გენეტიკა: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა

[შეუმოწმებელი ვერსია]

[შემოწმებული ვერსია]

← წინა ცვლილება შემდეგი ცვლილება →

შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა

ვიზუალურივიკიტექსტი

შიდახაზური

17:58, 8 ოქტომბერი 2014-ის ვერსია

გენეტიკა (ძვ.ბერძნ. γενητως – ვინმესგან წარმოშობა, წარმოქმნა) — მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის მემკვიდრეობითობას, ანუ წინაპრების უნარს გადასცენ თავისი ნიშან-თვისებები და განვითარების თავისებურებები მომდევნო თაობას. ამ სამეცნიერო დისციპლინის სახელწოდება ხმარებაში შემოიტანა ინგლისელმა ნატურალისტმა უილიამ ბეტსონმა 1905 წელს. ბიოლოგიურ სხვა დარგებთან შედარებით გენეტიკა ახლად ჩამოყალიბებული მეცნიერებაა.

გარემოს ზემოქმედება

ინდივიდის ყველა ნიშან-თვისება როდია მემკვიდრეობით მიღებული. ზოგიერთ მათგანს გარემო და აღზრდა განაპირობებს. მაგალითად, ადამიანი წერა-კითხვის უნარს სწავლით იძენს. არის ისეთი თვისებებიც, რომლებიც მემკვიდრეობითობისა და გარემოს ურთიერთქმედების შედეგია. ადამიანის სხეულის ფორმა ნაწილობრივ მემკვიდრეობით მიღებული თვისებაა, თუმცა მასზე ისიც ახდენს გავლენას, თუ რამდენ საკვებს იღებს ადამიანი.

ქრომოსომები და გენები

მშობლის ნიშან-თვისებები ქრომოსომების საშუალებით გადადის შვილზე. ქრომოსომა წარმონაქმნია, რომელიც სხეულის ყველა უჯრედშია, ამიტომ თითოეული უჯრედი შეიცავს ინფორმაციას იმის თაობაზე, თუ როგორ არის აგებული მთელი ორგანიზმი.

უჯრედის ბირთვში ბევრი ქრომოსომაა. ყოველ მათგანს თავისი წყვილი ჰყავს. ამ წყვილში ერთი ქრომოსომა დედისეულია, მეორე კი — მამისეული. თითოეული სახეობის ცხოველსა და მცენარეს კონკრეტული რაოდენობის ქრომოსომები აქვს. მაგალითად, ადამიანს 46 ქრომოსომა აქვს, რომელიც 23 წყვილს ქმნიან.

ქრომოსომის მთელ სიგრძეზე გენებია განლაგებული, რომელშიც ორგანიზმის მემკვიდრეობითი ნიშან-თვისებების შემცველი ინფორმაციაა მოცემული. მაგალითად, ადამიანის გენში თვალის ან თმის ფერის შემცვლელი ინფორმაციაა ჩაწერილი. შედარებით რთულ ნიშან-თვისებებს, მაგალითად, სხეულის ფორმას, მრავალი გენის ერთობლივი მოქმედება განსაზღვრავს.

უჯრედში ყველა ქრომოსომა სხვადასხვაგვარია, თუმცა ქრომოსომათა ყოველი წყვილი ერთი და იმავე ინფორმაციის შემცველია, ამიტომ ყოველ თვისებას ორი გენი განსაზღვრავს.

გენები ცილების წარმოქმნას არეგულირებს და ამის მეშვეობით ქმნის ცხოველისა თუ მცენარის სხვადასხვა ნიშან-თვისებას. ორგანიზმის უჯრედებში ათასობით სხვადასხვაგვარი ცილაა და ყველა მათგანს თავისი მოვალეობა აკისრია; ყოველი გენი ერთი ან რამდენიმე სახის ცილის წარმოქმნას არეგულირებს. რა გენებიც არის თქვენს უჯრედებში, სწორედ ის ცილები წარმოიქმნება.

გენების მემკვიდრეობით გადაცემა

ახალი ცხოველი თუ მცენარე ორი საგანგებო — სასქესო უჯრედების — შერწყმით წარმოიქმნება. ამ უჯრედებიდან ერთი მამისეულია, მეორე კი — დედისეული. ისინი იმით განსხვავდება ორგანიზმის სხვა უჯრედებისაგან, რომ ქრომოსომების არასრულ ნაკრებს შეიცავს. ყოველ სასქესო უჯრედში ქრომოსომების რაოდენობის მხოლოდ ნახევარია. სასქესო უჯრედების შერწყმით მიღებულ ახალ უჯრედს ქრომოსომების ნორმალური რაოდენობა აქვს — ნახევარი დედისა და ნახევარი — მამისა.

დომინანტი გენები

ჩვენს მიერ მემკვიდრეობით მიღებულ ნიშან-თვისებებს ქრომოსომათა წყვილები განსაზღვრავს, მაგრამ თუკი ყოველი ნიშან-თვისება ორი გენის მოქმედების შედეგია, რომელმა მათგანმა იმოქმედა?

ჩვენ მიერ მიმკვიდრეობით მიღებული ყოველი ორი გენიდან ერთი დომინანტია, ანუ ის მეორე მათგანზე დომინირებს (ბატონობს) და სწორედ იგი ახდენს უპირატეს გავლენას ნიშან-თვისების განვითარებაზე. მაგალითად, ბარდას აქვს გენი, რომელიც განსაზღვრავს, როგორი იქნება მისი მარცვალი — გლუვი თუ დანაოჭებული. მცენარეს, რომელიც ორივე მშობლისაგან გლუვი თესლის გენებს იღებს, გლუვი მარცვალი ექნება, ხოლო მცენარე, რომელმაც დანაოჭებულობის ორი გენი მიიღო, მარცვალსაც დანაოჭებულს წარმოქმნის. თუმცა, გლუვი მარცვლის გენი დანაოჭებული მარცვლის გენზე დომინირებს, ამიტომ თუ მცენარემ ერთი მშობლისაგან გლუვი მარცვლის გენი მიიღო, ხოლო მეორესაგან — დანაოჭებული, იგი მაინც მხოლოდ გლუვ თესლს წარმოქმნის.

დომინანტობის ასეთი თვისება ნიშნავს, რომ ყოველ მცენარესა და ცხოველს ქრომოსომებში ბევრი ,,ფარული გენი აქვს, რომლებიც არ ვლინდება, რადგან მათ დომინანტი გენები ნიღბავს.

გენური ინჟინერია

მეცნიერები ჩასწვდნენ გენეტიკის საიდუმლოებებს და მოახერხეს ცოცხალი უჯრედების შექმნა, რომლებსაც სასარგებლო თვისებები მიანიჭეს. მაგალითად მიკრობები (პაწაწინა, ერთუჯრედიანი ორგანიზმები — ბაქტერიები და საფუარი) შეიძლება ისე შეიცვალოს, რომ სამკურნალოდ გამოსადეგი ვაქცინები, ჰორმონები და სხვა ქიმიური ნივთიერებები წარმოქმნას, რომლებსაც, ჩვეულებრივ, ადამიანის ორგანიზმი გამოიმუშავებს.

გენურ ინჟინერიას მრავალგვარი გამოყენება აქვს, მაგრამ ადამიანი უფრთხის მის ფართოდ გავრცელებას. არსებობს საფრთხე, რომ ოდესმე შეიძლება ხელოვნურად შეიქმნას ბავშვი, რომელსაც საგანგებოდ შერჩეული ნიშან-თვისება ექნება.

ლიტერატურა

Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, and Walter P (2002). Molecular Biology of the Cell, 4th, New York: Garland Science. ISBN 0-8153-3218-1.
(2000) An Introduction to Genetic Analysis, 7th, New York: W. H. Freeman. ISBN 0-7167-3520-2.
Hartl D, Jones E (2005). Genetics: Analysis of Genes and Genomes, 6th, Jones & Bartlett. ISBN 0-7637-1511-5.
Lodish H, Berk A, Zipursky LS, Matsudaira P, Baltimore D, and Darnell J (2000). Molecular Cell Biology, 4th, New York: Scientific American Books. ISBN 0-7167-3136-3.

რესურსები ინტერნეტში

სამეცნიერო ჟურნალ American Journal of Human Genetics-ის საიტი
სამეცნიერო ჟურნალ Nature Genetics-ის საიტი

თარგი:Link FA თარგი:Link FA თარგი:Link FA თარგი:Link FA თარგი:Link FA თარგი:Link FA თარგი:Link GA

@@ ხაზი 1: / ხაზი 1: @@
+[[ფაილი:DNA Overview2.png|მინი|[[დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა]] ([[დნმ]])]]
-'''''გენეტიკა'''''
+'''გენეტიკა''' ([[ძველბერძნული ენა|ძვ.ბერძნ]]. γενητως – ვინმესგან წარმოშობა, წარმოქმნა) — მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის [[მემკვიდრეობითობა]]ს, ანუ წინაპრების უნარს გადასცენ თავისი ნიშან-თვისებები და განვითარების თავისებურებები მომდევნო თაობას. ამ სამეცნიერო დისციპლინის სახელწოდება ხმარებაში შემოიტანა ინგლისელმა ნატურალისტმა [[უილიამ ბეტსონი|უილიამ ბეტსონმა]] 1905 წელს. ბიოლოგიურ სხვა დარგებთან შედარებით გენეტიკა ახლად ჩამოყალიბებული მეცნიერებაა.
- გენეტიკა - არის მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის ორგანიზმის ორ უმნიშჰვნელოვანეს თვისებას: 1,მემკვიდრეობითობას და ცვალებადობას.
-     მემკვიდრეობა არის ორგანიზმის თვისება  შეიძინოს წინაპრებისაგან აგებულების და განვითარების თავისებურებები და გადასცეს ისინი მომავალ თაობას.
+== გარემოს ზემოქმედება ==
-      ცვალებადობა არის ორგანიზმის თვისება ინდივიდუალურ (ონტოგენეზისის) პერიოდში შეიძინოს განსხვავებული ნიშან-თვისებები . შედგება ემბრიონალური და პოსტემრიონალური  პერიოდებისაგან.
+ინდივიდის ყველა ნიშან-თვისება როდია მემკვიდრეობით მიღებული. ზოგიერთ მათგანს გარემო და აღზრდა განაპირობებს. მაგალითად, ადამიანი წერა-კითხვის უნარს სწავლით იძენს. არის ისეთი თვისებებიც, რომლებიც მემკვიდრეობითობისა და გარემოს ურთიერთქმედების შედეგია. ადამიანის სხეულის ფორმა ნაწილობრივ მემკვიდრეობით მიღებული თვისებაა, თუმცა მასზე ისიც ახდენს გავლენას, თუ რამდენ საკვებს იღებს ადამიანი.
-       ''გენეტიკის მამად'' წოდებული ჩეხი მეცნიერი გრეგორ იოჰან მენდელი სრული  უფლებით ითვლება  თანამედროვე  გენეტიკის ფუძემდებლად. იგი დაიბადა 1822წელს, მოგვიანებით კი ბერად აღიკვეცა. იგი დიდი მონდომებით სწავლობდა მათემატიკას, ქიმიას, ფიზიკას, ზოოლოგიასა  და ბოტანიკას. იგი დაინტერესებული იყო მცენარეებით და აკვირდებოდა  მცენარეების თაობებში  ნიშან-თვისებების გადაცემას და აინტერესებდა, თუ რა კანონზომიერებით  ხდებოდა თაობიდან თაობაში ნიშან-თვისებების გადაცემა. იგი მუშაობდა  მონასტრის ეზოში, სადაც უვლიდა სხვადასხვა მცენარეებს. განსაკუთრებით  მისი ყურადღება  მიიქცია  მცენარე ბარდამ. ის დააკვირდა ბარდაში თუ როგორ ხდებოდა თაობიდან თაობაში ნიშან-თვისებების  გადაცემა. სულ არსებობს ბარდის34 სახეობა, მაგრამ მისი ყურადღება შეჩერდა 7 წყვილ სახეობაზე. და ის ამ ბარდებზე ატარებდა ცდებს და აკვირდებოდა ბარდის შემდეგ ნიშნებს. : 1,გვირგვინის ფურცელის ფერი: წითელი და თეთრი.
-,პარკი -ყვითელი და მწვანე
+== ქრომოსომები და გენები ==
-,პარკი-მთლიანი და დანაწევრებული
+მშობლის ნიშან-თვისებები [[ქრომოსომები]]ს საშუალებით გადადის შვილზე. ქრომოსომა წარმონაქმნია, რომელიც სხეულის ყველა უჯრედშია, ამიტომ თითოეული უჯრედი შეიცავს ინფორმაციას იმის თაობაზე, თუ როგორ არის აგებული მთელი ორგანიზმი.
-,ყუნწზე ყვავილების კენწრული და გვერდითი განლაგება.
-,გრძელი და მოკლე საყვავილე ღეროები
+უჯრედის ბირთვში ბევრი ქრომოსომაა. ყოველ მათგანს თავისი წყვილი ჰყავს. ამ წყვილში ერთი ქრომოსომა დედისეულია, მეორე კი — მამისეული. თითოეული სახეობის ცხოველსა და მცენარეს კონკრეტული რაოდენობის ქრომოსომები აქვს. მაგალითად, ადამიანს 46 ქრომოსომა აქვს, რომელიც 23 წყვილს ქმნიან.
-,თესლის ფორმა გლუვი და ნაოჭიანი
-, თესლის ფერი-ყვითელი და მწვანე
+ქრომოსომის მთელ სიგრძეზე გენებია განლაგებული, რომელშიც ორგანიზმის მემკვიდრეობითი ნიშან-თვისებების შემცველი ინფორმაციაა მოცემული. მაგალითად, ადამიანის გენში [[თვალი]]ს ან [[თმა|თმის]] ფერის შემცვლელი ინფორმაციაა ჩაწერილი. შედარებით რთულ ნიშან-თვისებებს, მაგალითად, სხეულის ფორმას, მრავალი [[გენი]]ს ერთობლივი მოქმედება განსაზღვრავს.
-             მისი მუშაობის მეთოდი იყო  ჰიბრიდიზაცია და ანალიზის მეთოდი. ჰიბრიდიზაცია ნიშნავს შეჯვარებას, შეჯვარების შედეგად მიიღება ჰიბრიდი, ხოლო ანალიზის დროს იგი აკვირდებოდა თუ როგორი და რამდენი ჰიბრიდული ორგანიზმი მიიღება.
+[[უჯრედი|უჯრედში]] ყველა ქრომოსომა სხვადასხვაგვარია, თუმცა ქრომოსომათა ყოველი წყვილი ერთი და იმავე ინფორმაციის შემცველია, ამიტომ ყოველ თვისებას ორი გენი განსაზღვრავს.
-               '''ჰიბრიდიზაციის მეთოდი'''
-მან საჩვენებლად აიღო ბარდა. ბარდა არის თვითმტვერია მცენარე. თვითდამტვერის დროს ნიშან-თვისების მრაფალფეროვნება არ არის.  მას აინტერესებდა თვითმტვერია მცენარეში, თუ მიიღებოდა ჯვარედინად დამტვერვის შემთხვევაში ისეთივე მცენარე. მან ყვითელ ყვავილიანი  მცენარის  ბუტკოზე დადო და დაელოდა მცენარის აყვავილებას,  მის გაკვირვებას   საზღვარი არ ჰქონდა როდესაც პირველი თაობის  ყველა მცენარეს ყვავილები წითელი ფერის აღმოაჩნდათ. ამის შედეგად  მან დაასკვნა რომ პირველ თაობაში  ყველა შთამომავალი ერთნაირი იყო და ერთ-ერთი მშობლის ნიშანი  ჰქონდა , როგორც ჩანს , ამ ორ ნიშანს შორის ერთ-ერთი ისეთი ძლიერი აღმოჩნდა , რომ მთლიანად დათრგუნდა  მეორე ნიშნის  გამოვლენა. ამ ნიშანს მენდელმა დომინანტური უწოდა. დათრგუნულს კი რეცესიული.. ასე აღმოაჩინა მენდელმა მემკვიდრეობითობის ერთ-ერთი კანონზომიერება- პირველი თაობის ჰიბრიდთა ერთგვაროვნების წესი, რომელსაც დომინირების წესსაც უწოდებენ. ის შემდეგნაირადაა ჩამოყალიბებული. ერთი წყვილი ნიშნით  განსხვავებული წმინდა მშობლიური  ჯიშების  ბყვილების შეჯვარებისას პირველი თაობის ჰიბრიდები ერთნაირია და ისინი ერთ-ერთი მშობლის ნიშანს იმეკვიდრებემ
+გენები [[ცილები]]ს წარმოქმნას არეგულირებს და ამის მეშვეობით ქმნის ცხოველისა თუ მცენარის სხვადასხვა ნიშან-თვისებას. ორგანიზმის უჯრედებში ათასობით სხვადასხვაგვარი ცილაა და ყველა მათგანს თავისი მოვალეობა აკისრია; ყოველი გენი ერთი ან რამდენიმე სახის ცილის წარმოქმნას არეგულირებს. რა გენებიც არის თქვენს უჯრედებში, სწორედ ის ცილები წარმოიქმნება.
- მომდევნო მეორე თაობაში შეაჯვარა  პირველ თაობაში მიღებული წითელყვავილიანი ჰიბრიდები. ახალი შეჯვარებით  მიღებული  მცენარეები დათესა და შედეგს დაელოდა. მეორე თაობაში  ნიშნები დაითიშა და  გამოვლინდა ორივე  მშობლის ნიშანი : წითელი: თეთრი =3:1  . მიღებული შედეგის საფუძველზე მენდელმა ამ კანონზომიერებას დათისვის წესი უწოდა.
-ავტორი: ანი მოსაშვილი
+== გენების მემკვიდრეობით გადაცემა ==
+ახალი [[ცხოველი]] თუ [[მცენარე]] ორი საგანგებო — [[სასქესო უჯრედები]]ს — შერწყმით წარმოიქმნება. ამ უჯრედებიდან ერთი მამისეულია, მეორე კი — დედისეული. ისინი იმით განსხვავდება ორგანიზმის სხვა უჯრედებისაგან, რომ ქრომოსომების არასრულ ნაკრებს შეიცავს. ყოველ სასქესო უჯრედში ქრომოსომების რაოდენობის მხოლოდ ნახევარია. სასქესო უჯრედების შერწყმით მიღებულ ახალ უჯრედს ქრომოსომების ნორმალური რაოდენობა აქვს — ნახევარი დედისა და ნახევარი — მამისა.
+== დომინანტი გენები ==
+ჩვენს მიერ მემკვიდრეობით მიღებულ ნიშან-თვისებებს ქრომოსომათა წყვილები განსაზღვრავს, მაგრამ თუკი ყოველი ნიშან-თვისება ორი გენის მოქმედების შედეგია, რომელმა მათგანმა იმოქმედა?
+ჩვენ მიერ მიმკვიდრეობით მიღებული ყოველი ორი გენიდან ერთი დომინანტია, ანუ ის მეორე მათგანზე დომინირებს (ბატონობს) და სწორედ იგი ახდენს უპირატეს გავლენას ნიშან-თვისების განვითარებაზე. მაგალითად, [[ბარდა]]ს აქვს გენი, რომელიც განსაზღვრავს, როგორი იქნება მისი მარცვალი — გლუვი თუ დანაოჭებული. მცენარეს, რომელიც ორივე მშობლისაგან გლუვი თესლის გენებს იღებს, გლუვი მარცვალი ექნება, ხოლო მცენარე, რომელმაც დანაოჭებულობის ორი გენი მიიღო, მარცვალსაც დანაოჭებულს წარმოქმნის. თუმცა, გლუვი მარცვლის გენი დანაოჭებული მარცვლის გენზე დომინირებს, ამიტომ თუ მცენარემ ერთი მშობლისაგან გლუვი მარცვლის გენი მიიღო, ხოლო მეორესაგან — დანაოჭებული, იგი მაინც მხოლოდ გლუვ თესლს წარმოქმნის.
+დომინანტობის ასეთი თვისება ნიშნავს, რომ ყოველ მცენარესა და ცხოველს ქრომოსომებში ბევრი ,,ფარული'' გენი აქვს, რომლებიც არ ვლინდება, რადგან მათ დომინანტი გენები ნიღბავს.
+== გენური ინჟინერია ==
+მეცნიერები ჩასწვდნენ გენეტიკის საიდუმლოებებს და მოახერხეს ცოცხალი უჯრედების შექმნა, რომლებსაც სასარგებლო თვისებები მიანიჭეს. მაგალითად მიკრობები
+(პაწაწინა, ერთუჯრედიანი ორგანიზმები — ბაქტერიები და საფუარი) შეიძლება ისე შეიცვალოს, რომ სამკურნალოდ გამოსადეგი ვაქცინები, ჰორმონები და სხვა ქიმიური ნივთიერებები წარმოქმნას, რომლებსაც, ჩვეულებრივ, ადამიანის ორგანიზმი გამოიმუშავებს.
+გენურ ინჟინერიას მრავალგვარი გამოყენება აქვს, მაგრამ ადამიანი უფრთხის მის ფართოდ გავრცელებას. არსებობს საფრთხე, რომ ოდესმე შეიძლება ხელოვნურად შეიქმნას ბავშვი, რომელსაც საგანგებოდ შერჩეული ნიშან-თვისება ექნება.
+== ლიტერატურა ==
+* {{Cite book |author=Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, and Walter P |title=Molecular Biology of the Cell |edition=4th |year=2002 |isbn=0-8153-3218-1 |publisher=Garland Science |location=New York}}
+* {{Cite book |editor1-first=Anthony J. F. |editor1-last=Griffiths |editor2-first=Jeffrey H. |editor2-last=Miller |editor3-first=David T. |editor3-last=Suzuki |editor4-first=Richard C. |editor4-last=Lewontin |editor5-last=Gelbart |title=An Introduction to Genetic Analysis |year=2000 |isbn=0-7167-3520-2 |edition=7th |publisher=W. H. Freeman |location=New York |editor-first=William M.}}
+* {{Cite book |author=Hartl D, Jones E |title=Genetics: Analysis of Genes and Genomes |edition=6th |publisher=Jones & Bartlett |year=2005 |isbn=0-7637-1511-5}}
+* {{Cite book |author=Lodish H, Berk A, Zipursky LS, Matsudaira P, Baltimore D, and Darnell J |title=Molecular Cell Biology |edition=4th |year=2000 |isbn=0-7167-3136-3 |publisher=Scientific American Books |location=New York}}
+== რესურსები ინტერნეტში ==
+{{Commons category|Genetics}}
+* სამეცნიერო ჟურნალ [http://www.journals.uchicago.edu/AJHG/home.html American Journal of Human Genetics-ის საიტი]
+* სამეცნიერო ჟურნალ [http://www.nature.com/ng/ Nature Genetics-ის საიტი]
+{{თარგი:ბიოლოგიის ძირითადი დარგები}}
+[[კატეგორია:გენეტიკა| ]]
+{{Link FA|ca}}
+{{Link FA|en}}
+{{Link FA|ko}}
+{{Link FA|mk}}
+{{Link FA|tr}}
+{{Link FA|vi}}
+{{Link GA|th}}