უძველესი თურქული რუნიანი წერილი

უძველესი თურქული რუნიანი წერილი (ორხონო-იენიეის დამწერლობა) დამწერლობა, რომელიც გამოიყენებოდა ცენტრალურ აზიაში თურქულენოვანი ჩანაწერების გასაკეთებლად VIII—X საუკუნეებში.

ორხონო-იენიეის დამწერლობა ემსახურებოდა ერთიან ლიტერატურულ ენას, იმ დროის (ზედა-დიალექტის ქაინი), რომელსაც ეწოდება ორხონო-იენიეის წარწერების ენა.

მკვლევარები გამოყოფენ დამწერლობის 7 ჯგუფს, რომლებიც შეესაბამებიან : ლენა-პრიბაიკალსკი (კურიკანა), იენიეი (ყირგიზ კანგანათი), მონღოლური (აღმოსავლეთ თურქული კაგანატი), ალთაური (დასავლეთ თურქული კაგანატი), აღმოსავლეთ თურქესტანი (უიღურთა კაგანატი მონღოლეთში), ცენტრალური აზიის (უიგური სახელმწიფო აღმოსავლეთ თურქესტანში), აღმოსავლეთ თურქესტანი, ევროპული (ბულგარელები (თეორია), ხაზარები და პეჩენგები).^[1]

სახელწოდებები მოცემულია : 1) ნიშნების ფორმის მიხედბვით, რომლებიც წააგავს გერმანულ დამწერლობას; 2) ნაპოვნი არტეფაქტების ადგიილსამყოფელის მიხედვით ორქონის ველი (მეორე თურქული კაგანატი) და ენისეის საწყისი (ყირგიზთა კაგანატი).

ძეგლების ენა და მათი გავრცელების არეალი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ძველთურქული ძეგლები, შესრულებული ძველთურქულ ენაზე ( ძირითადად ეპიგრაფიულები, მცირე ოდენობით შენარჩუნებულია აღმოსავლეტ თურქესტანში), შექმნილია შუა აზიისა და ციმბირის იმ რეგიონებში, რომლებშიც შუა საუკუნეებში არსებობდა თურქულენოვანი სახელმწიფოები: ტუერგერები, კარლოკები, უძველესი უიგურები, იენიეი ყირგიზი და სხვები. ორხონო-იენიეის ენა არსებობდა ზოგიერთ ლოკალურ - ქრონოლოგიურ ვარიანტში, რამდენიმე დიალექტით : ოხონის, აღმოსავლეთ თურქესტანის, ენისეის, ალთაისა და ზოგიერთი სხვა.

ძვეწლთურქული დამწერლობის ძეგლები გვხდება ისეთ სახელმწიფოების ტერიტორიაზე, როგორებიც არიან : რუსეთი, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, ჩინეთი და მონღოლეთი. ერთ-ერთ იშვიათ წიგნს რუნული დამწერლობით წარმოადგენს — სამკითხაო წიგნი.

ორხონო-იენიეის ანბანი (კლასიკური ხანა)
გამოყენებული მასალები			ტრანსლიტერირება და ტრანსკრიფცია
ხმოვანი			A		/a/, /e/
			I		/i/
			O		/u/, /o/, /w/
			U		/u/, /o/, /w/
თანხმოვანი	შესატყვისი	ხმოვანებით: (¹) - უკანა, (²) - წინა სერია	B¹	/b/	B²	/b/
			D¹	/d/	D²	/d/
			G¹	/g/	G²	/g/
			L¹	/l/	L²	/l/
			N¹	/n/	N²	/n/
			R¹	/r/	OR	/or/
			S¹	/s/	S²	/s/
			T¹	/t/	T²	/t/
			Y¹	/j/	Y²	/j/
		მხოლოდ (¹) — Q მხოლოდ (²) — K	Q	/q/	K	/k/
		ნებისმიერი ხმოვანთათვის	-Ç		/ʧ/
			-M		/m/
			-P		/p/
			-Ş		/ʃ/
			-Z		/z/
			NG		/ŋ/
	კომბინაცია	+ ხმოვანი	IÇ, ÇI, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
			IQ, QI, Q		/ɯq/, /qɯ/, /q/
			OQ, UQ, QO, QU, Q	/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/	ÖK, ÜK, KÖ, KÜ, K	/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/
		+ თანხმობა	-NÇ		/nʧ/
			-NY		/ɲ/
			-LT		/lt/, /ld/
			-NT		/nt/, /nd/
სიტყვა გამყოფი			არა
(-) — ხდება მხოლოდ სიტყვის ბოლოს