ქარაქუშის ტუმულუსი

ქარაქუშის ტუმულუსი
ქარაქუშის ტუმულუსი ვიკისაწყობში

არწივის ქანდაკებით დაგვირგვინებული სვეტი

„ქარაქუშ“ (Karakuş) ნიშნავს „შავ ფრინველს“. ძეგლმა ეს სახელწოდება მიიღო იმ სვეტის გამო, რომლის თავზეც არწივის ქანდაკებაა მოთავსებული.

იშვიათი ფაქტია, მაგრამ ცნობილია, რომ ქარაქუშის ტუმულუსი არ მდებარეობს უშუალოდ ნემრუდის არქეოლოგიური ზონის შიგნით, თუმცა არქეოლოგიური კვლევებით დადასტურებულია, რომ ადგილი არჩეულია მიზანმიმართულად — სამეფო ქალების დაკრძალვის სივრცედ, რაც განასხვავებს მას კომაგენეს სხვა იეროთესიონებისგან. 1967 წელს ფრიდრიხ კარლ დერნერი მინდვრად გამოჩენილი ფრაგმენტების საფუძველზე ვარაუდობდა, რომ ადგილი რიტუალურ ფუნქციას ასრულებდა უკვე ასურელთა ეპოქაში — დრომდე აღმოჩენილი კერამიკული მასალა და ზოგიერთ ქვის ბაზაზე აღმოჩენილი ადრეული მოტიფები შესაძლოა მიეკუთვნებოდეს ძვ. წ. IX–VIII საუკუნეებს.

საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ქარაქუშის ტუმულუსის სვეტები განლაგებულია ისეთი კუთხით, რომ ზუსტად ზაფხულის ბუნიობისას (21 ივნისს) მზის ამოსვლისას არწივის ქანდაკების ჩრდილი ტუმულუსის ცენტრზე ეცემა. ეს ფაქტი აისახა თანამედროვე კვლევებში, რომლებიც ტუმულუსს არქეოასტრონომიული სიმბოლიკის მატარებელ სტრუქტურად მიიჩნევენ.

ასევე ყურადღებას იმსახურებს ბერძნულენოვანი წარწერების ენობრივი სტრუქტურა. კვლევებით გამოვლინდა, რომ წარწერებში გამოყენებულია ტრაექტორიული ზმნები და სავედროთკენ მიმართული ფორმულირებები, რაც გარკვეულად უკავშირდება ჰელენისტურ ხანაში გავრცელებულ ავგურიალურ (წინასწარმეტყველურ) რიტუალებს.

ეს ენობრივი სტილიზაცია შესაძლოა მიანიშნებდეს, რომ ტუმულუსი მხოლოდ სამარხი კი არა, არამედ წინასწარმეტყველური განჭვრეტის რიტუალური ადგილი იყო, რომელშიც სამეფო ქალებს მეტაფიზიკური მფარველების ფუნქცია ენიჭებოდათ. ქარაქუშის ტუმულუსი წარმოადგენს არქეოლოგიურად მნიშვნელოვან სამარხულ ნაგებობას, რომელიც აგებულია ძვ. წ. I საუკუნეში, კომაგენეს სამეფოს სამეფო ოჯახის წევრებისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ თავად სამარხის შიდა სტრუქტურა შეზღუდულადაა შესწავლილი, ზედაპირული არქიტექტურული ელემენტები — სვეტები, რელიეფები და წარწერები — მიუთითებს სამეფო ქალების დაკრძალვის ადგილად გამოყენებაზე. მითრიდატე II-ის დედა ისიასი, და — ანტიოქისი და მისი ასული ლაოდიკე არიან ამ სამარხის სავარაუდო ბინადარნი.

ნაგებობა მდებარეობს ქაჰთადან 12 კმ-ის დაშორებით, თურქეთში. ტუმულუსს (სამარხულ ბორცვს) გარს აკრავს სამ-სამიანი, ჯგუფებად განლაგებული დორიული სვეტები, თითოეული დაახლოებით 9 მ სიმაღლის. სვეტებს ამშვენებს სტელები, რელიეფები და ქანდაკებები — ხარის, ლომისა და არწივის სახით. ერთ-ერთი წარწერა მიუთითებს სამეფო სამარხის არსებობაზე, სადაც სამი ქალი განისვენებდა. ადგილი სტრატეგიულად აირჩიეს: ბორცვიდან ხედი იშლება მიმდებარე ველზე, რაც მის რიტუალურ და ვიზუალურ დომინანტობას უზრუნველყოფს.

ბერძნულ ენაზე შესრულებული საპატიო წარწერები, რომლებიც დაცულია სვეტების ქვაბილებზე, ხაზს უსვამს სამეფო დინასტიის ღვთაებრივ ბუნებას, მონარქის დედისა და დის პატივისცემას და ქალის სიმბოლურ როლს სამეფო იდეოლოგიაში.

ძეგლზე, კერძოდ — ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე ცენტრალური სვეტის ორ ქვაბილზე — წარმოდგენილია ბერძნულენოვანი საპატიო წარწერები. მათი დაზიანებული ფრაგმენტების გამოტოვებით, წარწერის ტექსტი ასეთია:

„ ეს არის ისიასის იეროთესიონი [საკრალული ადგილი ან საძირკველი], რომელიც დიდმა მეფე მითრიდატემ (რაკი ის იყო მისი დედა) … ღირსად მიიჩნია ამ უკანასკნელი პატივის. და … აქ განისვენებს ანტიოქისი, მეფის დაიკო იმავე დედით, ულამაზესი ქალთა შორის, რომლის სიცოცხლეც ხანმოკლე იყო, მაგრამ პატივი — ხანგრძლივი. ეს ორი, როგორც ხედავთ, მფარველობენ აქ, მათთან ერთად კი ანტიოქისის ასული ასული — აქა. ეს არის მოგონება ურთიერთობაზე და მეფის პატივისცემაზე. “

72 წელს, როდესაც კომაგენეს სამეფო რომის იმპერატორ ვესპასიანის მიერ იქნა ანექსირებული, სამარხის კამერა გაიძარცვა.

მითრიდატე II-ისა და მისი დაის — ლაოდიკეს რელიეფი

დღეს ქარაქუშის ტუმულუსი წარმოადგენს უნიკალურ მაგალითს მცირე აზიის კულტურული სინთეზისა — სადაც ელინისტური ფორმები ირანულ და ადგილობრივ აზიურ გავლენებთან სინთეზირდებიან. ეს სამარხი განსაკუთრებით საყურადღებოა იმით, რომ სამი თაობის სამეფო ქალის (დედა, და და ასული) ერთობლივი დაკრძალვის იშვიათ არქიტექტურულ-სიმბოლურ მაგალითს წარმოადგენს.

ტუმულუსის მნიშვნელობა მხოლოდ სამარხულ ფუნქციას არ სცდება — იგი წარმოადგენს იდეოლოგიური პროპაგანდის ერთ-ერთ ფორმას, რომელიც მიზნად ისახავდა სამეფო ხელისუფლების ლეგიტიმაციას. მითრიდატე II-ის პერიოდში, როდესაც რომაული ექსპანსია მზარდ საფრთხეს წარმოადგენდა რეგიონისათვის, კომაგენეს მეფობა ცდილობდა მეფური კულტის გაძლიერებასა და მემკვიდრეობის ხაზგასმას არქიტექტურული პროექტებით. ქარაქუშის ტუმულუსი სწორედ ამ პოლიტიკის ნაწილი იყო. მსგავსი მონუმენტური სტრუქტურების მეშვეობით კომაგენელები ხაზს უსვამდნენ საკუთარ კავშირს არამარტო ადგილობრივ წარსულთან, არამედ ელინისტურ და აქემენიდურ წარჩინებულობებთანაც, რაც ხაზს უსვამდა მათ უნიკალურ, იდენტობას რეგიონში. ეს სტრატეგია ასახავს აღმოსავლურ მონარქიებში გავრცელებულ პრაქტიკას, სადაც სამარხები იდეოლოგიური და კულტური მემკვიდრეობის გადმოსაცემ მედიად იქცეოდა.

ძირითადი არქეოლოგიური გათხრები ამ ადგილზე ჩაატარა ფრიდრიხ კარლ დერნერი მიუნსტერის უნივერსიტეტიდან. ცენტრალური სვეტი ჩამოინგრა 2023 წლის თურქეთ-სირიის მიწისძვრის შედეგად.

ლიტერატურა

• T.A. Sinclair, Eastern Turkey: An Architectural & Archaeological Survey 4:59
• Blömer, Michael; Winter, Engelbert (2011) Commagene: The Land of the Gods between the Taurus and the Euphrates. Homer Kitabevi. ISBN 978-9944-483-35-3. 

• Dörner, F. K. (1983). Der Thron der Götter auf dem Nemrud Dağ. München: Hirmer Verlag.

• Wagner, J. (2000). Herrscher, Hofbeamte und lokale Eliten. Leiden: Brill.

• Facella, M. (2006). La dinastia degli Orontidi nella Commagene ellenistico-romana. Pisa: Edizioni ETS.

• Canepa, M. (2009). The Two Eyes of the Earth: Art and Ritual of Kingship between Rome and Sasanian Iran. University of California Press.

• Sözcü (2023). „ისტორიული სვეტი მიწისძვრაში დაინგრა“.

რესურსები ინტერნეტში

• ქარაქუშის ტუმულუსის სვეტები – ჩუქურთაშის სოფელი (ადიამანის პროვინცია, აღმოსავლეთ თურქეთი)