История и культура древней Абхазии. М., 1964, с. 121.
↑ З. Анчабадзе. Очерк этнической истории абхазского народа. Сухуми, 1976, с. 21
↑ Ш. Д. Инал-ипа. Вопросы этнокультурной истории абхазов. Сухуми, 1976, с. 423-424.
↑ ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა ეთნიკური ისტორიის საკითხისათვის არქეოლოგიური მასალების მიხედვით. თბ., 1976, გვ. 61, 266, 305.
↑ О. Джапаридзе. На заре этнокультурной истории Кавказа. Тб., 1989, с. 393
↑ ო. ჯაფარიძე. ქართველი ერის ეთნოგენეზის სათავეებთან. თბ., 2006, გვ. 248.
↑ Е. Алексеева. Древняя и средневековая история Карачаево-Черкессии. М., 1971, с. 186-198.
↑ В. Марковин. Дольменная культура и вопросы раннего этногенеэа абхазо-адыгов. Нальчик, 1974, с. 29.
↑ А. Камменхубер. Хатский язык. – Древние языки Малой Азии. Под редaкцией И. М. Дьяконова и Вяч. Вс. Иванова. М., 1980, с. 23-98.
↑ Н. Г. Волкова. Этнонимы и племенние названия Северного Кавказа. М., 1973, с. 22.
↑ გრ. გიორგაძე. უძველესი ახლოაღმოსავლური ეთნოსები და ქართველთა წარმომავლობა. თბ., 2002, გვ. 96-97.
↑ სულხან-საბა ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული, II. თბ., 1993, გვ. 218.
↑ დ. ჩუბინაშვილი. რუსულ-ქართული ლექსიკონი. თბ., 1984, გვ. 1330.
↑ გ. მელიქიშვილი. ძიებანი ... გვ. 93-96.
↑ ს. ჯანაშია. შრომები, ტ. III. თბ., 1949, გვ. 120-122.
↑ ი. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორიის შესავალი. საქართველოს, კავკასიის და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები. თბ., 1950, გვ. 43-46.
↑ Вестник Древней Истории, 1939, №4, с. 35-46.
↑ მ. ინაძე. ძველი აფხაზეთის ეთნო-პოლიტიკური ისტორიის საკითხები. — მაცნე. ისტორიის... სერია, 1992, #2, გვ. 52.
↑ ნ. ლომოური. კლავდიოს პტოლემაიოსი, „გეოგრაფიის სახელმძღვანელო“, ცნობები საქართველოს შესახებ. — მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32. თბ., 1955, გვ. 52.
↑ გეორგიკა, ტ. 2. თბ., 1965, გვ. 11.
↑ ნ. ლომოური. ძველი აფხაზეთის ეთნო-კულტურული ისტორიიდან. თბ., 1998, გვ. 5; იხ. აგრეთვე მისივე: Некоторые вопросы ранней истории Абхазии (Ответ проф. Ш. Д. Инал-ипа). — მაცნე ისტორიის... სერია, 1990, #3, გვ. 165-166.
↑ ო. ლორთქიფანიძე. „ოქრომრავალი კოლხეთი“ (მითი და რეალობა). — სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში. თბილისიზუგდიდი, 1999, გვ. 61.
↑ თ. ბერაძე. ძველი ეგრისის (კოლხეთის) სამეფო, გვ. 34.
↑ საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. I, გვ. 392-393
↑ Н. Берулава. Город Диоскурия-Себастополис и район Сухумской бухты в античную эпоху (VI в. до н. э. и III в. н. э.). Тб., 2005, გვ. 28.
↑ ქართული სახელმწიფოებრიობის სათავეებთან, გვ. 136-141.
↑ თ. მიქელაძე. ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან (ძვ. წ. II-I ათასწლეულები). თბ., 1974, გვ. 179-182.
↑ საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი-სცსსა, ფონდი 1818, აღწ. 2, საქმე 135
↑ გაზეთი „სახალხო საქმე“ N176 1918 წ.
↑ Из отчета о работе второго крестьянского съезда Сухумского округа
↑ პაპასქირი ზ. „ნარკვევები თანამედროვე აფხაზეთის ისტორიული წარსულიდან“ გვ. 20 — თბილისი, 2007
↑ საქართველოს კონსტიტუციური აქტების კრებული (1921-1978) გვ. 73 — თბილისი, 1983
↑ ჯონსი ს., „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“ = Georgia: A Political History of Independence, თბილისი: სოციალური მეცნიერებების ცენტრი, 2013 [2012]. — გვ. 52, ISBN 978-9941-0-5972-8.
↑ ვ. ყოლბაია, დ. ლაცუზბაია, რ. გელანტია, თ. ჭახრაკია. აფხაზეთის ლაბირინთი. თბილისი, 1999
↑ http://www.parliament.ge/files/613_8104_273985_doc_7.pdf

[1] Бердзенишвили Н. З., Новые данные о палеолите Абхазии, «დ. გულიას სახ. აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტის შრომები», 1959, ტ. 30

[2] Замятник Ц. П., Палеолит Абхазии, «Труды Института абхазской культуры», 1937 в. 10

[3] Коробков И. И., Итоги патилетних исследований Яштухского палеолитического местонахождения, «Советская археологиа», 1957, № 4

[4] თუშაბრამიშვილი დ., ქსე, ტ. 5, გვ. 65-66, თბ., 1980

[5] С. Н. Замятнин. Палеолит Абхазии. Сухуми, 1937.

[6] С. Н. Замятнин. Очерки по палеолиту. М-Л., 1961.

[7] Б. А. Куфтин. Материалы к археологии Колхиды, т.I. Тб., 1949.

[8] Л. Н. Соловьев. Первобытное общество на территории Абхазии. Сухуми, 1971.

[9] А. Л. Лукин. Неолитическое селище Кистрик близ Гудаута. - С.А., XII. М., 1950.

[10] Ю. Воронов. Археологическая карта Абхазии. Сухуми, 1969.

[11] В. Бжания. Древнейшая культура Абхазии. Автореферат канд. диссертации. М., 1966.

[12] Н. З. Бердзенишвили. Новые данные по палеолиту Абхазии. - ТАИ, т. XXX, 1959.

[13] А. Н. Каландадзе. Разыскания по археологии до-античной Грузии. Автореферат. Тб., 1969.

[14] ლ. წერეთელი, ლ. ქორქია, გ. გრიგოლია, მ. ბარამიძე. დაზვერვითი არქეოლოგიური სამუშაოები ენგურჰესის სამშენებლო ტერიტორიაზე. — აკძ. 1963 წელს საქართველოში. თბ., 1964.

[15] ლ. წერეთელი. მეზოლითური კულტურა კავკასიის შავიზღვისპირეთში. თბ., 1973, გვ. 37 და შმდ.

[16] ო. ჯაფარიძე. საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 34-39.

[17] ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა..., გვ. 25-29.

[18] ლ. ნებიერიძე. დასავლეთ ამიერკავკასიის ნეოლითი. თბ,. 1972.

[19] ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა..., გვ. 35-44.

[20] ო. ჯაფარიძე, საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 41-56.

[21] კ. კალანდაძე. დასავლეთ საქართველოს ნეოლითური კულტურა. თბ., 1986.

[22] Ю. Воронов. Археологическая карта, გვ. 17.

[23] О.Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии. Сухуми, 2006, გვ. 26.

[24] გ. ფხაკაძე. აფხაზეთის ენეოლითური ძეგლები. - აფხაზეთი. I თბ., 2006, გვ. 20-29.

[25] გ. ფხაკაძე. ოქუმის გამოქვებულის ენეოლითური ნაშთები. — მასალები საქართველოს და კავკასიის არქეოლოგიისათვის, VII. თბ., 1979, გვ. 68-76.

[26] Л. Н. Соловьев. Новый памятник культурных связей Кавказского причерноморья эпохи энеолита и бронзы – стоянки Воронцовской пещеры. - Труды Абх. ИЯЛИ, 29. Сухуми, 1958, გვ. 115-135.

[27] М. В. Барамидзе, Г. Г. Пхакадзе, А. З. Орджоникидзе. Раскопки в С. Атара. - Арх. открытия. 1977 г. М., 1977, გვ. 174-175.

[28] В. В. Бжания. Поселение Мачара эпохи энеолита и ранней бронзы в Абхазии. – Совет. Археология, I. М., 1966, გვ. 113-126.

[29] И. И. Цвинария. Поселение Гуандра. Тб., 1978.

[30] А. А. Формозов. Каменный век и энеолит Прикубанья. М., 1965.

[31] გ. ფხაკაძე. დასავლეთ საქართველოს ადრებრინჯაოს ხანისა და მაიკოპის კულტურის ურთიერთობის საკითხები. — საქართველოს არქეოლოგიის საკითხები, III. თბ., 1975.

[32] В. В. Бжания. Поселение Мачара... - Совет.Археология, I. М., 1966.

[33] И. И. Цвинария. Поселение Гуандра. Тб., 1978.

[34] Л. Н. Соловьев. Энеолитическое селище у Очамчирского порта в Абхазии. - Труды Абх. Института ЯЛИ. Сухуми, 1939.

[35] Л. Н. Соловьев. Археологические раскопки близ Очамчири в Абхазии. - С.А., IV. 1937, gv. 323.

[36] Б. А. Куфтин. Материалы к археологии Колхиды, II, Т. 5. 1950, გვ. 267.

[37] В. В. Бжания. Результаты исследования Гумистинского поселения в 1967 г. – КСИЯ, 15. М., 1969.

[38] თ. მიქელაძე. ძიებანი კოლხეთისა და აღმოსავლეთ შავიზღვისპიერთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან. თბ., 1974, გვ. 41.

[39] ლ. ჯიბლაძე. კოლხეთის დაბლობის ძვ.წ. III-II ათასწლეულების ნამოსახლარები, თბ., 2007, გვ. 7-12.

[40] გ. ფხაკაძე. დასავლეთ ამიერკავკასია ძვ.წ. III ათასწლეულში. თბ., 1993, გვ. 120-121.

[41] Г. Г. Пхакадзе. Восточное причерноморье во второй половине IV-III тысяч. до н. э. (К проблеме культурных конттактов). Петербург, 2000, გვ. 50-59.

[42] ო. ჯაფარიძე. დოლმენური კულტურა საქართველოში. — თსუ-ს შრომები, 1955.

[43] ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა ისტორიისათვის ლითნონის წარმოების ადრეულ საფეხურზე. თბ., 1961.

[44] გ. ფხაკაძე. აფხაზეთის დოლმენების კვლევის ზოგიერთი ასპექტი. — აფხაზეთი, I, 2006, გვ. 138-142.

[45] Т. Микеладзеидр. Оработахколхидскойархеологическойэкспедиции. – ПАИв 1984-85гг. Тб., 1987, გვ. 40.

[46] მ. ბარამიძე, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, გვ. 102-117.

[47] Е.И. Крупнов. МатериалипоархеологииСевернойОсетиидокобанскогопериода. – ЛИА, 23. М., Л. 1951, გვ. 49-60

[48] В. И. Козенкова. Культурно-экномическиепроцессынаСеверномКавказе. М., 1966, გვ. 74-103.

[49] ო. ჯაფარიძე. საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 200

[50] მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, გვ. 217

[51] მ. ბარამიძე. კოლხურ-ყობანურ კულტურათა ურთიერთობის საკითხისათვის, გვ. 49

[52] მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი ... გვ. 57-72

[53] თ. ჩიგოშვილი. ენგურ-კოდორის ორმდინარეთის ნამოსახლართა კულტურა. .... აფხაზეთი I, თბ. 2006, გვ. 133-136.

[54] მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, გვ. 38-40

[55] ექსპედიციის ანგარიშები 1983-1990 წწ

[56] თ. ჩიგოშვილი. დასახ. ნაშრომი, გვ. 134.

[57] გ. გრიგოლია. ეგრის-ლაზიკის სამეფოს ისტორიული გეოგრაფიის პრობლემები. თბ., 1978, გვ. 4-5.

[58] В.В. Латышев. Известия древних писателей о Скифим и Кавказе, т. I, вып. I. CПБ., 1895, გვ. 58.

[59] О. Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии, გვ. 39-41.

[60] მ. ბარამიძე. მერხეულის სამაროვანი. თბ., 1997, გვ. 13-14.

[61] Л. Соловьев. Следы древнего сольярного промысла в близ г. Очамчире и Сухуми. - Труды Абхазского Гос. Музея, 1.Сухуми, 1947.

[62] О. Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии, გვ. 41

[63] И.И. Цвинария. Поселение Гуандра. Тб., 1978.

[64] Г. Инанишвили. Железо-плавильное дело в центральном и западном Закавказье в XIII – I веках до н.э. Тб., 1997.

[65] Н.В. Хоштария. Археологические исследование в с. Уреки

[66] А.Т. Рамишвили, И. Грдзелишвили. Железоплавильное дело в древней Грузии. Тб., 1964, გვ. 17

[67] Д. А . Хахутаишвили. Производство железа в древней Колхиде. Тб., 1987, გვ. 6-39.

[68] რ. აბრამიშვილი. რკინის წარმოების ათვისების საკითხებისათვის. — სსმმ XXIII-B. თბ., 1967.

[69] დ. ქორიძე. კოლხეთის მატერიალური კულტურის ისტორიიდან. თბ., 1965

[70] ალ. რამიშვილი. კოლხეთის მატერიალური კულტურის ისტორიიდან. თბ., 1974 წ.

[71] ჯ. აფაქიძე. აფხაზეთის გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ხანის განძები. — აფხაზეთი, I, თბ., 2006.

[72] ო. ჯაფარიძე. საქართველოს არქეოლოგია, გვ. 202.

[73] მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი..., გვ. 147-159.

[74] ლ. ძიძიგური. უძველესი სახვნელი იარაღები ჩრდილო-დასავლეთ კოლხეთიდან. - აფხაზეთი. I, თბ., 2006, გვ. 40

[75] ი. ჩავლიშვილი. უძველესი სახვნელი იარაღები ფიჭვნარიდან. — ბათუმის არექოლოგიური მუზეუმის შრომები, III. თბ., 2005.

[76] ჯ. აფაქიძე. აფხაზეთის გვიანბრინჯაოსა და ადრერკინის ხანის განძები, გვ. 66-85.

[77] ო. ჯაფარიძე. კოლხური ცული. — საქართველოს სახ. მუზეუმის მოამბე, XVI –B. თბ., 1955

[78] ლ. ჯაფარიძე. მიწათმოქმედების იარაღები დასავლურ-ქართულ კულტურაში. — თსუ შრომები, ტ. 49, თბ., 1953.

[79] ა. აფაქიძე, ალ კალანდაძე, გ. გობეჯიშვილი. საქართველოს არქეოლოგია. თბ., 1959.

[80] მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი..., გვ. 175-184

[81] მ. ბარამიძე. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ბრინჯაოს მეტალურიგიის ისტორიის ძირითადი საკითხები. — ზღვა და ადამიანი. თბ., 1995, გვ. 26-27.

[82] О. Бгажба, С. Лакоба. История Абхазии, gv. 48, 50-54.

[83] აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა. თარგმანი და შესავალი აკაკი გელოვანისა. თბ., 1975

[84] ა. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში. თბ., 1964 წ.

[85] აპიანე. მითრიდატეს ომების ისტორია. ბერძნული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა, შესავალი და საძიებლები დაურთო თ. ყაუხჩიშვილმა. თბ., 1958, გვ. 195.

[86] მ. ბროსე. საქართველოს ისტორია, ნაწ. I. თბ., 1895, გვ. 13

[87] П.К. Услар. Древнейшия сказания о Кавказе. Тб., 1881, გვ. 378

[88] Г. Ф. Турчанинов. Памятники письма и языка народов Кавказа и Восточной Европы. Л., 1971, გვ. 11-34

[89] Вестник Древней Истории, 1966, №2

[90] Советская Этнография, 1967, №2

[91] Вопросы Истории, 1964, №8

[92] Вопросы Истории, 1965, №4

[93] О. Г. Бгажба, С. З. Лакоба. ИсторияАбхазии, გვ. 59.

[94] მ. ჩუხუა. ქართველურ ენა-კოლოთა შედარებითი ლექსიკონი. თბ., 2000-2001, გვ. 206).

[95] გ.ყორანაშვილი. საქართველოში სახელმწიფოს წარმოშობის საკითხი. თბ., 2000

[96] ლ. სანიკიძე. არანაკლებ 3500 — მეთქი!!!. — საქართველოს რესპუბლიკა, 1997, 16 თებერვალი.

[97] თ. გამყრელიძე. საქართველო ევროპაა თუ აზია? ლიტერატურული საქართველო, 1999, 18-25 ივნისი, გვ. 4.

[98] თ. ბერაძე. ძველი ეგრისის (კოლხეთის) სამეფო. აია, 2001, #9-10, გვ. 32

[99] მ. ლორთქიფანიძე. ქართული სახელმწიფოს არსებობის უწყვეტი ხაზი. ქართული სახელმწიფოებრიობის სათავეებთან. თბ., 2001, გვ.140.

[100] აკ. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში, გვ.195.

[101] О. Лорткипанидзе. НаследиедревнейГрузии. Тб., 1989, გვ. 210, 217

[102] Фредерик Дюбуа де Монпере. Путешествие вокруг Кавказа, т. 1. Сухуми, 1937, გვ. 12.

[103] აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. 4, სტრ. 740-741.

[104] აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. 4, სტრ. 1100-1103.

[105] აკ. ურუშაძე. ძველი კოლხეთი არგონავტების თქმულებაში. თბ., 1964, გვ. 294.

[106] აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. 4, სტრ. 278-280

[107] Г. А. Меликишвили. К истории древней Грузии. Тб., 1959, გვ. 215

[108] აკ. ურუშაძე. ძველი კოლხები არგონავტების თქმულებაში, გვ. 145-168.

[109] აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. IV, სტრ. 730.

[110] თ. ყაუხჩიშვილი. ბერძენი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, წ. III, თბ., 1976, გვ. 90, 91.

[111] აპოლონიოს როდოსელი. არგონავტიკა, წ. II, სტრ. 1265-1266.

[112] ჰომეროსი. ოდისეა. რედაქტორი რ.გორდეზიანი. თბ., 1979, სიმღერა XI, 10.

[113] ფლავიუს არიანე. მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო. თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და რუქა ნათელა კეჭაყმაძისა. თბ., 1961, გვ. 9.

[114] თ. ყაუხჩიშვილი. ბერძენი მწერლების ცნობები..., წ. III, გვ. 75.

[115] ივ. ჯავახიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები. თბ., 1950, გვ. 17

[116] მ. ჯანაშვილი. საქართველოს ისტორია, ტ. 1. თბ., 1906, გვ. 4, 28-32

[117] ს. კაკაბაძე. ქართული სახელმწიფოებრიობის გენეზისის საკითხები. საისტორიო მოამბე, 1924, წ. I, გვ. 61-62

[118] თ. ყაუხჩიშვილი. ჰეროდოტეს ცნობები საქართველოს შესახებ. თბ,. 1960, გვ. 71

[119] ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, ტ. 1. თბ., 1955, გვ. 5.

[120] თ. ბერაძე. ძველი ეგრისის (კოლხეთის) სამეფო, გვ. 34.

[121] თ. ბერაძე, მ. სანაძე. საქართველოს ისტორია, წ. I. თბ., 2003, გვ. 45-46.

[122] ო. ჯაფარიძე. საქართველოს ისტორიის სათავეებთან. თბ., 2003, გვ. 203

[123] თ. გამყრელიძე. ძველი კოლხეთის სატომო სახელთა ისტორიიდან. — საქართველოს და ქართველების აღმნიშვნელი უცხოური და ქართული ტერმინოლოგია. თბ., 1993, გვ. 588

[124] ტ. ფუტკარაძე. ქართველები, გვ. 282-284

[125] ჰომეროსი. ოდისეა. გვ. 218 (X, 303-306)

[126] Р. В. Гордезиани. ПроблемыГомеровскогоэпоса. Тб., 1978, გვ. 209.

[127] „მოლი — ახალი ბალახი“. იხ.: ს. ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული, ტ. 1. თბ., 1991, გვ. 500

[128] შოთა რუსთაველი. ვეფხისტყაოსანი. — ქართული მწერლობა, ტ. 4. თბ., 1988, გვ. 262 (266-ე სტროფი)

[129] Ш. В. Дзидзигури. Грузинскийязык. Тб., 1968, გვ. 69.

[130] ო. ლორთქიფანიძე. კოლხური ეთნოკულტურული სისტემის განითარება. — ქართველი ხალხის ეთნოგენეზი. თბ., 2002, გვ. 18-28.

[131] საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 1. თბ., 1970, გვ. 295.

[132] მ. ლორთქიფანიძე. აფხაზები და აფხაზეთი. თბ., 1990, გვ. 5.

[133] Всемирная история, т. 1. М., 1965, გვ. 379, 515.

[134] Н. Я. Марр. История термина «абхаз». – Известия Императорской Академии Наук. VI серия, 1912, №11, с. 697-706

[135] Н. Я. Марр. Лингвистическая поездка в Абхазию (к этимологическим вопросам). – Известия..., 1913, №6, გვ. 303-337

[136] Д. И. Гулия. История Абхазии, т. 1. Тб., 1925, გვ. 76.

[137] Д. И. Гулия. История Абхазии, т. 1. Тб., 1925, გვ. 79-134.

[138] გ. მელიქიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის. თბ., 1965, გვ. 18-26

[139] ივ. ჯავახიშვილი. ქართული და კავკასიური ენების თავდაპირველი ბუნება და ნათესაობა. თბ., 1937

[140] ივ. ჯავახიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები. თბ., 1950, გვ. 250.

[141] საქართველოს ისტორია. აკად. ს. ჯანაშიას რედაქციით. თბ., 1943, გვ. 14, 16, 21, 45-48.

[142] А. С. Хаханов. Древние пределы разселения грузин по Малой 1903, გვ. 17

[143] Дж. Гамахария, Б. Гогия. დასახელებული ნაშრომი. გვ. 515.

[144] ივ. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია, წ. I-II. თბ., 1913, გვ. 26.

[145] И. М. Дьяконов. Языки древней Передней Азии. М., 1967

[146] И. М. Дьяконов. Предыстория армянского народа. М., 1968, გვ. 12-13

[147] И. М. Дьяконов. Урарту, Фригия, Лидия. – История древнего мира. Расцвет древних обществ. Изд. III. М., 1989, გვ. 40, 46-49

[148] И. М. Дунаевская. О структурном сходстве хаттского языка с языками Северо-Западного Кавказа. – Исследования по истории культуры народов Востока. М., - Л., 1960

[149] Г. А. Меликишвили. Наири – Урарту. Тб., 1954, с. 77, 401

[150] Г. А. Меликишвили. К истории древной Грузии. Тб., 1959, с. 97, 120-122

[151] გ. მელიქიშვილი. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის მოსახლეობის საკითხისათვის. გვ. 32

[152] გ. მელიქიშვილი. იებანი საქართველოს, კავკასიისა და ახლო აღმოსავლეთის ძველი ისტორიის დარგში. თბ., 1999, გვ. 84-96.

[153] საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 1, გვ. 360

[154] კომუნისტი,1956, 9, 25 აგვისტო.

[155] К. Шакрыл. К вопросу об этногенезе абхазско-адыгских народов. – Ученые записки Адыгейского НИИ, IV. Краснодар, 1965, с. 205-221.

[156] Л. Н. Соловьев. Новый памятник культурных связей Кавказского Причерноморья в эпоху неолита и бронзы – стоянки Воронцовской пещеры. – Труды АБНИИ, т. ХХ1. , 1958, . 163-165.

[157] З. Анчабадзе. История и культура древней Абхазии. М., 1964, с. 121.

[158] З. Анчабадзе. Очерк этнической истории абхазского народа. Сухуми, 1976, с. 21

[159] Ш. Д. Инал-ипа. Вопросы этнокультурной истории абхазов. Сухуми, 1976, с. 423-424.

[160] ო. ჯაფარიძე. ქართველ ტომთა ეთნიკური ისტორიის საკითხისათვის არქეოლოგიური მასალების მიხედვით. თბ., 1976, გვ. 61, 266, 305.

[161] О. Джапаридзе. На заре этнокультурной истории Кавказа. Тб., 1989, с. 393

[162] ო. ჯაფარიძე. ქართველი ერის ეთნოგენეზის სათავეებთან. თბ., 2006, გვ. 248.

[163] Е. Алексеева. Древняя и средневековая история Карачаево-Черкессии. М., 1971, с. 186-198.

[164] В. Марковин. Дольменная культура и вопросы раннего этногенеэа абхазо-адыгов. Нальчик, 1974, с. 29.

[165] А. Камменхубер. Хатский язык. – Древние языки Малой Азии. Под редaкцией И. М. Дьяконова и Вяч. Вс. Иванова. М., 1980, с. 23-98.

[166] Н. Г. Волкова. Этнонимы и племенние названия Северного Кавказа. М., 1973, с. 22.

[167] გრ. გიორგაძე. უძველესი ახლოაღმოსავლური ეთნოსები და ქართველთა წარმომავლობა. თბ., 2002, გვ. 96-97.

[168] სულხან-საბა ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული, II. თბ., 1993, გვ. 218.

[169] დ. ჩუბინაშვილი. რუსულ-ქართული ლექსიკონი. თბ., 1984, გვ. 1330.

[170] გ. მელიქიშვილი. ძიებანი ... გვ. 93-96.

[171] ს. ჯანაშია. შრომები, ტ. III. თბ., 1949, გვ. 120-122.

[172] ი. ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორიის შესავალი. საქართველოს, კავკასიის და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები. თბ., 1950, გვ. 43-46.

[173] Вестник Древней Истории, 1939, №4, с. 35-46.

[174] მ. ინაძე. ძველი აფხაზეთის ეთნო-პოლიტიკური ისტორიის საკითხები. — მაცნე. ისტორიის... სერია, 1992, #2, გვ. 52.

[175] ნ. ლომოური. კლავდიოს პტოლემაიოსი, „გეოგრაფიის სახელმძღვანელო“, ცნობები საქართველოს შესახებ. — მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის, ნაკვ. 32. თბ., 1955, გვ. 52.

[176] გეორგიკა, ტ. 2. თბ., 1965, გვ. 11.

[177] ნ. ლომოური. ძველი აფხაზეთის ეთნო-კულტურული ისტორიიდან. თბ., 1998, გვ. 5; იხ. აგრეთვე მისივე: Некоторые вопросы ранней истории Абхазии (Ответ проф. Ш. Д. Инал-ипа). — მაცნე ისტორიის... სერია, 1990, #3, გვ. 165-166.

[178] ო. ლორთქიფანიძე. „ოქრომრავალი კოლხეთი“ (მითი და რეალობა). — სამეგრელო, კოლხეთი, ოდიში. თბილისიზუგდიდი, 1999, გვ. 61.

[179] თ. ბერაძე. ძველი ეგრისის (კოლხეთის) სამეფო, გვ. 34.

[180] საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. I, გვ. 392-393

[181] Н. Берулава. Город Диоскурия-Себастополис и район Сухумской бухты в античную эпоху (VI в. до н. э. и III в. н. э.). Тб., 2005, გვ. 28.

[182] ქართული სახელმწიფოებრიობის სათავეებთან, გვ. 136-141.

[183] თ. მიქელაძე. ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან (ძვ. წ. II-I ათასწლეულები). თბ., 1974, გვ. 179-182.

[184] საქართველოს ცენტრალური სახელმწიფო საისტორიო არქივი-სცსსა, ფონდი 1818, აღწ. 2, საქმე 135

[185] გაზეთი „სახალხო საქმე“ N176 1918 წ.

[186] Из отчета о работе второго крестьянского съезда Сухумского округа

[187] პაპასქირი ზ. „ნარკვევები თანამედროვე აფხაზეთის ისტორიული წარსულიდან“ გვ. 20 — თბილისი, 2007

[188] საქართველოს კონსტიტუციური აქტების კრებული (1921-1978) გვ. 73 — თბილისი, 1983

[189] ჯონსი ს., „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“ = Georgia: A Political History of Independence, თბილისი: სოციალური მეცნიერებების ცენტრი, 2013 [2012]. — გვ. 52, ISBN 978-9941-0-5972-8.

[190] ვ. ყოლბაია, დ. ლაცუზბაია, რ. გელანტია, თ. ჭახრაკია. აფხაზეთის ლაბირინთი. თბილისი, 1999

[191] ttp://www.parliament.ge/files/613_8104_273985_doc_7.pdf

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

@@ ხაზი 2: / ხაზი 2: @@
 [[აფხაზეთი]]ს ტერიტორიაზე ადამიანის ცხოვრების კვალი არქეოლოგიურად დადასტურებულია [[ქვედა პალეოლითი]]ს პერიოდიდან ([[იაშთხვა]]ს ნამოსახლარი).<ref>Бердзенишвили Н. З., Новые данные о палеолите Абхазии, «დ. გულიას სახ. აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტის შრომები», 1959, ტ. 30</ref><ref>Замятник Ц. П., Палеолит Абхазии, «Труды Института абхазской культуры», 1937 в. 10</ref><ref>Коробков И. И., Итоги патилетних исследований Яштухского палеолитического местонахождения, «Советская археологиа», 1957, № 4</ref><ref>თუშაბრამიშვილი დ., ქსე, ტ. 5, გვ. 65-66, თბ., 1980</ref> უკვე ძვ. წ. IV ათასწლეულიდან აფხაზეთში განვითარებული იყო არა მხოლოდ [[მიწათმომქედება]] და [[მესაქონლეობა]], არამედ [[მექსოველეობა]], [[კერამიკა|კერამიკის]] წარმოება, [[ქვა|ქვის]], [[სპილენძი]]სა და [[ბრინჯაო]]ს დამუშავება. ძვ. წ. II ათასწლეულიდან შემორჩენილია მრავალი [[დოლმენი]].
-[[Image:Dolmen Sukhumi.jpg|thumb|right|ერთ–ერთი [[დოლმენი]] [[ეშერა]]დან (ამჟამად ინახება სოხუმის მუზეუმში)]]
+[[Image:Dolmen Sukhumi.jpg|thumb|right|ერთ-ერთი [[დოლმენი]] [[ეშერა]]დან (ამჟამად ინახება სოხუმის მუზეუმში)]]
 ==წინარეანტიკური ხანა==