ძველი ქართული ენა

{{subst:ET|თარგის გამოყენების შეცდომა! ეს თარგი გამოიყენება subst-ის მეშვეობით. პრობლემის აღმოსაფხვრელად ჩაანაცვლეთ თარგი {{მუშავდება}} თარგით {{subst:მუშავდება}}.}}{{მუშავდება/ძირი|[[სპეციალური:Contributions/{{subst:REVISIONUSER}}|{{subst:REVISIONUSER}}]].|{{subst:CURRENTDAY}}|{{subst:CURRENTMONTH}}|{{subst:CURRENTYEAR}}}}

ძველი ქართული ენა
გავრცელებულია	საქართველო
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	—
ოფიციალური სტატუსი	საქართველო
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	კავკასიური ენები ქართველური ენები
დამწერლობის სისტემა	ქართული დამწერლობა (ასომთავრული, ნუსხური)
ენის კოდები	ISO 639-3: oge

ძველი ქართული ენა — თანამედროვე ქართულის წინამორბედი ენა. გულისხმობს უძველესი წერილობითი ძეგლების ენას V საუკუნიდან XI საუკუნის ჩათვლთ. მე-12 საუკუნიდან მე–18–მდე არსებულ ქართულ ენას საშუალი ქართული ეწოდება. ძველი ქართული ენის საშუალ ქართულად შეცვლა თანდათანობით მოხდა, ამიტომ მათ შორის მკაფიო ზღვარის გავლება შეუძლებელია და დროის მიხედვით დაყოფა პირობითია.

ფონეტიკა

თანხმოვნები

ძველ ქართულ ენაში 29 თანხმოვანი იყო (ჲ-სა და უ̂-ს ჩაუთვლელად).

ჴ (ხარი, ჴარი) იყო ხახისმიერი (ფარინგალური) ყრუ ფშვინვიერი ბგერა, რომელიც ზოგიერთ კილოში კიდევაა შენახული, მაგალითად ფშაურში, ხევსურულში გრემ-საბუე-ენისელში და სხვაგანაც. ყველა სიტყვაში, სადაც ჴ იხმარებოდა, სალიტერატურო ენაში შეენაცვლა ხ; გვქონდა: ჴელი, მუჴლი, მჴარი, ჴაჴა, ჴორცი, ვენაჴი და სხვა, ახლა კი გვაქვს: ხელი, მუხლი, მხარი, ხახა, ხორცი, ვენახი.

ძველი ქართულისა და ახალი ქართულის თანხმოვნების გამოთქმებს შორის მსგავსება დიდია. ენისთვის დამახასიათებელია ჰარმონიული ჯგუფების შექმნა. როდესაც ორი თანხმოვანი ხვდება ერთად, ხშირად ხდება ასიმილაცია და თანაბრდება მათი ჟღერადობა მაგალითად "ტეხავს ზმნის ფუძეში — ტეხ, იკარგება ორ თანხმოვანს შორის მყოფი ხმოვანი და რჩება ტხ, რომელიც ასიმილირდება და მიიღება ტყ (ტყდება).

ხმოვნები

ძველი ქართულის ხმოვნების წარმოთქმაც თითქმის ანალოგიურია ახალისა.

	წინა		ცენტრალური		უკანა
დახურული	ი					უ
საშუალო		ე				ო
ღია			ა

ძველ ქართულს გააჩნია ხუთი ხმოვანი ა, ე, ი, ო და უ და ორი ნახევარხმოვანი ჲ და უ̂.

ჲოტას მარცვალი არ გააჩნია, მაგალითად სიტყვაში დედაჲ, ბოლოკიდური მარცვალი არის აჲ და არა ჲ. წარმოითქმის ენის შუა ნაწილის მიახლოებით შუა სასასთან. თუ ეს მიახლოება იმდენად დიდია, რომ გამომავალი ჰაერის ერთგვარ დაბრკოლებას წარმოადგენს, მაშინ მას სპირანტული ხასიათი ექნება.

ძველ ქართულ ენაში უ ბგერით დაბოლოებული დიფტონგიც ხშირად ერთ მარცვლად გამოითქმოდა და უ მოკლდებოდა. მაგალითად სიტყვაში ჩუენი უ მოკლეა. ასეთი უ-სათვის ანბანში ასო არ მოიპოვებოდა. მისი აღნიშვნა მხოლოდ ერეკლე მეფის დროს ანტონ კათალიკოსის გავლენით შემოიღეს — უ̂, რომელსაც „უ-ბრჯგუთი“ ან უბრალოდ „უ-ბრჯგუ“ უწოდეს.

ასო ჱ (ჰე, ე-მერვე) ძველ ქართულ ენაში იხმარებოდა „ეჲ“ კომბინაციის ნაცვლად. მაგალითად:

ქრისტეჲ — ქრისტჱ

მთვარეჲ — მთვარჱ

ჳ (ვიე) გამოხატავდა დიფთონგს, რომლის პირველი ნაწილი უმარცვლო უ არის, მეორე კი — მარცვლიანი ი. ძველი ქართული ტექსტების დღევანდელი ასოებით ბეჭვდის დროს, სხვა ნიშნის უქონლობის გამო, იგივე ასოა გამოყენებული უმარცვლო უ-სა და უფრო ხშირად უ-სა და ი-ს შუა მდებარე ხმოვნის გადმოსაცემად.

ჵ (ოჰ, ჰოე) თავდაპირველად იყო დახურული ო, დიფთონგისებრი ხასიათისა (დაახლოებით ოუ̂). შემდგომში მას კითხულობდნენ როგორც ოჲ, ჰოჲ.

გრამატიკა

მორფოლოგია

ბრუნება

ბრუნვა	მხოლობითი	ებ-იანი მრ. რ.	ნარ-თანიანი
წრფ.	—	-ებ	—
სახ.	-ი / ჲ	-ებ-ი	-ნ-ი
მოთ.	-მან	-ებ-მან	-თ(ა)
მიც.	-სა	-ებ-სა	-თ(ა)
ნათ.	-ისა / -ჲსა	-ებ-ისა	-თ(ა)
მოქ.	-ითა / -ჲთა	-ებ-ითა	—
ვით.	-ად / დ	-ებ-ად	—
წოდ.	-ო	-ებ-ო	-ნ-ო

ძველ ქართულში, ისევე როგორც ახალში არ იყო გენდერული კლასები. ენაში იყო 8 ბრუნვა: წრფელობითი, სახელობითი, მოთხრობითი, მიცემითი, ნათესაობითი, მოქმედებითი ვითარებითი და წოდებითი. მრავლობითის ბრუნებას ორი ფორმა ჰქონდა — „ებიანი“ და „ნარ-თანიანი“, რომელთაგანაც ნარ-თანიანი უფრო გავრცელებული და მიღებული იყო, ებიანი კი მასთან შედარებით XI საუკუნემდე შედარებით ნაკლებად გამოიყენებოდა. ნართანიან მრავლობითს ხუთი ბრუნვა ეწარმოება, დანარჩენი სამის, წრფელობითის, მოქმედებითისა და ვითარებითის ნართანიანი ფორმები არ გვხვდება. სახელობითსა და წოდებითში აწარმოებს მრავლობითის ნიშანი ნ, დანარჩენ ბრუნვებში კი – თ. ებ–იან მრავლობითს ყველა ბრუნვა ეწარმოებოდა, თუმცა ძირითადად იგი წრფელობითის ფორმაში გვხვდება.

წოდებით ბრუნვას აძლიერებს და ხშირად მიმართვას წინ უძღვის შორისდებული ჵ; მაგალითად: ჵ საწყალობელო!

ბოლოთანხმოვნიანი ფუძეების მქონე სახელები წრფელობით ბრუნვაში ნიშანს არ დაირთავდნენ, სახელობითში ჰქონდათ –ი ბრუნვის ნიშანი, მოთხრობითში — –მან, მიცემითში — –ს(ა), ნათესაობითში — –ის(ა), მოქმედებითში — –ით(ა), ვითარებითში — –ად, წოდებითში — –ო.

ა–ფუძიანი სახელების ბრუნებაც ანალოგიურად ხდებოდა. განსხვავება მხოლოდ სახელობითის ნიშანში იყო – –ჲ; გარდა ამისა, ა–ფუძიანი საზოგადო სახელები ნათესაობითსა და მოქმედებითში არასრული ფუძით გვხვდებიან, იკვეცებიან და ბოლოკიდურ "ა" იშორებენ.

ო– და უ–ფუძიანი სახელების ბრუნვის ნიშნებიც იგივეა, რაც ბოლოთანხმოვნიანებისა. განსხვავება მხოლოდ სამ ბრუნვაია: სახელობითი — –ჲ, ნათესაობითი — –ჲს(ა), მოქმედებითი — –ჲთ(ა).

შედარებით განსხვავებულია ე–სა და უმარცვლო უ̂–ზე გათავებული სახელების ბრუნება. ე–ფუძიან სახელებში ბრუნვის ნიშნები იგივეა, რაც ა–ფუძიუანში, მოქმედებს ასევე ორ ბრუნვაში შეკვეცის წესიც, თუმცა სახელობით ბრუნვაში, ნაცვლად სიტყვის ბოლოში თავმოყრილი ეჲ ჯგუფისა ჩნდება ჱ; მაგალითად: ძჱ, მთოვარჱ, მხარჱ... უ̂–ზე გათავებული სახელების ბრუნებისას, სამ ბრუნვაში (სახელობითსი, ნათესაობითსა და მოქმედებითში) თავს იყრის უ̂ი ჯგუფი, რომელსაც ცვლის ერთი ასო – ჳ. მაგალითად: ნაძჳ, ნაძჳ–ს(ა), ნაძჳ–თ(ა) (ფუძე – ნაძუ), ღაწჳ, ღაწჳ–ს(ა), ღაწჳ–თ(ა) (ფუძე – ღაწუ).

იხილეთ ასევე

• ქართული ენა