ყაზახური ლიტერატურა

ყაზახური ლიტერატურა (ყაზახ. қазақ әдебиеті) — ყაზახურ ენაზე შექმნილი ლიტერატურა, რომელიც როგორც წერილობითი ტრადიცია, XVI საუკუნიდან სათავეს იღებს. მისი ფესვები საერთო თურქულ ფოლკლორშია.

ისტორია

საერთო თურქული პერიოდი

ყაზახური ლიტერატურა სათავეს იღებს საერთო თურქულ ფოლკლორში, რომელიც თანამედროვე ყაზახეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები თურქული ტომების ზეპირმეტყველების საფუძველზე ჩამოყალიბდა. მეცნიერთა აზრით, ყაზახური ზეპირმეტყველება სამ პერიოდად იყოფა: საერთო თურქული (VI–VIII სს.), ოღუზ-ყივჩაღური (IX–XIII სს.) და პოსტმონღოლური (XIII–XIV სს.). განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ყარახანიანთა პერიოდს (IX–XII სს.), როდესაც შუა აზიის თურქულ ენებზე დამწერლობა წარმოიშვა.

უძველეს ლიტერატურულ წყაროებს შორისაა ორხონ-ენისეის წარწერები (VI–VIII სს.), შუა აზიელი მწერლებისა და მოაზროვნეების — იუსუფ ბალასაგუნის, მაჰმუდ კაშგარის, აჰმედ იუგნაკისისა და სულეიმან ბაქირგანის — ნაწარმოებები (IX–XII სს.), აგრეთვე შუა საუკუნეების ტრაქტატი Codex Cumanicus (1303).

ეპოსები

ყაზახეთის ტერიტორიაზე შეიქმნა ორი უმნიშვნელოვანესი ეპოსი: კორკიტ-ატა და ოღუზ-ნამე. პირველი მოგვითხრობს ოღუზ-ყივჩაღთა ბეკ გორგუდზე და შედგება 12 ლექსისა და მოთხრობისგან. ოღუზ-ნამე აღწერს თურქი მმართველის ოღუზ ხანის ბავშვობას, ომებსა და ვაჟების დაბადებას.

XV–XIX საუკუნეების ლიტერატურა

ამ პერიოდში ყაზახურ ლიტერატურაში ისტორიული ჟანრი გავრცელდა. აღსანიშნავია ისეთი ნაშრომები, როგორიცაა ტავარიხ გუზიდ ნუსრათ ნამა, დაფთარ ჩინგიზ ნამა, ჯამიუ ზე ტავარიხ-ჩინგიზ ნამა, ჩინგიზ ნამა, შეჯირეი ტურეი შამ, შეჯირეი კაზახ, შეჯირეი რუსი, თარიჰი აბდალი, ტარიჰი მუხამედი და სხვა.

ყაზახური პოეზიის ისტორია იყოფა სამ ეტაპად:

• ჟირაუს პერიოდი (XV–XVIII სს.), რომელიც იწყება ასან კაიგით და მოიცავს დოსპამბეტს, შალკიიზს, მარგასას, კაზტუგელს, ბუჰარ ჟირაუსა და სხვებს.
• პოეტური პერიოდი (XVIII ს. II ნახევარი – XIX ს. I ნახევარი) — აყინ მარიაბაის, შერშენბი ჟირაუს, შორმანულის, სუღირბაი ბასშის, დადანოვის, შანგირეი ბოხარბაევის, სამო ბოკენბაევის, შაგირ ბოშანულის, დოსკან ზიულხარნაისა და სხვების შემოქმედებით.
• აიტების პერიოდი (XIX ს. II ნახევარი – XX ს. დასაწყისი), რომლის წარმომადგენლები იყვნენ შერუენბაი, დოსკენ, ბირჟანი, საგირჟანი, სიუნბეკი და სხვები.

ამ პერიოდში გაჩნდა ახალი ჟანრები: ტოლგაუ — ფილოსოფიური ლირიკა (მონოლოგური ხასიათის), და არნაუ — მისამართებული ლექსი რომელიმე ადამიანს, ან მნიშვნელოვან მოვლენას.

XIX–XX საუკუნეების ლიტერატურა

XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ყაზახური ლიტერატურა ახალი მიმართულებით განვითარდა. აბაი კუნანბაევი, იბრაიმ ალტინსარინი და ჩოკან ვალიხანოვი მიჩნეულნი არიან თანამედროვე ყაზახური ლიტერატურის ფუძემდებლებად.

1900-იანი წლებიდან ლიტერატურაში შეიჭრა ევროპული სტილისტიკა და რომანისტიკა. ერთ-ერთი პირველი რომანი იყო მირჟაკიპ დულატოვის უბედური ჯამალი (1910), რომელმაც დიდი პოპულარობა მოიპოვა. ამავე პერიოდში არსებობდა პატრიარქალურ ფასეულობებზე ორიენტირებული მწერლებიც — ნურჟან ნაუშაბაევი, მაშურ-ჟუსუპ კოპეევი, ნურიას ბეკხოჟინი და სხვები.

საბჭოთა პერიოდი

საბჭოთა პერიოდში ყაზახური ლიტერატურა აქტიურად იდეოლოგიზებული გახდა. განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა აკინ ჯამბულ ძაბაევი, რომელიც წერდა პროპაგანდისტულ ლექსებს და იყო ერთგვარი სიმბოლო საბჭოთა ყაზახური კულტურისა.

ომის წლებში შეიქმნა პატრიოტული ნაწარმოებები. აღსანიშნავია ამანჯოლოვის „პოეტის სიკვდილის ზღაპარი“ — მოთხრობა პოეტ აბდულაჰ ჯუმაევის შესახებ, რომელიც ფრონტზე დაიღუპა.

საბჭოთა ყაზახური ლიტერატურის ფუძემდებლებად ითვლებიან საკენ სეიფულინი, ილიას ჯანსუგუროვი, მუხტარ აუეზოვი, საბიტ მუკანოვი და ბეიმბეტ მაილინი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მუხტარ აუეზოვის ტეტრალოგია აბაის გზა, რომელიც აბაი კუნანბაევის ცხოვრებასა და მოღვაწეობას ეძღვნება და განიხილება ყაზახური ლიტერატურის უმნიშვნელოვანეს ნაწარმოებად.