წარმართობა საქართველოში

წარმართობა საქართველოში ― საქართველოში არსებული წარმართული პრაქტიკები და რიტუალები. საქართველოში ისტორიული, ქრისტიანობამდელი წარმართობის კვალის დადასტურება ძნელია, რადგან ქვეყანამ ქრისტიანობის XV საუკუნე გაიარა.

ძველი ქართული წარმართული რელიგია

ბორჯღალო მზის სიმბოლო

ფასკუნჯი მითოლოგიური არსება

ძველი ქართული წარმართული რელიგია — (პოლითეისტური ტრადიციული რელიგია) უძველესი ქართული რელიგია, გავრცელებული გვაროვნული წყობილების უძველეს ხანაში. ქართული წარმართობის დროს მოსახლეობას გაღმერთებული ჰყავდა ბუნების ძალები, ცხოველები და ფრინველები. ადამიანები ცხოველებს აღმერთებდნენ იმის მიხედვით, თუ რომლისა უფრო მეტად ეშინოდათ. ცხოველთგან, პირველად მგლის გაღმერთება მოხდა. მოსახლეობას სამყარო წარმოდგენილი ჰქონდა ბოროტ და კეთილ ძალთა ბრძოლის ასპარეზად. ადამიანი ცდილობდა მსხვერპლის შეწირვით, საჩუქარ-საბოძვრით თუ ლოცვით, კეთილ სულთა გული მოეგო და ბოროტ სულთა წინააღმდეგ ებრძოლა. ბოროტი სულები მრავალნაირი სახით იყო წარმოდგენილი: ეშმაკი, ქაჯი, ჭინკა, მაქცია (მგელკაცი), ალი და სხვ. მათ ნახევრად ადამიანის და ნახევრად ცხოველის სახე ჰქონდათ. კეთილი ძალებიც თავდაპირველად შერეული სახით იყვნენ წარმოდგენილნი, მაგრამ შემდგომ სახე იცვალეს, ადამიანებს დაემსგავსნენ და ღვთაებებად იქცნენ. ქართველებს თავიდანვე კავშირი ჰქონდათ სხვა ქვეყნების მოსახლეობასთან და მათთან კულტურულ გაცვლას აწარმოებდნენ. ამის გამო, ძველწარმართულ რელიგიაში ზოროასტრიზმის ანუ ცეცხლთაყვანისმცემლობის დიდი გავლენა იგრძნობა.

ისტორია

ცხოველების გაღმერთების შემდეგ, დროთა განმავლობაში რელიგიურმა რწმენებმა უფრო მწყობრი ხასიათი მიიღეს. მანამდე მთავარ ღვთაებად მორიგე-კრონოსი ითვლებოდა, რომელიც არმაზის კულტმა ჩაანაცვლა. მეფე ფარნავაზის დროს სწორედ ის იყო ქვეყნის მთავარი ღვთაება, მის შემდგომ კი ზადენი. ისინი ძველ ხეთურ ღმერთებს უკავშირდებიან ამიტომ, ერთ-ერთი ვერსიით მათი კულტი საქართველოში მესხებიდან შემოვიდა. ასევე მნიშვნელოვან ღვთაებებს წარმოადგენდნენ გაც და გაიმ, რომლებიც მოქცევაჲ ქართლისაჲს მიხედვით ქართველებმა თავიანთი თავდაპირველი სამშობლოდან ჩამოიტანეს. კლასობრივი საზოგადოების ჩამოყალიბების პარალელურად გაბატონებული კლასის მნიშვნელოვან ნაწილად იქცნენ ქურუმები, ღვთისმსახურთა ფენა. სტრაბონის ცნობით, ქართლში ქურუმები სამეფო საგვარეულოს შემდეგ ყველაზე მნიშვნელოვან ფენას შეადგენდნენ. ისინი რელიგიური საქმეების გარდა ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაშიც ერეოდნენ. მათ დიდძალი ქონება გააჩნდათ. ჰქონდათ მიწები, რომლებსაც მონები ამუშავებდნენ. ქართული წარმართული პანთეონი ქრისტიანობის შემოსვლის დროს განადგურდა.

ღვთაებები

ფშაველები და ხევსურები უზენაეს ღვთაებას „მორიგეს“ უწოდებენ, რომელიც მეშვიდე ცაში სუფევს და ცოცხლების ღმერთია. იგი მიჩნეული იყო, როგორც ყოვლისშემძლე ღვთაება. . მითებში იგი ქვეყნის მმართველობაში არ ერეოდა და ბრძანებებს თავისი ხელქვეითებით გასცემდა, რომლებსაც ხატები ან ღვთის მოკარვე ეწოდებოდათ.

ხმელთ მოურავი წარმართულ რწმენაში ღვთაებაა, რომელსაც კვირიას ან კვირაას უწოდებდნენ. ლეგენდის მიხედვით: რაც-კი რამე მოხდება ხმელეთზე ყველაფერი მას ეკითხვის მას კარავი უდგია და სამწერლო აქვს გამართული. ასევე მას სამართალიც და წულის მომატება ანუ ჩამომავლობის დატოვება მოეკითხებოდა.

ნადირთა და ნადირობის ღვთაებანი

ნადირობის ღვთაებებად მიჩნეულნი იყვნენ: ანატორი, ოჩოპინტრე, ბოჩი, მეკობრეებისა და მონადირეების ხატი და დალი. ანატორის შესახებ ნაკლებია ცნობილი თუ, რას წარმოადგენდა იგი, თუმცა ივანე ჯავახიშვილის აზრით ხევსურული ანატორი იგივეა რაც, მეგრული ანთარი და აფხაზური აითარი, რომლებიც მესაქონლეობის ღვთაებები არიან.

ნადირობის ღვთაებად გარე კახეთში მიჩნეული იყო ოჩოპინტრე, რომლის ნებართვის გარეშეც მონადირე ნადირს ვერ მოკლავდა, მისი მსგავსია სვანური მითოლოგიური დალიც. კიდევ ერთი ღვთაება იყო ბოჩი, რომელიც ნადირობის, მოსავლიანობისა და საქონელის ღვთაებად მიიჩნეოდა.

ავი სულები

დევები

ქართულ მითოლოგიაში ასევე, არსებობდნენ ავი სულებიც. მათ ჰყავდათ საკუთარი მეუფეც, რომელსაც ხევსურეთში კარატის ხატი ეწოდებოდა. მას ემორჩილებოდნენ ყველა სხვა ავი სულები. ალი ერთ-ერთი ავ სულთაგანია და ქართლსა და კახეთში მშვენიერ ქალად ჰყავდათ წარმოდგენილი, ასევე სჯეროდათ წყლის ალის არსებობაც. ქაჯი ლეგენდის მიხედვით კლანჭიანი და ბალნიანი არსებაა, რომლის ბეწვიც ღამით ლაპლაპებს ხოლო, მკერდზე არსებული კლანჭით ადამიანის გაპობაც შეეძლო. ასევე სჯეროდათ კუდიანების და მათი ლიდერის როკაპის არსებობაც, რომლებიც ცხოველებად მეტადრე კატად გარდაიქმნებოდნენ და ადამიანების სულებს ღუპავენ. ასევე ავ სულებში შედიოდნენ დევებიც, რომელთა კულტურა ირანიდანაა შემოსული და რომელთა არსებობა სვანეთში კვლავაც სჯერათ.

ქრისტიანობამდელი რელიგიები

საქართველოში ქრისტიანობამდე არსებულ რელიგიებზე მწირ ცნობებს შეიცავს მოქცევაჲ ქართლისაჲ, რომელშიც ნახსენებია წარმართული პანთეონის რამდენიმე ღვთაება არმაზი, გაცი და გაიმი, ზადენი, აინინა და დანინა. ისინი მიიჩნეოდნენ ქართლის მფარველად, ნაყოფიერების და კეთილდღეობის ღმერთებად. მათი კერპები იდგა მცხეთაში, მდინარე მტკვრის გაღმა და გადაჰყურებდნენ დედაქალაქს. მათი კულტი ხალხურ ყოფაში შემორჩენილი არ არის, მაგრამ ზოგი სახელი შემორჩა ტოპონიმების სახით (არმაზი და ზადენი).

ფალოსის კულტი

საქართველოში დადასტურებულია ფალოსის კულტის არსებობაც. ფალოსის კულტი ცნობილი იყო თითქმის ყველა ძველი ხალხისთვის. ესაა განაყოფიერების კულტი, რომლის სიმბოლო მამაკაიცს და ქალის სასქესო ორგანოებია. საქართველოში არქეოლოგიურად აღმოჩენილია სხვადასხვა ფალოსი, მათაგნ ყველაზე საყურადღებოა ბრინჯაოს ფალოსის ქანდაკი, რომელიც აღმოჩნდა ზეკართან. ესაა ორსქესოვანი არსება, რომელსაც აქვს ქალის ტანი და მამაკაცის ასო. სერგი მაკალათია ფალოსის კულტის ანარეკლს ხედავდა ბერიკაობის და ყეენობის რიტუალებში, ასევე სწორფრობის და წაწლობის ადათებში. ფალოსის კულტის სვანური სიმბოლური ქანდაკებანი გვხვდება მულახის ღვთისმშობლის ეკლესიაში — ხის ფალოსი, ლითონის და ქვის კვირისტავები. ნაყოფიერების ღვთაების თაყვანისცემაზე მიუთითებს ფალოსის სვეტი, რომელიც მუზეუმშია დაცული და შემთხვევით აღმოჩენილია ქუთაისის მახლობლად, სადგურ ბროწეულასთან, წინარეანტიკური ხანის ფენაში, მისი სიმაღლეა 235 სმ. მას უშვილო ქალები და რძედაკარგული დედები წყალობას შესთხოვდნენ. ეთნოგრაფიული მონაცემებით დამტკიცებულია, რომ ასევე ხდებოდა გასათხოვარი ქალების გამოლოცვა გარკვეული წესისა და შესაწირის საშუალებით. ასეთივე ფორმის საკულტო ქვები დაცულია სოფ. არახლოს წმ. გიორგის ეკლესიაში, მთიულეთში, სოფ. საირხეში და ბევრ სხვა ადგილებში. ნაყოფიერების საკულტო ქვების ასეთი სიმრავლე ადასტურებს ფალოსის თაყვანისცემას, რომელიც ქართულ წარმართულ დღესასწაულებში არის შემონახული. ფალოსის მისტერიებს დიდი ადგილი აქვს დათმობილი ბერიკაობის დღესასწაულში. ამ დღესასწაულის მთავარი მოქმედი პირის ბერიკას ერთ-ერთ რიტუალურ საგანს წარმოადგენდა წითლად შეღებილი ფალოსი — „კონკილა“, რომელიც მას წელზე ჰქონდა შემორტყმული. იგი ახალდაქორწინებულთა ოჯახის პატრონს დღესასწაულს მიულოცავდა, კარგ მოსავალს უსურვებდა, თავის საბრძანებელზე დაჯდებოდა და ფალოსით მიწას შეეხებოდა. ამავე დღესასწაულზე ყეენი ფალოსს მარილს მოაყრიდა, ღვინოს დაასხამდა, დალოცავდა, მოიხსნიდა, წყალში ჩააგდებდა და იტყოდა: „წადი, გამრავლდი ქვეყანაზე კარგი მოსავალი მოიყვანეო.“</ref> ერთ-ერთი გამოსახულება შესრულებული ქვაზე აღმოჩენილია ქვათახევის მონასტრის ტერიტორიაზე. ქვასთან მიდიოდნენ უშვილო ქალები შესაწირავით.

გაწარმართებული ქრისტიანობა

ლაშარის ჯვარი, ფშავი

ქრისტიანობა გამუდმებით განიცდიდა პაგანიზაციის, გახალხურების განუწყვეტელ პროცესს. საქართველოს მთის კუთხეებში, როგორც აღმოსავლეთში, ასევე დასავლეთში დაფიქსირებულია გაწარმართებული ქრისტიანობის რელიგიური წარმოდგენები, ტრადიციები და რიტუალები. ასეთი კუთხეებია სვანეთი, ფშავი, ხევსურეთი, თუშეთი, მთიულეთი და გუდამაყარი. ამ კუთხეებში არსებულ რელიგიურ სისტემაში გამორიცხულია მრავალღმერთიანობა, არსებობს მხოლოდ ერთი ღმერთი ― მორიგე ღმერთი და მისი შვილები. ასევე გამორიცხულია კერპთაყვანისმცემლობა. ამ სისტემების აპოგეა მოდის XVII საუკუნეზე. ამ პერიოდში მთის თავისუფალი საყმოების ბრძოლა ზურაბ არაგვის ერისთავის წინააღმდეგ ხალხურ თქმულებებში გამოიხატა.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მოსახლეობა ტრადიციულად გაერთიანებული იყო საყმოებად წოდებულ თემებში. საყმო იყო რელიგიურ-საზოგადოებრივი გაერთიანება, რომელიც შეკრებილი იყო ერთი ბატონის ირგვლივ და ჰქონდა საერთო ინფრასტრუქტურა. ბატონს ეწოდებოდა ღვთისშვილი ან ჯვარი. ის საზოგადოების მფარველად მიიჩნეოდა, საზოგადოების თითოეული წევრი კი მის ყმად. ეს წესი ნასესხებია ფეოდალური ურთიერთობებიდან. ამ წესის მიხედვით თითოეული ადამიანი რომელიმე ღვთისშვილის, ან ჯვრის ყმაა, სხვაგვარად ის დაკარგული და ბოგანო გამოდის. საყმოს ბატონის სახელწოდებებიდან (ღვთისშვილი, ჯვარი) ჩანს მისი ქრისტიანული წარმომავლობა. ზოგიერთ მათგანის უკან კონკრეტული ქრისტიანული წმინდანი დგას, მაგალითად წმინდა გიორგი, მარიამ ღვთისმშობელი, მიქაელ მთავარანგელოზი და სხვა. მათი სახელები, განსაკუთრებით კი წმინდა გიორგისა, ტაბუირებულია, ამიტომ გამოიყენება ფსევდონიმები — კოპალა და იახსარი.

ფშავში არსებობდა თორმეტი ასეთი საყმო. საყმოები ერთად იკრიბებოდნენ ლაშარის ჯვარში, რომელიც საყმოების გამაერთიანებელია. განსხვავებული სტრუქტურა აქვს ხევსურეთის საყმოებს. ხევსურეთში არ არის ერთი, გამაერთიანებელი ჯვარი. იქ რამდენიმე რელიგიური ცენტრია. მათ შორის ყველაზე ცნობილი ვაჟა-ფშაველას პოემების წყალობით არის გუდანის ჯვარი. ის აერთიანებდა სამ გვარს: არაბულები, ჭინჭარაულები და გოგოჭურები. მიუხედავად საყმოების ორგანიზებაში განსხვავებისა, საკულტო რიტუალური სისტემა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ერთნაირია. კულტმსახურების სათავეში დგას პირი, რომელსაც სხვადასხვა კუთხეში ეწოდება ხუცესი, დეკანოზი ან ხევისბერი. მისი ფუნქციების თვითნებურად მითვისება დაუშვებელია. მას ჯვარი ითხოვს ჭაბუკობის ასაკიდან. წელიწადში ცხრაჯერ უნდა მოხდეს მხარის განათვლა, რაც მისი ლეგიტიმაციისთვის მნიშვნელოვანია. ხუცესის დამხმარეა დასტური, რომელსაც თემი ირჩევს. ხუცესზე მაღალი სტატუსის მქონეა ქადაგი. ქადაგის პირით მეტყველებს ჯვარი, ხოლო ხუცესს პირიქით, ხალხის სიტყვა მიაქვს ჯვართან.

მსახურების დაწყებამდე ხუცესი წმინდად ინახავს თავს, ერიდება ხალხს, იცავს აკრძალვებს, დადის გაუთელავი ბილიკებით, განმარტოვდება სოფლიდან მოშორებით. ჯვარში მისი ფუნქციაა საკლავის დაკვლა, რასაც წინ უძღვის სახუცო ტექსტების წარმოთქმა, პირუტყვის დამწყალობება. შესაწირავი პირუტყვი არის ხარი ან ცხვარი, არავითარ შემთხვევაში ― თხა. ჯვარში მიაქვთ საგანგებოდ გამომცხვარი ქადები, რომლებსაც ხუცესი გასერავს. ეს არის უსისხლო მსხვერპლი, რომელიც ახლავს სისხლიანს. ხუცესის წასაკითხი ტექსტი სამი ნაწილისგან შედგება და ის ქრისტიანული ლიტურგიის ფოლკლორიზების ნიმუშია. დღესასწაულის განუყრელი ატრიბუტია ლუდი, რომელიც წმინდა გარემოში მზადდება. ლუდის ხარშვაში ჩართულნი არიან შულტა და დასტური. ლუდი მზადდება ჯვრის სახელზე. ის დგას დახურულ კოდში, რომელსაც ხსნის ხუცესი. თითოეული ყმა საგანგებო თასებით ეზიარება ლუდს. ლუდიც და ჭურჭელიც ჯვრის საკუთრებაა. მთაში არსებული დღესასწაულები, როგორც წესი, იმეორებენ ქრისტიანულ დღესასწაულებს. ყველაზე პოპულარული და ხალხმრავალი დღესასწაულია ათენგენობა, რომელიც ხევსურეთში იმართება აღდგომიდან რამდენიმე ხნის შემდეგ. დღესასწაულის პოპულარობას განაპირობებს ის, რომ ამ დროს მთაში გზები იხსნება და მიმოსვლა გაიოლებულია. ფშავში დღესასწაულები მიბმულია პეტრე-პავლობის დღეზე.

ქსნის ხეობაში დადასტურებულია სხვადასხვა სოფელში მამრი და მდედრი წმინდა გიორგის არსებობა. დღეობაზე მათი დროშები სქესის მიხედვით ეწყობა. გაწარმართებულია ალმატის წმინდა ბარბარეს და ნეკრესის წმინდა გიორგის სასიყვარულო ურთიერთობის შესახებ წარმოდგენა. ამ წარმოდგენას კახეთში რიტუალური სახეც ჰქონდა. საქართველოს ბევრ კუთხეში იყო გავრცელებული საღვთოს რიტუალი, როცა ცალკეული ოჯახი, საგვარეულო ან სოფელი ამა თუ იმ წმინდანს საკლავს დაუკლავდა და მისგან სამაგიეროდ კონკრეტულ სარგებელს ელოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანობამ გააუქმა სისხლიანი მსხვერპლშეწირვის რიტუალი, ის მაინც ეკლესიის გალავანში ტარდებოდა.

თანამედროვე პირობებში ფშავ-ხევსურეთის და თუშეთის მოსახლეობის რაოდენობა მნიშვნელოვნად დაცემულია. ადამიანთა მცირე რაოდენობა არ იძლევა კულტმსახურების სრულყოფილად ჩატარების საშუალებას, თუმცა ჯვარ-ხატთა სისტემა აგრძელებს სოციალური როლის შესრულებას ამ რეგიონების და საქართველოს სხვა კუთხეებში მიგრირებული მოსახლეობისთვის.

იხილეთ აგრეთვე

• აფხაზური წარმართობა
• ძველი ქართული წარმართული კალენდარი
• ქართული სარწმუნოებრივი წარმოდგენები

ლიტერატურა

• კიკნაძე, ზურაბ., რელიგიები საქართველოში, თბ.: სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა, 2008, ISBN 978-9941-0-0902-0.

• მაკალათია, სერგი., ფალოსის კულტი საქართველოში / „მიმომხილველი“, თბ., 1926. — გვ. 122–136. 192 გვ.
• ჯავახიშვილი, გ., ანთროპომორფული პლასტიკა წარმართული ხანის საქართველოში, თბ., 1984.
• სიგუა, სოსო., კულტუროლოგიის საფუძვლები / კულტუროლოგიის ინსტიტუტი, თბ.: საარი, 2020.

რესურსები ინტერნეტში

• ქართული მითოლოგია
• მითები და ხალხური თქმულებები
• სამეცნიერო სტატიები მითოლოგიაზე