კოლა: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა

[შემოწმებული ვერსია]

← წინა ცვლილება შემდეგი ცვლილება →

შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა

ვიზუალურივიკიტექსტი

შიდახაზური

09:55, 2 დეკემბერი 2018-ის ვერსია

სხვა მნიშვნელობებისთვის იხილეთ კოლა (მრავალმნიშვნელოვანი).

კოლა — მხარე ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში, თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე.

გეოგრაფია

იგი მოიცავს მტკვრის სათავეების ქვაბულს. სახელწოდება წარმოდგება კოლხას ტომის სახელისაგან. უძველესი აბორიგენული მოსახლეობა დასავლურ-ქართული იქნებოდა.

კოლა ანუ კოლას ხევი არის მდინარე მტკვარის სათავე. თურქები მას უწოდებენ ამას უწოდებენ „გელ“ რაც ტბას ნიშნავს. ტერიტორია მოიცავს 1.696 კმ². ესაა უზარმაზარი ჩაღრმავება ანუ ქვაბული, რომელსაც ტოლფერდა სამკუთხედის ფორმა აქვს. მისი განიერი ფუძე ჩრდილოეთისაკენ მდებარეობს, ხოლო მწვერვალი სამხრეთისაკენ. ზედაპირი მისი წარმოადგენს ვაკეს, რომელიც ზღვის დონიდან 2000 მ. სიმაღლეზე მდებარეობს. შუაში პატარა მაღლობი ახლავს, რომელზედაც გაშენებულია სოფელი ოკამი, მეფის რუსეთის დროს ის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდა. ეს ის ადგილი უნდა იყოს. რომლის შესახებ ვახუშტი ბატონიშვილი სწერს. „ხოლო არტანისა და კოლის საზღვარს ზეით, მტკვრის კიდის დასავლით არს მცირე ქალაქი კოლა, და ზის აწ ფაშა კოლის, და უწოდებენ კოლის ფაშას“. მთებიდან, რომლებითაც შემოზღუდულია კოლას ქვაბური, მრავალი წყარო გამოდის. რომლებიც სხვა და სხვა ადგილას ერთდებიან და ბოლოს შეადგენენ მდინარე მტკვარს. გაზაფხულზე, თოვლის დნობის დროს, ქვაბული იქცევა უზარმაზარ ჭაობად, რომელიც ტბის სახეს იღებს, და ალბათ ამიტომ დაარქვეს თურქებმა გელ, რაც ნიშნაეს ტბას. მართლაც, გადმოცემით და გეოლოგიურადაც, ეს ქვაბური ერთხელ უნდა ყოფილიყო ტბა, რომლის ჩრდილოეთის ნაპირები გაირღვა და გაიკაფა გზა არტაანის ველზე მტკვრის საშუალებით. მაისის შუა რიცხვებში უმეტესი ნაწილი კოლასი შრება და ივლისში იმოსება მშვენიერი ბალახით, მაგრამ ზოგ ადგილას რჩება ჭაობები, რომელნიც სასტიკ სიცხიან ზაფხულშიც არ შრება. მომაღლო ადგილებზე და მთის კალთებზე არის სახნავი მიწები, მაგრამ პური და ქერი ყოველთვის არ მწიფდება. მთელი დანარჩენი ნაწილი ვაკესი წარმოადგენს მორწყულ მინდვრებს, ამიტომ აქ საუკეთესო საძოვრები და სათიბებია და მცხოვრებნი უმეტეს შემთხვევაში მისდევენ მესაქონლეობას, თუმცა ხვნა-თესვასაც არ აკლებენ ხელს.

ამ რიგად, კოლას რაიონი, როგორც მოვიხსენიეთ, არის მტკვრის დასაწყისი, მაგრამ ვინაიდან ამ დასაწყისს შეადგენს უამრავი წყაროები, ძნელია გადაჭრით თქმა, რომელია მათში სათავე მტკვრისა, მაგრამ სათავედ მიჩნეულია საზოგადოთ, ერთი დიდი წყარო, რომელიც ნაკადულად გამოჰქუხს მთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთის ნაწილში ქვაბურისა და რომელსაც ეხლა მაჰმადიანები ეძახიან კურიუხ-ბაჩაი, ხოლო ქრისტიანები აიაზმას უწოდებენ, ესე იგი ნაკურთხ ანუ წმიდა წყალს. ეს სახელი ძველთაგან უნდა მომდინარეობდეს. ამ წყაროზე აშენებული ყოფილა ძველი ქვის ეკლესია. რომლის ნანგრევები დღესაც ჩანს; ალბათ ეს ის ადგილია, სადაც ჯერ მოინათლენ წყალში ღამე, ფარულად თავიანთ წარმართ მშობლებისაგან და შემდეგ ამისათვის ეწამენ მათგან ამავე ადგილას „ცხრა ყრმა, სულიერი ძმანი, კოლაელნი“. შეუძლებელია ეს ადგილი არ აღენიშნათ ეკლესიის აშენებით. ეს წყარო, მტკვრის სათავედ მიჩნეული. ერთის კილომეტრის დინების შემდეგ, თანდათან იკარგება მიწაში და მისი დენა აღნიშნულია მხოლოდ ჭაობებით. რომელნიც მცხინვარე ზაფხულშიაც არ შრება, და ბოლოს გამოდის მდინარედ სოფელ არპაშენთან და შემდეგ დის სოფელ ვარგინისამდის, სადაც მას ერთვის კიურდკეი-სუ, ანუ, როგორც ადგილობრივი მცხოვრებნი უწოდებენ, პასარდჟიკ-ჩაი. აქედან უკვე მტკვარი თვალსაჩინო მდინარეა და მისი სიგრძე კასპიის ზღვაში შერთვამდის უდრის 1100 კილომეტრს.

ისტორია

კოლა ქართლის სამეფოს წარმოქმნისთანავე მასში შედიოდა. ძვ. წ. IV საუკუნეში შედიოდა წუნდის საერისთავოში, ძვ. წ. II-I საუკუნეებში სომხეთის სამეფოს მფლობელობაშია, ახ. წ.-ის I-II საუკუნეებში — იბერიაში. შემდეგ V საუკუნემდე კვლავ სომხეთს ეკუთვნის. კოლაში შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის ძეგლი „კოლაელ ყრმათა წამება“, რომელშიც ქართლში ქრისტიანობის გავრცელების გარიჟრაჟზე ქრისტიანობასა და წარმართობას შორის ბრძოლაა აღწერილი. IX-XI საუკუნეებში ქართველთა საკურაპალატოშია, XVI საუკუნიდან ოსმალეთის მიერაა მიტაცებული. XIX საუკუნეში კოლას მოსახლეობა გამაჰმადიანებული იყო, დავიწყებული ჰქონდათ ქართული ენა. 1918-21 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. 1921 წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია.

მოსახლეობა

1900 წელს კოლას მოსახლეობა აჭრელებული იყო; ნაწილს შეადგენდენ გამაჰმადიანებული ქართველები, მესხები, ნაწილს ქურთები, ბერძნები და სომხები. ბერძნები და სომხები გადმოსახლებულნი იყვნენ აქ რუს-ოსმალთა 1877-1878 წლების ომის შემდეგ ოსმალეთიდან და დასახლებულნი იმ ადგილებში, რომელნიც დასტოვა გამაჰმადიანებულმა ქართველობამ და ირჩია ოსმალეთში გადასახლება. ოფიციალური ცნობებით, არტაანის ოკრუგიდან სულ გადასახლდა ოსმალეთში 1407 კომლი ანუ 22.843 სული. ამას უნდა მიემატოს კიდევ ფოცხოვის უჩასტკიდან გადასახლებულნი 388 კომლი ანუ 3752 სული. ოლთისის ოკრუგიდან გადასასლდა 1063 კომლი ანუ 10.180 სული.

დღეს კოლა ძირითადად ეთნიკურად ქურთების მიერაა დასახლებული.

მატერიალურ-კულტურული ძეგლები

სიძველეთა ძეგლები ეტყობა კოლაში ბევრი ყოფილა. არ არის სოფელი ამ ნასოფლარი. სადაც არ იყოს ნანგრევები ან ნაშთები ეკლესიებისა, კოშკებისა თუ ციხეებისა, მაგრამ ეხლა ყველა ეს უმეტეს შემთხვევაში განადგურებულია. ჩვენამდე მოღწეული ძეგლები სხვა სამუსულმანო საქართველოს რაიონებთან შედარებით, ცოტაა. ეკლესიები უმეტეს შემთხვევაში ერთნავიანი ბაზილიკებია, ნაშენი გათლილის პატარა ოთხკუთხედი ქვებით. გუმბათიანი ეკლესიები ბევრი არ ყოფილა. ბერძნებს და სომხებს ძველი ქართული ეკლესიები ზოგი გადაუკეთებიათ, ზოგი დაუშლიათ და მათ ადგილას იმავე ქვებით ახალი აუშენებიათ. მაჰმადიანებს კიდევ თავის მხრით დაუშლიათ ეკლესიები და მათი ქვები გამოუყენებიათ თავიანთ სახლების და ჯამეების ასაშენებლად.

ლიტერატურა

ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 576.
თოფჩიშვილი რ. „საქართველოს ეთნოგრაფია/ეთნოლოგია“ გვ. 149 — თბილისი, „უნივერსალი“ 2010 ISBN 578-9941-12-882-0
ე. თაყაიშვილი, „არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და ჩანგლში 1907 წელს“, პარიზი, 1938

@@ ხაზი 2: / ხაზი 2: @@
 [[ფაილი:Ardahan districts.png|მინი|''Göle''-ს რეგიონი თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე]]
 [[ფაილი:Gole.jpg|მინიატიურა|თანამედროვე ქალაქი გოლე (კოლა)]]
-'''კოლა''' — ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე სამხრეთ საქართველოში, თანამედროვე [[თურქეთი|თურქეთის]] ტერიტორიაზე.
+'''კოლა''' — მხარე ისტორიულ სამხრეთ [[საქართველო]]ში, თანამედროვე [[თურქეთი|თურქეთის]] ტერიტორიაზე.
 ==გეოგრაფია==
 იგი მოიცავს [[მტკვარი|მტკვრის]] სათავეების ქვაბულს. სახელწოდება წარმოდგება [[კოლხები|კოლხას]] ტომის სახელისაგან. უძველესი აბორიგენული მოსახლეობა დასავლურ-ქართული იქნებოდა.
-კოლა ანუ კოლას ხევი არის მდინარე მტკვარის სათავე. თურქები მას უწოდებენ ამას უწოდებენ „გელ“ რაც ტბას ნიშნავს, ხოლო რუსების დროს ეს შეადგენდა არდაგანის ოკრუგის გელის მონაკვეთს. ტერიტორია მოიცავს 1.696 კმ². ეს არის უზარმაზარი ჩაღრმავება ანუ ქვაბური, სახე აქვს ტოლფერდა სამკუთხედისა, რომლის განიერი ფუძე ჩრდილოეთისაკენ მდებარეობს, ხოლო მწვერვალი სამხრეთისაკენ. ზედაპირი მისი წარმოადგენს ვაკეს, რომელიც ზღვის დონიდან 2000 მ. სიმაღლეზე მდებარეობს. შუაში პატარა მაღლობი ახლავს, რომელზედაც გაშენებულია სოფელი ოკამი, მეფის რუსეთის დროს ის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდა. ეს ის ადგილი უნდა იყოს. რომლის შესახებ ბატონიშვილი ვახუშტი სწერს. „ხოლო არტანისა და კოლის საზღვარს ზეით, მტკვრის კიდის დასავლით არს მცირე ქალაქი კოლა, და ზის აწ ფაშა კოლის, და უწოდებემ კოლის ფაშას“. მთებიდან, რომლებითაც შემოზღუდულია კოლას ქვაბური, მრავალი წყარო გამოდის. რომელნიც სხვა და სხვა ადგილას ერთდებიან და ბოლოს შეადგენენ მდინარე მტკვარს. გაზაფხულზე. თოვლის დნობის დროს, ქვაბური იქცევა უზარმაზარ ჭაობად, რომელიც ტბის სახეს იღებს, და ალბათ ამიტომ დაარქვეს თათრებმა გელ, რაც ნიშნაეს ტბას. მართლაც, გადმოცემით და გეოლოგიურადაც, ეს ქვაბური ერთხელ უნდა ყოფილიყო ტბა, რომლის ჩრდილოეთის ნაპირები გაირღვა და გაიკაფა გზა არდაგანის ველზე მტკვრის საშუალებით. მაისის შუა რიცხვებში უმეტესი ნაწილი კოლასი შრება და ივლისში იმოსება მშვენიერი ბალახით, მაგრამ ზოგ ადგილას რჩება ჭაობები, რომელნიც სასტიკ სიცხიან ზაფხულშიც არ შრება. მომაღლო ადგილებზე და მთის კალთებზე არის სახნავი მიწები, მაგრამ პური და ქერი ყოველთვის არ მწიფდება. მთელი დანარჩენი ნაწილი ვაკესი წარმოადგენს მორწყულს მინდვრებს, ამიტომ აქ საუკეთესო საძოვრები და სათიბებია და მცხოვრებნი უმეტეს შემთხვევაში მისდევენ საქონლის მოშენებას, თუმცა ხვნა-თესვასაც არ აკლებენ ხელს.
+კოლა ანუ კოლას ხევი არის მდინარე მტკვარის სათავე. თურქები მას უწოდებენ ამას უწოდებენ „გელ“ რაც ტბას ნიშნავს. ტერიტორია მოიცავს 1.696 კმ². ესაა უზარმაზარი ჩაღრმავება ანუ ქვაბული, რომელსაც ტოლფერდა სამკუთხედის ფორმა აქვს. მისი განიერი ფუძე ჩრდილოეთისაკენ მდებარეობს, ხოლო მწვერვალი სამხრეთისაკენ. ზედაპირი მისი წარმოადგენს ვაკეს, რომელიც ზღვის დონიდან 2000 მ. სიმაღლეზე მდებარეობს. შუაში პატარა მაღლობი ახლავს, რომელზედაც გაშენებულია სოფელი ოკამი, მეფის რუსეთის დროს ის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდა. ეს ის ადგილი უნდა იყოს. რომლის შესახებ [[ვახუშტი ბატონიშვილი]] სწერს. „ხოლო არტანისა და კოლის საზღვარს ზეით, მტკვრის კიდის დასავლით არს მცირე ქალაქი კოლა, და ზის აწ ფაშა კოლის, და უწოდებენ კოლის ფაშას“. მთებიდან, რომლებითაც შემოზღუდულია კოლას ქვაბური, მრავალი წყარო გამოდის. რომლებიც სხვა და სხვა ადგილას ერთდებიან და ბოლოს შეადგენენ მდინარე მტკვარს. გაზაფხულზე, თოვლის დნობის დროს, ქვაბული იქცევა უზარმაზარ ჭაობად, რომელიც ტბის სახეს იღებს, და ალბათ ამიტომ დაარქვეს თურქებმა გელ, რაც ნიშნაეს ტბას. მართლაც, გადმოცემით და გეოლოგიურადაც, ეს ქვაბური ერთხელ უნდა ყოფილიყო ტბა, რომლის ჩრდილოეთის ნაპირები გაირღვა და გაიკაფა გზა არტაანის ველზე მტკვრის საშუალებით. მაისის შუა რიცხვებში უმეტესი ნაწილი კოლასი შრება და ივლისში იმოსება მშვენიერი ბალახით, მაგრამ ზოგ ადგილას რჩება ჭაობები, რომელნიც სასტიკ სიცხიან ზაფხულშიც არ შრება. მომაღლო ადგილებზე და მთის კალთებზე არის სახნავი მიწები, მაგრამ პური და ქერი ყოველთვის არ მწიფდება. მთელი დანარჩენი ნაწილი ვაკესი წარმოადგენს მორწყულ მინდვრებს, ამიტომ აქ საუკეთესო საძოვრები და სათიბებია და მცხოვრებნი უმეტეს შემთხვევაში მისდევენ მესაქონლეობას, თუმცა ხვნა-თესვასაც არ აკლებენ ხელს.
-ამ რიგად, კოლას რაიონი, როგორც მოვიხსენიეთ, არის მტკვრის დასაწყისი, მაგრამ ვინაიდან ამ დასაწყისს შეადგენს უამრავი წყაროები, ძნელია გადაჭრით თქმა, რომელია მათში სათავე მტკვრისა, მაგრამ სათავედ მიჩნეულია საზოგადოთ, ერთი დიდი წყარო, რომელიც ნაკადულად გამოჰქუხს მთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთის ნაწილში ქვაბურისა და რომელსაც ეხლა მაჰმადიანები ეძახიან ვურიუხ-ბაჩაი, ხოლო ქრისტიანები აიაზმას უწოდებენ, ესე იგი ნაკურთხ ანუ წმიდა წყალს. ეს სახელი ძველთაგან უნდა მომდინარეობდეს, ქართველებს ამ სახელით მოუნათლავთ თავისი საყვარელი მდენარე. ამ წყაროზე აშენებული ყოფილა ძველი ქვის ეკლესია. რომლის ნანგრევები დღესაც ჩანს; ალბათ ეს ის ადგილია, სადაც ჯერ მოინათლენ წყალში ღამე, ფარულად თავიანთ წარმართ მშობლებისაგან და შემდეგ ამისათვის ეწამენ მათგან ამავე ადგილას ,.ცხრა ყრმა, სულიერი ძმანი, კოლაელნი“. შეუძლებელია ეს ადგილი არ აღენიშნათ ეკლესიის აშენებით. ეს წყარო, მტკვრის სათავედ მიჩნეული. ერთის კილომეტრის დინების შემდეგ, თანდათან იკარგება მიწაში და მისი დენა აღნიშნულია მხოლოდ ჭაობებით. რომელნიც მცხინვარე ზაფხულშიაც არ შრება, და ბოლოს გამოდის მდინარედ სოფელ არპაშეზთან და შემდეგ დის სოფელ ვარბიზისამდის, სადაც მას ერთვის ვიურდ-კეი-სუ, ანუ, როგორც ადგილობრივი მცხოვრებნი უწოდებენ, პა-სარდუივ-ჩაი. აქედან უკვე მტკვარი თვალსაჩინო მდინარეა და მისი სიბრძე კასპიის ზღვაში შერთვამდის უდრის 1100 კილომეტრს.
+ამ რიგად, კოლას რაიონი, როგორც მოვიხსენიეთ, არის მტკვრის დასაწყისი, მაგრამ ვინაიდან ამ დასაწყისს შეადგენს უამრავი წყაროები, ძნელია გადაჭრით თქმა, რომელია მათში სათავე მტკვრისა, მაგრამ სათავედ მიჩნეულია საზოგადოთ, ერთი დიდი წყარო, რომელიც ნაკადულად გამოჰქუხს მთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთის ნაწილში ქვაბურისა და რომელსაც ეხლა მაჰმადიანები ეძახიან კურიუხ-ბაჩაი, ხოლო ქრისტიანები აიაზმას უწოდებენ, ესე იგი ნაკურთხ ანუ წმიდა წყალს. ეს სახელი ძველთაგან უნდა მომდინარეობდეს. ამ წყაროზე აშენებული ყოფილა ძველი ქვის ეკლესია. რომლის ნანგრევები დღესაც ჩანს; ალბათ ეს ის ადგილია, სადაც ჯერ მოინათლენ წყალში ღამე, ფარულად თავიანთ წარმართ მშობლებისაგან და შემდეგ ამისათვის ეწამენ მათგან ამავე ადგილას „ცხრა ყრმა, სულიერი ძმანი, კოლაელნი“. შეუძლებელია ეს ადგილი არ აღენიშნათ ეკლესიის აშენებით. ეს წყარო, მტკვრის სათავედ მიჩნეული. ერთის კილომეტრის დინების შემდეგ, თანდათან იკარგება მიწაში და მისი დენა აღნიშნულია მხოლოდ ჭაობებით. რომელნიც მცხინვარე ზაფხულშიაც არ შრება, და ბოლოს გამოდის მდინარედ სოფელ არპაშენთან და შემდეგ დის სოფელ ვარგინისამდის, სადაც მას ერთვის კიურდკეი-სუ, ანუ, როგორც ადგილობრივი მცხოვრებნი უწოდებენ, პასარდჟიკ-ჩაი. აქედან უკვე მტკვარი თვალსაჩინო მდინარეა და მისი სიგრძე კასპიის ზღვაში შერთვამდის უდრის 1100 კილომეტრს.
 ==ისტორია==
-კოლა [[ქართლის სამეფო]]ს წარმოქმნისთანავე მასში შედიოდა. [[ძვ. წ. IV საუკუნე]]ში შედიოდა [[წუნდის საერისთავო|წუნდის საერისთავოში]], ძვ. წ. II-I საუკუნეებში [[სომხეთის სამეფო|სომხეთის სამეფოს]] მფლობელობაშია, ახ. წ.-ის [[I საუკუნე|I]]-[[II საუკუნე|II]] საუკუნეებში — [[იბერია]]ში. შემდეგ [[V საუკუნე]]მდე კვლავ სომხეთს ეკუთვნის. კოლაში შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის ძეგლი „[[კოლაელ ყრმათა წამება]]“, რომელშიც ქართლში ქრისტიანობის გავრცელების გარიჟრაჟზე ქრისტიანობასა და წარმართობას შორის ბრძოლაა აღწერილი. [[IX საუკუნე|IX]]-[[XI საუკუნე|XI]] საუკუნეებში  [[ქართველთა საკურაპალატო|ქართველთა საკურაპალატოშია]], [[XVI საუკუნე|XVI]] საუკუნიდან [[ოსმალეთი|ოსმალეთის]] მიერაა მიტაცებული. [[XIX საუკუნე]]ში კოლას მოსახლეობა გამაჰმადიანებული იყო, დავიწყებული ჰქონდათ [[ქართული ენა]]. [[1918]]-[[1921|21]] წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. [[1921]] წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია. დღეს კოლა ძირითადად ეთნიკურად [[ქურთები]]ს მიერაა დასახლებული.
+კოლა [[ქართლის სამეფო]]ს წარმოქმნისთანავე მასში შედიოდა. [[ძვ. წ. IV საუკუნე]]ში შედიოდა [[წუნდის საერისთავო|წუნდის საერისთავოში]], ძვ. წ. II-I საუკუნეებში [[სომხეთის სამეფო|სომხეთის სამეფოს]] მფლობელობაშია, ახ. წ.-ის [[I საუკუნე|I]]-[[II საუკუნე|II]] საუკუნეებში — [[იბერია]]ში. შემდეგ [[V საუკუნე]]მდე კვლავ სომხეთს ეკუთვნის. კოლაში შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის ძეგლი „[[კოლაელ ყრმათა წამება]]“, რომელშიც ქართლში ქრისტიანობის გავრცელების გარიჟრაჟზე ქრისტიანობასა და წარმართობას შორის ბრძოლაა აღწერილი. [[IX საუკუნე|IX]]-[[XI საუკუნე|XI]] საუკუნეებში  [[ქართველთა საკურაპალატო|ქართველთა საკურაპალატოშია]], [[XVI საუკუნე|XVI]] საუკუნიდან [[ოსმალეთი|ოსმალეთის]] მიერაა მიტაცებული. [[XIX საუკუნე]]ში კოლას მოსახლეობა გამაჰმადიანებული იყო, დავიწყებული ჰქონდათ [[ქართული ენა]]. [[1918]]-[[1921|21]] წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. [[1921]] წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია.
 ==მოსახლეობა==
-მოსასლეობა კოლასი, ჩვენი ექსპედიციის დროს, ფრიად აჭრელებული იყო; ნაწილს შეადგემდენ გამაჰმადიანებული ქართველები, მესხები, ნაწილს ქურთები, ბერძნები და სომხები. ბერძნები და სომსები გადმოსახლებულნი იყვნენ აქ რუს-ოსმალთა ომის შემდეგ 1925 წლებისა ოსმალეთიდან და დასახლებულნი იმ ადგილებში, რომელნიც დასტოვა გამაჰმადიანებულმა ქართველობამ და ირჩია ოსმალეთში გადასასლება. ოფიციალური ცნობებით, არტაანის ოკრუგიდან სულ გადასახლდა ოსმალეთში 1402 კომ-ლი ანუ 22.643 სული. ამას უნდა მიემატოს კიდევ ფოცხოვის უჩასტკიდან გადასახლებულნი 366 კომლი ანუ 3252 სული. ოლთისის ოკრუგიდან გადასასლდა 1063 კომლი ანუ 10.160 სული.
+წელს კოლას მოსახლეობა აჭრელებული იყო; ნაწილს შეადგენდენ გამაჰმადიანებული ქართველები, მესხები, ნაწილს ქურთები, ბერძნები და სომხები. ბერძნები და სომხები გადმოსახლებულნი იყვნენ აქ რუს-ოსმალთა 1877-1878 წლების ომის შემდეგ ოსმალეთიდან და დასახლებულნი იმ ადგილებში, რომელნიც დასტოვა გამაჰმადიანებულმა ქართველობამ და ირჩია ოსმალეთში გადასახლება. ოფიციალური ცნობებით, არტაანის ოკრუგიდან სულ გადასახლდა ოსმალეთში 1407 კომლი ანუ 22.843 სული. ამას უნდა მიემატოს კიდევ ფოცხოვის უჩასტკიდან გადასახლებულნი 388 კომლი ანუ 3752 სული. ოლთისის ოკრუგიდან გადასასლდა 1063 კომლი ანუ 10.180 სული.
+დღეს კოლა ძირითადად ეთნიკურად [[ქურთები]]ს მიერაა დასახლებული.
 ==მატერიალურ-კულტურული ძეგლები==
-სიძველეთა ძეგლები. ეტყობა კოლაში ბევრი ყოფილა. არ არის სოფელი ამ ნასოფლარი. სადაც არ იყოს ნანგრევები ან ნაშთები ეკლესიებისა, კოშკებისა თუ ციხეებისა, მაგრამ ეხლა ყველა ეს უმეტეს შემთხვევაში განადგურებულია. ჩვენამდე მოღწეული ძეგლებო შედარებით სხვა სამუსულმანო საქართველოს რაიონებთან, ცოტაა. ეკლესიები უმეტეს შემთხვევაში ჩვეულუბრივი რიგის არის, ერთნავიანი ბაზილიკა, ნაშენი გათლილის პატარა ოთხკუთხედი ქვებით. გუმბათიანი ე.კლესიები ბევრი არ ყოფილა. ბერძნებს და სომხებს ძველი ქართული ეკლესიები ზოგი გადაუკეთებიათ, ზოგი დაუშლიათ და მათ ადგილას იმავე ქვებით ახალი აუშენებიათ. მაჰმადიანებს კიდევ თავის მხრით დაუშლიათ ეკლესიები და მათი ქვები გამოუყენებიათ თავიანთ სახლების და ჯამეების ასაშენებლად.
+სიძველეთა ძეგლები ეტყობა კოლაში ბევრი ყოფილა. არ არის სოფელი ამ ნასოფლარი. სადაც არ იყოს ნანგრევები ან ნაშთები ეკლესიებისა, კოშკებისა თუ ციხეებისა, მაგრამ ეხლა ყველა ეს უმეტეს შემთხვევაში განადგურებულია. ჩვენამდე მოღწეული ძეგლები სხვა სამუსულმანო საქართველოს რაიონებთან შედარებით, ცოტაა. ეკლესიები უმეტეს შემთხვევაში ერთნავიანი ბაზილიკებია, ნაშენი გათლილის პატარა ოთხკუთხედი ქვებით. გუმბათიანი ეკლესიები ბევრი არ ყოფილა. ბერძნებს და სომხებს ძველი ქართული ეკლესიები ზოგი გადაუკეთებიათ, ზოგი დაუშლიათ და მათ ადგილას იმავე ქვებით ახალი აუშენებიათ. მაჰმადიანებს კიდევ თავის მხრით დაუშლიათ ეკლესიები და მათი ქვები გამოუყენებიათ თავიანთ სახლების და ჯამეების ასაშენებლად.
 ==ლიტერატურა==