1931 წლის კვიპროსის აჯანყება

1931 წლის კვიპროსის აჯანყება
(ოქტომბრის მოვლენები)
ბრიტანეთის დროშა კვიპროსის დროშა ბრიტანული მმართველობის საწინააღმდეგო სიმბოლო
თარიღი	1931 წლის 21 ოქტომბერი – 25 ოქტომბერი
ადგილი	კვიპროსის ქალაქები და სოფლები
გამომწვევი მიზეზი	ეროვნული და ეკონომიკური ფაქტორები
მიზნები	ენოსისი — კვიპროსის გაერთიანება საბერძნეთთან
მეთოდები	დაწვა, დემონსტრაცია, ამბოხი, ვანდალიზმი
სტატუსი	აჯანყება ჩახშობილია ბრიტანული კოლონიური პოლიციის მიერ
მონაწილე მხარეები
გაერთიანებული სამეფო ბრიტანეთის კვიპროსი ენოსისის მომხრე დემონსტრანტები მხარდაჭერა: კვიპროსის ეკლესია
მთავარი ფიგურები
რონალდ სტორსი კიტიონის ეპისკოპოსი ნიკოდიმოსი
რაოდენობა
უცნობი ათასობით დემონსტრანტი
დანაკარგი
გარდაცვლილი: – დაშავებული: – ზიანი: რამდენიმე სამთავრობო შენობა დაიწვა ან დაზიანდა გარდაცვლილი: 7 დაშავებული: 30 დაკავებული: 2,616 ბრალწაყენებული: 10 გაასახლეს სამუდამოდ
შედეგი	ავტორიტარული რეჟიმის დაწესება („პალმეროკრატია“)

1931 წლის კვიპროსის აჯანყება ან ოქტომბრის მოვლენები (ბერძ. Οκτωβριανά, ოქტოვრიანა) — ბრიტანეთის კოლონიური მმართველობის წინააღმდეგ მიმართულ აჯანყებას წარმოადგენდა კვიპროსზე, რომელიც იმ დროისთვის ბრიტანეთის გვირგვინოვანი კოლონია იყო. აჯანყება მიმდინარეობდა 1931 წლის 21 ოქტომბრიდან ნოემბრის დასაწყისამდე. მისი მთავარი ძალა ბერძენი კვიპროსელები იყვნენ, რომლებიც ენოსისს (კუნძულის საბერძნეთთან გაერთიანებას) უჭერდნენ მხარს. აჯანყების ჩახშობას მოჰყვა მკაცრი ბრიტანული მმართველობის პერიოდი, რომელიც ისტორიაში ცნობილია როგორც „პალმეროკრატია“ (Παλμεροκρατία) და გაგრძელდა მეორე მსოფლიო ომამდე.

ისტორიული ფონი

პირველი მსოფლიო ომის დაწყებისას, კვიპროსი ფორმალურად ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში რჩებოდა, თუმცა ფაქტობრივად ბრიტანეთის მიერ იმართებოდა 1878 წლის კვიპროსის კონვენციის საფუძველზე. 1914 წლის 5 ნოემბერს ოსმალეთმა ომში ცენტრალური ძალების მხარეს ჩაება, რის შედეგადაც ბრიტანეთმა დაარღვია კონვენცია და კვიპროსი ოფიციალურად ანექსია, ოსმალეთსა და ბრიტანეთს შორის ომის გამოცხადების საფუძველზე.

1915 წელს ბრიტანეთმა კვიპროსი შესთავაზა საბერძნეთს, იმ შემთხვევაში თუ ის ომში ანტანტის მხარეს ჩაებმებოდა. თუმცა საბერძნეთმა შეთავაზება უარყო, რადგან იმ პერიოდში ქვეყანაში მძაფრი პოლიტიკური კრიზისი — ეროვნული განხეთქილება — მძვინვარებდა. კვიპროსი მანამდეც განხილვის საგანი იყო — არგოსტოლის ღრმა წყლოვანი პორტის სანაცვლოდ მისი შეთავაზება 1912 წელს მოხდა.

ომის დასრულების შემდეგ, ბრიტანეთმა მიიღო საერთაშორისო აღიარება კვიპროსზე მფლობელობის შესახებ ლოზანის კონფერენციაზე. მხოლოდ საბერძნეთი იქნებოდა პოტენციური პრეტენდენტი ამ სტატუსზე, რადგან კუნძულის მოსახლეობის დაახლოებით 80% ბერძენი კვიპროსელები იყვნენ. თუმცა ბერძნულ-თურქული ომის დამარცხების გამო, საბერძნეთი იმ დროს ეკონომიკური კრახისა და საერთაშორისო იზოლაციის წინაშე იდგა. ამიტომ, მისი დელეგაცია კონფერენციაზე კვიპროსზე პრეტენზიით არ გამოსულა.

ამის შემდეგ კვიპროსმა მიიღო გვირგვინოვანი კოლონიის სტატუსი, ხოლო კვიპროსის საკანონმდებლო საბჭოში ბრიტანელი წევრების წონა გაიზარდა. ამით მეგალი იდეას (დიდი იდეა) და მასთან დაკავშირებული ენოსისის იდეოლოგიის გავრცელება არ შეჩერებულა. ამ იდეოლოგიის მიზანი იყო ყველა ბერძნებით დასახლებული ტერიტორიის გაერთიანება ერთ დამოუკიდებელ ბერძნულ სახელმწიფოში.

1926 წლის ნოემბერში რონალდ სტორსი — გამოჩენილი ფილელლენი — დაინიშნა კვიპროსის გუბერნატორად, რამაც ბერძენ კვიპროსელებში გააჩინა იმედი, რომ ბრიტანული მმართველობა შესაძლოა საბერძნეთთან გაერთიანების გზას გაუხსნიდა.

მათი ურთიერთობა დაიძაბა 1928 წელს, როცა ბერძენმა კვიპროსელებმა უარი თქვეს ბრიტანული მმართველობის 50 წლისთავის აღნიშვნაში მონაწილეობაზე. საბერძნეთმა კვლავ მოითხოვა მშვიდობა და შეზღუდა ანტი-ბრიტანული სტატიების გამოქვეყნება კვიპროსულ პრესაში. კონფლიქტის ახალ ასპარეზად გადაიქცა განათლების კანონი, რომელიც მიზნად ისახავდა ბერძნული გავლენის შეზღუდვას სასწავლო პროგრამებში.

კვიპროსის ეკლესია, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, გახდა ბერძნული ნაციონალიზმის მთავარი ბასტიონი. კვიპროსელებში აღშფოთებას იწვევდა მალტისა და ეგვიპტის პრეფერენციული მდგომარეობა ბრიტანეთის პოლიტიკაში.

ურთიერთობა კიდევ უფრო გაუარესდა სისხლის სამართლის ახალი კოდექსის ერთპიროვნულად მიღების შემდეგ, რომელიც წამების უფლებასაც აძლევდა ხელისუფლებას. 1929 წელს კიტიონის მიტროპოლიტი ნიკოდიმოსი და სტავროს სტავრინაკისი ჩავიდნენ ლონდონში და გადასცეს ლორდ პასფილდს მემორანდუმი ენოსისის მოთხოვნით. თუმცა, როგორც წინა შემთხვევებში, მათ პასუხად უარი მიიღეს.

დაპირისპირება

კვიპროსელების დემონსტრაცია ენოსისის მხარდასაჭერად, 1930-იანი წლები

1931 წლის სექტემბერში გუბერნატორმა სტორსმა დაბლოკა საკანონმდებლო საბჭოს გადაწყვეტილება გადასახადების ზრდის შეჩერებაზე, რაც მიზნად ისახავდა ადგილობრივი ბიუჯეტის დეფიციტის დაფარვას. საპასუხოდ ბერძენმა კვიპროსელმა დეპუტატებმა თანამდებობები დატოვეს. ამას დაემატა კიტიონის არქიეპისკოპოს ნიკოდიმოსის 18 ოქტომბრის მოწოდება ენისისის მოთხოვნების შესრულებამდე დაეწყოთ სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა.

21 ოქტომბერს დაახლოებით 5,000 ბერძენი კვიპროსელი — ძირითადად სტუდენტები, მღვდლები და ქალაქის გამოჩენილი ფიგურები — შეიკრიბნენ ნიკოზიაში და სკანდირებდნენ პრო-ენოსისურ ლოზუნგებს. ბრბომ ალყაში მოაქცია სამთავრობო სასახლე. სამი საათის განმავლობაში აგორებული ქვების სროლის შემდეგ შენობას ცეცხლი წაეკიდა. მომიტინგეები პოლიციამ ძალის გამოყენებით დაშალა. იმავე დროს, მთელი კუნძულის მასშტაბით სახელმწიფო შენობებიდან ჩამოხსნეს ბრიტანეთის დროშა და მისი ნაცვლად ხშირად ბერძნული დროშა აღმართეს. წესრიგი ნოემბრის დასაწყისში აღდგა.

ბრიტანეთის ხელისუფლებამ დაადანაშაულა ალექსის კირუ — ნიკოზიაში მოქმედი ბერძნული საკონსულოს ხელმძღვანელი, კვიპროსული წარმოშობის ბერძენი ნაციონალისტი — აჯანყების წაქეზებაში. კირუ, მართლაც, აჯანყებამდე მოქმედებდა საიდუმლოდ და ცდილობდა საერთო ფრონტის შექმნას ბრიტანეთის წინააღმდეგ, რითაც არღვევდა ათენიდან მიღებულ ინსტრუქციებს. აჯანყების დროს დაიღუპა 7 დემონსტრანტი, 30 დაშავდა, 10 გაასახლეს სამუდამოდ, ხოლო 2,606 ადამიანს მიესაჯა სხვადასხვა სასჯელი — დაჯარიმებიდან პატიმრობამდე.

შედეგები

აჯანყებამ გამოიწვია კირუს გადაყენება, რომლის ქმედებებმა ზიანი მიაყენა როგორც ენოსისის იდეას, ისე საბერძნეთ–ბრიტანეთის ურთიერთობებს. ასევე, ზეწოლის ქვეშ აღმოჩნდა გუბერნატორი რონალდ სტორსი, რომელიც მალევე გადაიყვანეს ჩრდილოეთ როდეზიის გუბერნატორად.

დაიშალა საკანონმდებლო საბჭო და გაუქმდა მუნიციპალური არჩევნები. სოფლის უფროსების და რაიონული მოსამართლეების დანიშვნა გადავიდა გუბერნატორის უფლებამოსილებაში. აიკრძალა პრო-ენოსისური იდეების გავრცელება, უცხოური დროშების ტარება და ხუთზე მეტი ადამიანის შეკრება. ახალი ზომები მიზნად ისახავდა როგორც მართლმადიდებელი ეკლესიის, ასევე კომუნისტური ორგანიზაციების — მათ შორის აკელის — საქმიანობის შეზღუდვას.

ცენზურა მკაცრად შეეხო პრესას, განსაკუთრებით მემარცხენე გაზეთებს. ამით დაიწყო ავტორიტარული მმართველობის პერიოდი, ცნობილი როგორც „პალმეროკრატია“ (Παλμεροκρατία) — გუბერნატორ რიჩმონდ პალმერის სახელსთან დაკავშირებული სისტემა, რომელიც დაიწყო აჯანყებამდე ცოტა ხნით ადრე და გაგრძელდა მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისამდე.

აჯანყება მიჩნეულია ყველაზე ინტენსიურ წინააღმდეგობად, რომელიც ბრიტანეთს შეხვდა შუალედურ პერიოდში. კვიპროსულ ისტორიოგრაფიაში ის ცნობილია როგორც „ოქტომბრის მოვლენები“ (Οκτωβριανά).

სტროვოლოსში და პისსურში აჯანყების მემორიალები გაიხსნა შესაბამისად 2007 წლის ნოემბერში და 2016 წლის ოქტომბერში.

ლიტერატურა

• Frendo, Henry (1998). „The naughty European twins of empire: The constitutional breakdown in Malta and Cyprus 1930–1933“. The European Legacy: Toward New Paradigms. 3 (1): 45–52. doi:10.1080/10848779808579863.
• Klapsis, Antonis (2009). „Between the Hammer and the Anvil. The Cyprus Question and the Greek Foreign Policy from the Treaty of Lausanne to the 1931 Revolt“. Modern Greek Studies Yearbook. 24: 127–140. ციტირების თარიღი: 26 May 2017.
• Klapsis, Antonis (2013). „The Strategic Importance of Cyprus and the Prospect of Union with Greece, 1919–1931: The Greek Perspective“. The Journal of Imperial and Commonwealth History. 41 (5): 765–782. doi:10.1080/03086534.2013.789275. S2CID 161803453.
• Rappas, Alexis (2008). „The Elusive Polity: Imagining and Contesting Colonial Authority in Cyprus During the 1930s“. Journal of Modern Greek Studies. 26 (2): 363–393. doi:10.1353/mgs.0.0020. S2CID 145799982. ციტირების თარიღი: 26 May 2017.
• Xypolia, Ilia (2017) British Imperialism and Turkish Nationalism in Cyprus, 1923-1939 Divide, Define and Rule. London: Routledge. ISBN 9781138221291. 

იხილეთ აგრეთვე

პორტალი კვიპროსი

• აქროტირი და დეკელია