ალკენი

ეთილენის 3D მოდელი

ალკენი — უჯერი ნახშირწყალბადი, რომელიც ერთ ორმაგ ბმას შეიცავს ორ ნახშირბადს შორის. ალკენების ზოგადი ფორმულაა C_nH_2n. ჰიბრიდიზაციის ტიპია sp². ჰომოლოგიური რიგის პირველი წარმომადგენელია ეთილენი (C₂H₄). ალკენებს ახასიათებთ ჩონჩხის, ორმაგი ბმის მდებარეობის და გეომეტრიული(ცის–ტრანს) იზომერია. მაგალითად, ბუტენს(C₄H₈) აქვს ორი იზომერი ბუტენ-1 და იზობუტენი, ალკენებისთვის დამახასიათებელია ცის და ტრანს იზომერია. ალკენები შეიცავენ მარტივ C-C ბმებს და ერთ ორმაგ C=C ბმას. ორმაგი ბმიდან ერთი "სიგმა" ბმაა, ერთი კი "პი "ბმა. ნახშირბადის ატომებს შორის მანძილი არის 0,134 ნმ, სავალენტო კუთხე — 120°.

ფიზიკური თვისებები

ალკენები უფერული ნივთიერებებია. ჰომოლოგიური რიგის პირველი სამი წევრი აირია, C₁₆H₃₂–მდე სითხეები, უმაღლესი წევრები – მყარი ნივთიერებები. აირად და მყარ ალკენებს სუნი არ აქვთ, ხოლო თხევადს აქვს ნავთის სუნი. ალკენების დუღილის ტემპერატურა შესაბამისი ალკანების დუღილის ტემპერატურაზე მაღალია.

ალკენების მიღება

არსებობს ალკენების მიღების სხვადასხვა ხერხი, მაგალითად:

• ალკანების დეჰიდრირება — დეჰიდრირება მიმდინარეობს 300℃-ზე კატალიზატორად გამოყენებულა ქრომის ოქსიდი:

${\ce {CH_3 - CH_3 -> CH_2=CH_2 + H_2}}$

• სპირტების დეჰიდრატაია — სპირტების დეჰიდრატაციისას წყალწამრთმევ საშუალებად გამოიყენება ალუმინის ოქსიდი (${\ce {Al_2O_3}}$). ალკენის მიღება ხდება სინჯარაში სპირტის და ოქსიდის გაცხელებით, მაგრამ აუცილებელია ალუმინის ოქსიდი არ ეხებოდეს სპირტს:

${\ce {CH_3 - CH_2 - OH -> CH_2=CH_2 + H_2O}}$

• შიგამოლეკულური დეჰიდრატაციით ალკენის მიღება ასევე შესაძლებელია კონცენტრირებული გოგირდმჟავას თანაობიასას 170℃-ზე.

• ჰალოგენნაწარმის დეჰიდროჰალოგენირება — რეაქცია მიმდინარეობს ფხვიერი კალიუმის ტუტის თანაობისას

${\ce {CH_3 - CH_2 - Cl -> CH_2=CH_2 + HCl}}$

• დიჰალოგენნაწარმების დეჰალოგენირება — რეაქცია მიმდინარეობს თუთიის ფხვნილის მეშვეობით. აუცილებელია ჰალოგნის ატომები განთავსებულნი იყვნენ სხვადასხვა ნახშირბად ატომზე.

${\ce {Cl - CH_2 - CH_2 - Cl + Zn -> ZnCl_2 + CH_2=CH_2}}$

ნომენკლატურა

ალკენების კლასის პირველი ათი წარმომადგენელი:

ეთენი (ეთილენი)	პროპენი	ბუტენი	პენტენი	ჰექსენი	ჰეპტენი	ოქტენი	ნონენი	დეკენი
C2H4	C3H6	C4H8	C5H10	C6H12	C7H14	C8H16	C9H18	C10H20

ქიმიური თვისებები

ალკენებს ახასიათებთ მიერთების რეაქცია:

• ჰიდრირება ანუ წყალბადის მიერთება:

CH₂=CH₂ + H₂ → CH₃–CH₃

• ჰიდრატაცია ანუ წყლის მიერთება:

CH₂=CH₂ + H₂O → CH₃–CH₂OH

• ჰალოგენირება ანუ ჰალოგენების მიერთება:

CH₂=CH₂ + Br₂ → BrCH₂–CH₂Br

• ჰიდროჰალოგენირება ჰალოგენწყალბადმჟავის მიერთება:

CH₃–CH=CH₂ + HI → CH₃–CHI−CH₂–H

მარკოვნიკოვის წესის თანახმად ჰიდროჰალოგენირების დროს წყალბადი მიუერთდება ნახშირბადატომს, რომელიც უფრო მეტ წყალბადთან არის დაკავშირებული.

იხილეთ აგრეთვე

• ალკადიენები
• ალკანი

ლიტერატურა

• საყმაწვილო ენციკლოპედია: ქიმია, თბ., 2006.