ცარცულ-პალეოგენური გადაშენება

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ასტეროიდის დედამიწასთან შეჯახება, არტისტის ნამუშევარი.
კლდე, შუალედური თიხის ქვის ფენით, რომელიც შეიცავს 1000-ჯერ მეტ ირიდიუმს ზედა და ქვედა ფენებთან შედარებით. სურათი გადაღებულია სან-დიეგოს ბუნების ისტორიის მუზეუმში.
ცარცულ-პალეოგენური თიხის ფენა ნიდერლანდებში.

ცარცულ-პალეოგენური გადაშენება — დედამიწაზე არსებულ მცენარეთა და ცხოველთა სამი მეოთხედის ძალიან მოკლე პერიოდში უეცარი გადაშენება,[1][2][3] დაახლოებით 66 მილიონი წლის წინ.[2] გარდა ზოგიერთი სახეობისა, როგორებიც არიან ტყავიანი კუები და ნიანგები.[4] ამ მოვლენით დასრულდა ცარცული პერიოდი, და მასთან ერთად მთელი მეზოზოური ეპოქა, რის შემდეგაც დაიწყო კაინოზოური ერა, რომელიც დღემდე გრძელდება.

K–Pg-ს საზღვარი, რომელიც მთელს მსოფლიოშია, ხილვადია წყალქვეშა და ხმელეთის ქანებში. ეს სასაზღვრო თიხა შეიცავს ლითონი ირიდიუმის მაღალ კონცენტრაციას, რომელიც ძალზე იშვიათია დედამიწის ქერქში, თუმცა უხვად არის ასტეროიდებში.[5]

1980 წელს მეცნიერთა გუნდმა, რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ ლუის ალვარესი და მისი ვაჟი ვოლტერი, შემოგვთავაზეს თავდაპირველი იდეა. ახლა კი, ზოგადად ფიქრობენ, რომ K-Pg-ს გადაშენება გამოწვეული იყო მასიური კომეტის ან ასტეროიდის დედამიწაზე დაცემით, მისი სიფართე მერყეობდა 10-დან 15 კილომეტრზე.,[6][7] ამ ჩამოვარდნამ გაანადგურა გლობალური გარემო. ტემპერატურის მკვეთრად დაცემამ, შეაჩერა ფოტოსინთეზის პროცესი მცენარეებსა და პლანქტონებში.[8][9] ეს ჰიპოთეზა, რომელსაც ალვარესის ჰიპოთეზა ჰქვია, ასევე განამტკიცეს 90-იანი წლების დასაწყისში, მექსიკის ყურეში, იუკატანის ნახევარკუნძულზე 180 კმ-ის დიამეტრის კრატერის აღმოჩენამ[10], რითაც დადასტურდა, რომ K–Pg-ს სასაზღვრო თიხა ასტეროიდის ნარჩენებისგან წარმოიქმნა.[11] ის ფაქტი, რომ გადაშენება ძალზე მოკლე დროში მოხდა, ცხადყოფს მტკიცებულებას, რომ იგი ასტეროიდის მიერ იყო გამოწვეული.[11] 2019 წლის ოქტომბერში მკვლევრებმა განაცხადეს, რომ მოვლენამ სწრაფად იმოქმედა ოკეანეების გამჟავიანებაზე, რამაც შეცვალა საარსებო გარემო-პირობები, მათ შორის კლიმატი. ეს ასევე იყო ორგანიზმთა გადაშენების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზეზი.[12][13] 2020 წლის იანვარში მეცნიერებმა ახალი მტკიცებულება გამოაქვეყნეს, რაც მდგომარეობდა იმაში, რომ ცარცულ-პალეოგენური გადაშენება გამოწვეული იყო მეტეორიტის ზემოქმედებით და არა ვულკანიზმით.[14][15] გადაშენების ხელშემწყოფი სხვა ფაქტორები შესაძლოა ყოფილიყო, ვულკანური ამოფრქვევები,[16][17] კლიმატისა და ზღვის დონის ცვლილებები.

K-Pg-ს გადაშენების დროს დაიღუპა სახეობების უმრავლესობა, რომელთაგანაც ძირითადი ორგანიზმები იყვნენ დინოზავრები. მან ასევე გაანადგურა ზოგიერთი სხვა ხმელეთის ორგანიზმები, მათ შორის ძუძუმწოვრები, მფრინავი ხვლიკები, ფრინველები,[18] ხვლიკისნაირნი,[19] მწერები,[20][21] და მცენარეები.[22] ოკეანეებში არსებული პლეზიოზავრები და მოზაზავრები გადაშენდნენ,,[23] ასევე ზვიგენის, მოლუსკებისა და პლანკტონის მრავალი სახეობა. დადგენილია, რომ ამ პერიოდში დედამიწის ყველა სახეობის 75% ან მეტი გაქრა.[24]

თუმცა სახეობათა გადაშენების შემდეგ, გარკვეულმა ორგანიზმებმა, კერძოდ ძუძუმწოვრებმა, ევოლუცია განიცადეს, მაგალითად ისეთი ცხოველები, როგორებიც არიან: ცხენები, ვეშაპები, ღამურები და პრიმატები. სავარაუდოდ ამ პერიოდში დაიწყეს განვითარება ფრინველებმა[25], ძვლიანმა თევზებმა[26] და ხვლიკისებრებმა.[19]

გადაშენების ნიმუშები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პერიოდის სიმძიმის მიუხედავად, გადაშენებამ სხვადასხვა ორგანიზმებზე განსხვავებულად იმოქმედა. ფოტოსინთეზე დამოკიდებული სახეობები ძლიერ შემცირდნენ ან გადაშენდნენ, რადგან ატმოსფეროში თავმოყრილმა ნაწილაკებმა დაბლოკეს მზისგან წამოსული სხივები, რომლებიც დედამიწის ზედაპირამდე ვეღარ აღწევდნენ.[27] ისეთი ორგანიზმები, რომლებიც იკვებებოდნენ ლეშით, გადაურჩენ გადაშენების პერიოდს, შესაძლოა მათი საკვები რესურსების რაოდენობის გაზრდის გამო. არც ერთი ბალახისმჭამელი ან ხორცისმჭამელი ცხოველი არ გადარჩენილა. სამაგიეროდ, გადარჩნენ ძუძუმწოვრები და ფრინველები, ისინი იკვებებოდნენ მწერებით, ჭიებითა და ლოკოკინებით, რომლებიც თავის მხრივ იკვებებოდნენ მკვდარი მცენარეული და ცხოველური ნარჩენებით.[28][29][30]

მდინარეებში, ორგანიზმთა (ბიოცენოზი) მხოლოდ რამდენიმე სახეობა გადაშენდა, რადგან ისინი ნაკლებად ივნენ დამოკიდებულნი მცენარეულ საკვებზე.[31] გადაშენება უფრო მკაცრი იყო ოკეანეებში მცხოვრები ცხოველებისთვის, ვინაიდან ისინი დამოკიდებულნი არიან წყალში არსებულ სხვა ორგანიზმებზე, როგორიცაა, მაგალითად ფიტოპლანქტონი, რომელიც კვებითი ჯაჭვის ნაწილია, ხოლო მზის სხივების გარეშე მას არსებობა არ შეუძლია.[28] კოკოლითოფორები და მოლუსკები (მათ შორის ამონოიდეა, რუდისტები, მტკნარი წყლის ლოკოკინები და ორსაგდულიანი მოლუსკები) და ის ორგანიზმები, რომლებიც ჯვებითი ჯაჭვის საფუძველს წარმოადგენდნენ, გადაშენდნენ ან დიდი ზარალი განიცადა მათმა პოპულაციამ.[32] მოვლენის შედეგად გადარჩენილი ყველაზე დიდი ორგანიზმები იყვნენ, ნიანგები და ქორისტოდერა, რომლებსაც წყალშიც და ხმელეთზეც შეეძლოთ არსებობა. თანამედროვე ნიანგებს საკვების გარეშე შეუძლიათ იარსებონ თვეების განმავლობაში, ხოლო მათი მცირეწლოვანი ნაშერები, ნელ-ნელა იზრდებიან და ძირითადად თავიანთი პირველი რამდენიმე წლის განმავლობაში, უხერხემლოებითა და მკვდარი ორგანიზმებით იკვებებიან. სწორედ ამ ფაქტებმა განაპირობეს ამ ტიპის ორგანიზმთა გადარჩენა.[29]

წყლის უხერხემლოები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მისისიპიში აღმოჩენილი გაქვავებული ამონიტი.

დღესდღეობით ნიჟარიანებისა და კიბოსნაირების მრავალი ნამარხია აღმოჩენილი. ამ ნამარხების მიმოხილვამ აჩვენა, რომ ოსტრაკოდის მრავალფეროვნება პალეოცენაში უფრო დაბალია, ვიდრე ცენოზოიკის ნებისმიერ სხვა დროს. მიმდინარე კვლევებმა ვერ დაადგინეს, გადაშენების შემთხვევები მოხდა თუ არა სასაზღვრო ინტერვალამდე.[33][34]

ამ პერიოდში არსებული მარჯნებისა და მადრეპოროვნების 60% –მა ვერ შეძლო K–Pg-ს საზღვრის გადაკვეთა და ვერ მიაღწია პალეოგენურ ერას. მარჯნის გადაშენების კიდევ უფრო ღმა ანალიზმა აჩვენა, რომ სახეობების დაახლოებით 98%, რომლებიც ცხოვრობენ თბილ წყლებში, გადაშენდნენ. ხოლო ის მარჯნები, რომლებიც არ ქმნიდნენ რიფებს და ცივ და უფრო ღრმა ზონაში მდებარეობდნენ, შედარებით უკეთ გაუმკლავდნენ ამ პერიოდს, ხოლო რიფები გადაშენების დაწყებიდან მალევე ჩამოიშალა.[35][36] თუმცა ადრეული მარჯნის შესწავლამ აჩვენა, რომ პალეოგენურ ეპოქში რიფებმა კვლავ დაიწყეს აღდგენა.[28]

გარდა ნაუტილოიდეებისა და თავფეხიანებისა, მოლუსკების ლასის ყველა სხვა სახეობა გადაშენდა. ამაში შედიოდნენ ეკოლოგიურად მნიშვნელოვანი ბელემნოიდები და ამონოიდები, რომლებიც უაღრესად მრავალფეროვანი, მრავალრიცხოვანი და ფართოდ გავრცელებული მოლუსკების სახეობები იყვნენ.[37][38]

დინოზავრები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტირანოზავრის ჩონჩხი.

რამდენიმე გამონაკლისი ფაქტის გარდა, მეცნიერები ერთხმად თანხმდებიან, რომ არაფრინველი დინოზავრები გადაშენდნენ K-Pg-ს პერიოდში. იმის თქმა რთულია გადაშენდა, თუ არა ყველა დინოზავრი მეტეორის ჩამოვარდნისას, შესაძლოა ზოგიერთი მათგანი შემდგომ პერიოდში დაიღუბა. რადგანაც აღმოჩენილი ძვლები ძალზე ძველია, მეცნიერებს არ შეუძლიათ ისინი ერთმანეთ შეადარონ და გაიგონ, რომელი დაიღუპა მეტეორის ჩამოვარდნისას და რომელი მოგვიანებით.[39] არ არსებობს არანაირი მტკიცებულება, რომ დინოზავრებს შეეძლოთ ცურვა ან ყვინთვა, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ მათ გაუჭირდებოდათ უსაფრთხო თავშესაფრის მოძებნა. რთულმა გარემო-პირობებმა დიდი გავლენა იქონია დინოზავრების გადაშენებაზე, განსხვავებით მათი ნათესავი ნიანგებისგან. ნიანგებს არ ესაჭიროებათ მუდმივი კვება, დინოზავრებისგან განსხვავებით, ხოლო კვებითი ჯაჭვის დარღვევამ და მსხვერპლის შემცირებამ საბოლოოდ გაანადგურა დინოზავრები.[27]

ძუძუმწოვრები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ცარცულ-პალეოგენურ გადაშენებას გადაურჩნენ მნიშვნელოვანი ძუძუმწოვრები, მათ შორის ერთგასავლიანები და მრავალბორცვიანები.[40][41] მეტათერიანები მეტწილად გადარჩნენ ჩრდილოეთ ამერიკაში, ხოლო აზიაში მცოვრები დელტათეროიდები გადაშენდნენ (გურბანოდელტას გარდა).[42] ბოლოდროინდელმა კვლევამ აჩვენა, რომ მეტათერიანელებმა ყველაზე დიდი დანაკარგი განიცადეს K-T-ს გადაშენების დროს.[43] გადარჩენილი ძუძუმწოვრების სახეობები, ძირითადად, მცირე ზომის იყო, დაახლოებით ვირთხის ზომის. ეს მცირე ზომა მათ ხელს უწყობდა, რათა თავშესაფარი მარტივად ეპოვნათ გარემოში.[44]

თევზები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

არსებობს გარკვეული აღმოჩენები, რითაც დასტურდება ყბიანების გადაშენება. მიუხედავად იმისა, რომ ღრმა წყლის ორგანიზმებმა გადარჩენა მოახერხეს, ამან მაინც გამოიწვია მტაცებლებისა და მსხვერპლების რაოდენობრივი განსხვავება. ხრტილიანი თევზების სახეობებიდან, დაახლოებით 7-მა (მათ შორის იყვნენ თანამედროვე ზვიგენებიც) მოახერხა გადარჩენა. დანარჩენი სახეობების უმეტესობა გადაშენდა. ხოლო ძვლიანი თევზების 90% -ზე მეტი ამ პერიოდს გადაურჩა.[45][46] შემდგომ ხანაში ზვიგენის 28 და სკაროსების 13 სახეობა გამრავლდა.[45][47]

მცენარეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ცარცულ-პალეოგენური პერიოდის დროს მრავალი მცენარე გადაშენდა.[22][22][48][49] ეს ნათლად ჩანს აღმოჩენილ ნამარხებში.[22][50] ჩრდილოეთ ამერიკაში არსებული აღმოჩენები იუწყებიან მცენარეთა მასობრივ გადაშენებას, რის შედეგადაც მოვლენამ დიდი ცვლილებები გამოიწვია რეგიონში.[22][51] მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ჩრდილოეთ ამერიკაში მცენარეული საფარის დაახლოებით 57% გადაშენდა. თუმცა გააჩნია ადგილმდებარეობასაც, ვინაიდან ისეთი ადგილები, როგორებიცაა ახალი ზელანდია და ანტარქტიდა, ფლორის მასობრივი გაქრობა არ იწვევდა მნიშვნელოვან ცვლილებებს მსოფლიოს მასშტაბით არსებულ ცხოველებში.[52][53] ზოგიერთ რეგიონში, მცენარეთა აღდგენა დაიწყო გვიმრის სახეობით. მათი ნიმუშები აღმოაჩინეს 1980 წელს წმინდა ელენეს მთაზე ამოფრქვევის შემდეგ.[54]

რეკომენდებული ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • Fortey, Richard (2005). Earth: An Intimate History. New York: Vintage Books. ISBN 978-0-375-70620-2. OCLC 54537112. 
  • Preston, Douglas (8 April 2019). „The day the dinosaurs died“. The New Yorker: 52–65. ციტატა: „Robert A. de Palm has found strong evidence that the dinosaurs—and nearly all other life on Earth—were indeed wiped out 66 million years ago by the Chicxulub asteroid“

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ International Chronostratigraphic Chart. International Commission on Stratigraphy (2015). დაარქივებულია ორიგინალიდან — May 30, 2014. ციტირების თარიღი: 29 April 2015.
  2. ↑ 2.0 2.1 Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland; Smit, Jan (7 February 2013). „Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary“ (PDF). Science. 339 (6120): 684–687. Bibcode:2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. დაარქივებულია (PDF) ორიგინალიდან — 7 February 2017. ციტირების თარიღი: 1 December 2017. მითითებულია ერთზე მეტი |archiveurl= და |archive-url= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |archivedate= და |archive-date= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |accessdate= და |access-date= (დახმარება)
  3. ↑ Fortey, Richard (1999). Life: A natural history of the first four billion years of life on Earth. Vintage, გვ. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7. 
  4. ↑ Muench, David; Muench, Marc; Gilders, Michelle A. (2000). Primal Forces. Portland, Oregon: Graphic Arts Center Publishing, გვ. 20. ISBN 978-1-55868-522-2. 
  5. ↑ Schulte, Peter (5 March 2010). „The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary“ (PDF). Science. 327 (5970): 1214–1218. Bibcode:2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. PMID 20203042. დაარქივებულია (PDF) ორიგინალიდან — 21 September 2017. ციტირების თარიღი: 6 August 2018.
  6. ↑ Sleep, Norman H.; Lowe, Donald R.. Scientists reconstruct ancient impact that dwarfs dinosaur-extinction blast. American Geophysical Union (9 April 2014). ციტირების თარიღი: 30 December 2016.
  7. ↑ Amos, Jonathan. (15 May 2017) Dinosaur asteroid hit 'worst possible place'. ციტირების თარიღი: 16 March 2018
  8. ↑ Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980)."Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction" დაარქივებული 2018-11-25 საიტზე Wayback Machine. (PDF). Science. 208 (4448): 1095–1108. Bibcode:1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. Archived (PDF) from the original on 2018-11-25. Retrieved 2018-11-24.
  9. ↑ Vellekoop, J.; Sluijs, A.; Smit, J.; et al. (May 2014). „Rapid short-term cooling following the Chicxulub impact at the Cretaceous-Paleogene boundary“. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 111 (21): 7537–41. Bibcode:2014PNAS..111.7537V. doi:10.1073/pnas.1319253111. PMID 24821785. დამოწმება იყენებს მოძველებულ პარამეტრს |displayauthors= (დახმარება)
  10. ↑ Hildebrand, A. R.; Penfield, G. T.; et al. (1991). „Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán peninsula, Mexico“. Geology. 19 (9): 867–871. Bibcode:1991Geo....19..867H. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:ccapct>2.3.co;2.
  11. ↑ 11.0 11.1 Schulte, P.; et al. (5 March 2010). „The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary“ (PDF). Science. 327 (5970): 1214–1218. Bibcode:2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. PMID 20203042. დაარქივებულია (PDF) ორიგინალიდან — 21 September 2017. ციტირების თარიღი: 6 August 2018.
  12. ↑ Joel, Lucas (21 October 2019). „The dinosaur-killing asteroid acidified the ocean in a flash: The Chicxulub event was as damaging to life in the oceans as it was to creatures on land, a study shows“. The New York Times. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 October 2019. ციტირების თარიღი: 24 October 2019.
  13. ↑ Henehan, Michael J. (21 October 2019). „Rapid ocean acidification and protracted Earth system recovery followed the end-Cretaceous Chicxulub impact“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 116 (45): 22500–22504. Bibcode:2019PNAS..11622500H. doi:10.1073/pnas.1905989116. PMID 31636204.
  14. ↑ Joel, Lucas (16 January 2020). „Meteorite or Volcano? New Clues to the Dinosaurs' Demise - Twin calamities marked the end of the Cretaceous period, and scientists are presenting new evidence of which drove one of Earth's great extinctions“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 17 January 2020.
  15. ↑ Hull, Pincelli M.; Bornemann, André; Penman, Donald E. (17 January 2020). „On impact and volcanism across the Cretaceous-Paleogene boundary“. Science. 367 (6475): 266–272. Bibcode:2020Sci...367..266H. doi:10.1126/science.aay5055. PMID 31949074. ციტირების თარიღი: 17 January 2020.
  16. ↑ Keller, Gerta (2012). „The Cretaceous–Tertiary mass extinction, Chicxulub impact, and Deccan volcanism. Earth and life“, Earth and Life: Global Biodiversity, Extinction Intervals and Biogeographic Perturbations Through Time. Springer, გვ. 759–793. ISBN 978-90-481-3427-4. 
  17. ↑ Bosker, Bianca (September 2018). „The nastiest feud in science: A Princeton geologist has endured decades of ridicule for arguing that the fifth extinction was caused not by an asteroid but by a series of colossal volcanic eruptions. But she's reopened that debate“. The Atlantic Monthly. დაარქივებულია ორიგინალიდან — February 21, 2019. ციტირების თარიღი: 2019-01-30.
  18. ↑ Longrich, Nicholas R.; Tokaryk, Tim; Field, Daniel J. (2011). „Mass extinction of birds at the Cretaceous–Paleogene (K–Pg) boundary“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (37): 15253–15257. Bibcode:2011PNAS..10815253L. doi:10.1073/pnas.1110395108. PMID 21914849.
  19. ↑ 19.0 19.1 Longrich, N. R.; Bhullar, B.-A. S.; Gauthier, J. A. (December 2012). „Mass extinction of lizards and snakes at the Cretaceous-Paleogene boundary“. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 109 (52): 21396–401. Bibcode:2012PNAS..10921396L. doi:10.1073/pnas.1211526110. PMID 23236177.
  20. ↑ (2002) „Preliminary assessment of insect herbivory across the Cretaceous-Tertiary boundary: Major extinction and minimum rebound“, The Hell Creek formation and the Cretaceous-Tertiary boundary in the northern Great Plains: An integrated continental record of the end of the Cretaceous. Geological Society of America, გვ. 297–327. ISBN 978-0-8137-2361-7. 
  21. ↑ Rehan, Sandra M.; Leys, Remko; Schwarz, Michael P. (2013). „First evidence for a massive extinction event affecting bees close to the K-T boundary“. PLOS ONE. 8 (10): e76683. Bibcode:2013PLoSO...876683R. doi:10.1371/journal.pone.0076683. ISSN 1932-6203. PMID 24194843.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 (2008) Plants and the K–T Boundary. Cambridge, England: Cambridge University Press. 
  23. ↑ Friedman M (2009). „Ecomorphological selectivity among marine teleost fishes during the end-Cretaceous extinction“. Proceedings of the National Academy of Sciences. Washington, DC. 106 (13): 5218–5223. Bibcode:2009PNAS..106.5218F. doi:10.1073/pnas.0808468106. PMID 19276106.
  24. ↑ Jablonski, D.; Chaloner, W. G. (1994). „Extinctions in the fossil record (and discussion)“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London B. 344 (1307): 11–17. doi:10.1098/rstb.1994.0045.
  25. ↑ Feduccia, Alan (1995). „Explosive evolution in Tertiary birds and mammals“. Science. 267 (5198): 637–638. Bibcode:1995Sci...267..637F. doi:10.1126/science.267.5198.637. PMID 17745839. მითითებულია ერთზე მეტი |author= და |last= (დახმარება)
  26. ↑ Friedman, M. (2010). „Explosive morphological diversification of spiny-finned teleost fishes in the aftermath of the end-Cretaceous extinction“. Proceedings of the Royal Society B. 277 (1688): 1675–1683. doi:10.1098/rspb.2009.2177. PMID 20133356.
  27. ↑ 27.0 27.1 Wilf, P.; Johnson, K.R. (2004). „Land plant extinction at the end of the Cretaceous: A quantitative analysis of the North Dakota megafloral record“. Paleobiology. 30 (3): 347–368. doi:10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2. ISSN 0094-8373.
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 MacLeod, N.; Rawson, P.F.; Forey, P.L.; Banner, F.T.; Boudagher-Fadel, M.K.; Bown, P.R.; Burnett, J.A.; Chambers, P.; Culver, S.; Evans, S.E.; Jeffery, C.; Kaminski, M.A.; Lord, A.R.; Milner, A.C.; Milner, A.R.; Morris, N.; Owen, E.; Rosen, B.R.; Smith, A.B.; Taylor, P.D.; Urquhart, E.; Young, J.R. (1997). „The Cretaceous–Tertiary biotic transition“. Journal of the Geological Society. 154 (2): 265–292. Bibcode:1997JGSoc.154..265M. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-05-07. ციტირების თარიღი: 2012-12-23.
  29. ↑ 29.0 29.1 Sheehan Peter M, Hansen Thor A (1986). „Detritus feeding as a buffer to extinction at the end of the Cretaceous“. Geology. 14 (10): 868–870. Bibcode:1986Geo....14..868S. doi:10.1130/0091-7613(1986)14<868:DFAABT>2.0.CO;2. ISSN 0091-7613. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-10-30. ციტირების თარიღი: 2007-07-04.
  30. ↑ Aberhan, M.; Weidemeyer, S.; Kieesling, W.; Scasso, R.A.; Medina, F.A. (2007). „Faunal evidence for reduced productivity and uncoordinated recovery in Southern Hemisphere Cretaceous-Paleogene boundary sections“. Geology. 35 (3): 227–230. Bibcode:2007Geo....35..227A. doi:10.1130/G23197A.1.
  31. ↑ Sheehan, Peter M.; Fastovsky, D.E. (1992). „Major extinctions of land-dwelling vertebrates at the Cretaceous–Tertiary boundary, eastern Montana“. Geology. 20 (6): 556–560. Bibcode:1992Geo....20..556S. doi:10.1130/0091-7613(1992)020<0556:MEOLDV>2.3.CO;2. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-04-01. ციტირების თარიღი: 2007-06-22.
  32. ↑ Kauffman, E. (2004). „Mosasaur predation on upper Cretaceous nautiloids and ammonites from the United States Pacific Coast“. PALAIOS. 19 (1): 96–100. Bibcode:2004Palai..19...96K. doi:10.1669/0883-1351(2004)019<0096:MPOUCN>2.0.CO;2. ISSN 0883-1351. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-07-24. ციტირების თარიღი: 2007-06-17.
  33. ↑ (1990) Ostracoda and Global Events. Chapman & Hall, გვ. 287–305. ISBN 978-0-442-31167-4. 
  34. ↑ Brouwers, E.M.; de Deckker, P. (1993). „Late Maastrichtian and Danian Ostracode Faunas from Northern Alaska: Reconstructions of Environment and Paleogeography“. PALAIOS. 8 (2): 140–154. Bibcode:1993Palai...8..140B. doi:10.2307/3515168.CS1-ის მხარდაჭერა: მრავალი სახელი: ავტორების სია (link)
  35. ↑ Vescsei, A; Moussavian, E (1997). „Paleocene reefs on the Maiella Platform margin, Italy: An example of the effects of the cretaceous/tertiary boundary events on reefs and carbonate platforms“. Facies. 36 (1): 123–139. doi:10.1007/BF02536880.
  36. ↑ Rosen, B R; Turnšek, D (1989). Jell A; Pickett JW (eds.). „Extinction patterns and biogeography of scleractinian corals across the Cretaceous/Tertiary boundary“. Memoir of the Association of Australasian Paleontology. Proceedings of the Fifth International Symposium on Fossil Cnidaria including Archaeocyatha and Spongiomorphs. Brisbane, Queensland (8): 355–370.
  37. ↑ Ward, P.D.; Kennedy, W.J.; MacLeod, K.G.; Mount, J.F. (1991). „Ammonite and inoceramid bivalve extinction patterns in Cretaceous/Tertiary boundary sections of the Biscay region (southwestern France, northern Spain)“. Geology. 19 (12): 1181–1184. Bibcode:1991Geo....19.1181W. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<1181:AAIBEP>2.3.CO;2. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-10-30. ციტირების თარიღი: 2007-08-02.
  38. ↑ Harries PJ, Johnson KR, Cobban WA, Nichols DJ (2002). „Marine Cretaceous-Tertiary boundary section in southwestern South Dakota: Comment and reply“. Geology. 30 (10): 954–955. Bibcode:2002Geo....30..954H. doi:10.1130/0091-7613(2002)030<0955:MCTBSI>2.0.CO;2. ISSN 0091-7613.
  39. ↑ David, Archibald; Fastovsky, David (2004) „Dinosaur extinction“, რედ. Weishampel, David B.: The Dinosauria, 2nd, Berkeley: University of California Press, გვ. 672–684. ISBN 978-0-520-24209-8. 
  40. ↑ Gelfo, J.N.; Pascual, R. (2001). „Peligrotherium tropicalis (Mammalia, Dryolestida) from the early Paleocene of Patagonia, a survival from a Mesozoic Gondwanan radiation“ (PDF). Geodiversitas. 23: 369–379. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 12 თებერვალი 2012.
  41. ↑ Goin, F.J.; Reguero, M.A.; Pascual, R.; von Koenigswald, W.; Woodburne, M.O.; Case, J.A.; Marenssi, S.A.; Vieytes, C.; Vizcaíno, S.F. (2006). „First gondwanatherian mammal from Antarctica“. Geological Society, London. Special Publications. 258 (1): 135–144. Bibcode:2006GSLSP.258..135G. doi:10.1144/GSL.SP.2006.258.01.10.CS1-ის მხარდაჭერა: მრავალი სახელი: ავტორების სია (link)
  42. ↑ (1997) Classification of mammals: Above the species level. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11012-9. 
  43. ↑ Pires, Mathias M.; Rankin, Brian D.; Silvestro, Daniele; Quental, Tiago B. (2018). „Diversification dynamics of mammalian clades during the K–Pg mass extinction“. Biology Letters. 14 (9): 20180458. doi:10.1098/rsbl.2018.0458. PMID 30258031.
  44. ↑ Robertson, D.S.; McKenna, M.C.; Toon, O.B.; Hope, S.; Lillegraven, J.A. (2004). „Survival in the first hours of the Cenozoic“ (PDF). GSA Bulletin. 116 (5–6): 760–768. Bibcode:2004GSAB..116..760R. doi:10.1130/B25402.1. დაარქივებულია (PDF) ორიგინალიდან — 22 ოქტომბერი 2015. ციტირების თარიღი: 6 იანვარი 2016. მითითებულია ერთზე მეტი |archiveurl= და |archive-url= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |archivedate= და |archive-date= (დახმარება)
  45. ↑ 45.0 45.1 Kriwet, Jürgen; Benton, Michael J. (2004). „Neoselachian (Chondrichthyes, Elasmobranchii) Diversity across the Cretaceous–Tertiary Boundary“. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 214 (3): 181–194. Bibcode:2004PPP...214..181K. doi:10.1016/j.palaeo.2004.02.049.
  46. ↑ Patterson, C. (1993). რედ. Benton, M.J.: The Fossil Record. Springer, გვ. 621–656. ISBN 978-0-412-39380-8. 
  47. ↑ Noubhani, Abdelmajid (2010). „The Selachians' faunas of the Moroccan phosphate deposits and the K-T mass extinctions“. Historical Biology. 22 (1–3): 71–77. doi:10.1080/08912961003707349.
  48. ↑ Vajda, Vivi; Raine, J. Ian; Hollis, Christopher J. (2001). „Indication of global deforestation at the Cretaceous–Tertiary boundary by New Zealand fern spike“. Science. 294 (5547): 1700–1702. Bibcode:2001Sci...294.1700V. doi:10.1126/science.1064706. PMID 11721051. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-10-01. ციტირების თარიღი: 2007-07-05.
  49. ↑ Wilf, P.; Johnson, K. R. (2004). „Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record“. Paleobiology. 30 (3): 347–368. doi:10.1666/0094-8373(2004)030<0347:lpeate>2.0.co;2.
  50. ↑ (1991) Global Catastrophes in Earth History: An interdisciplinary conference on impacts, volcanism, and mass mortality. Geological Society of America. ISBN 978-0-8137-2247-4. 
  51. ↑ (1991) Global Catastrophes in Earth History: An interdisciplinary conference on impacts, volcanism, and mass mortality. Geological Society of America. ISBN 978-0-8137-2247-4. 
  52. ↑ Labandeira, Conrad C.; Johnson, Kirk R.; Wilf, Peter (2002). „Impact of the terminal Cretaceous event on plant–insect associations“ (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 99 (4): 2061–2066. Bibcode:2002PNAS...99.2061L. doi:10.1073/pnas.042492999. PMID 11854501. დაარქივებულია (PDF) ორიგინალიდან — 2007-07-19. ციტირების თარიღი: 2007-07-07.
  53. ↑ Askin, R.A.; Jacobson, S.R. (1996) Cretaceous–Tertiary Mass Extinctions: Biotic and Environmental Changes. W W Norton. ISBN 978-0-393-96657-2. 
  54. ↑ Schultz, P.H.; d'Hondt, S. (1996). „Cretaceous–Tertiary (Chicxulub) impact angle and its consequences“. Geology. 24 (11): 963–967. Bibcode:1996Geo....24..963S. doi:10.1130/0091-7613(1996)024<0963:CTCIAA>2.3.CO;2. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-10-30. ციტირების თარიღი: 2007-07-05.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ცარცულ-პალეოგენური_გადაშენება&oldid=4623931“-დან