ტიმურიდების რენესანსი

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

ტიმურიდების რენესანსი-ისტორიული პერიოდი აზიისა და ისლამის ისტორიაში, რომელიც მოიცავს XIV საუკუნის ბოლოს, XV და XVI საუკუნის დასაწყისს. ისლამური ოქროს ხანის დაცემის შემდეგ, ტიმურიდების იმპერია, რომელიც დაფუძნებულია ცენტრალურ აზიაში, რომელსაც მართავდა ტიმურიდების დინასტია, ხელოვნებისა და მეცნიერების აღორძინების მოწმე გახდა მუსულმანურ სამყაროში. ის გავრცელდა მუსულმანურ სამყაროში და ღრმა გავლენა დატოვა გვიან შუასაუკუნეების და ადრეული თანამედროვე პერიოდის აზიაზე.[1] ფრანგული სიტყვა რენესანსი ნიშნავს "აღორძინებას" და განსაზღვრავს კულტურული აღორძინების პერიოდს.[1][2]

ტიმურიდების რენესანსი აღინიშნა ოდნავ უფრო ადრე, ვიდრე რენესანსის პერიოდი ევროპაში.[3][4] ტიმურიდების რენესანსმა პიკს მიაღწია მე-15 საუკუნეში, მონღოლთა შემოსევებისა და დაპყრობების პერიოდის დასრულების შემდეგ. ისლამურ იდეალებზე დაფუძნებული, [2] ტიმურიდების რენესანსის საფუძვლები მოიცავს სამარყანდის აღდგენას და ტიმურის მიერ თემურლენგის ჭადრაკის გამოგონებას, შაჰ რუხის და მისი მეუღლის გავჰარ შადის მეფობას ჰერატში. ქალაქი, რომელიც კონკურენციას უწევდა იტალიური რენესანსის ფლორენციას.[5][6] ტიმურის მეფობის პერიოდში აღორძინდა ინტერესი კლასიკური სპარსული ხელოვნების მიმართ. განხორციელდა ფართომასშტაბიანი სამშენებლო პროექტები, შეიქმნა მავზოლეუმები, მედრესები და კიტაბჰანი - შუა საუკუნეების ისლამური წიგნის სახელოსნოები. მათემატიკური და ასტრონომიული კვლევები კვლავ გააქტიურდა და XVI საუკუნის დასაწყისში ცეცხლსასროლ იარაღს დაეუფლენ.[7]

ტიმურის ცხოვრების მთავარი დავალებები იყო საზაფხულო სასახლე შაჰრისაბზში, ბიბი-ხანიმის მეჩეთი და რეგისტანის მშენებლობა.[8] ქალაქი ჰერატი ამ პერიოდში მუსულმანურ სამყაროში ინტელექტუალური და მხატვრული ცხოვრების მნიშვნელოვან ცენტრად იქცა.[8] სამარყანდი, მეცნიერული კვლევის ცენტრი, რომელიც ადრე განადგურდა მონღოლთა მიერ ხორეზმიის დაპყრობის დროს, გახდა რენესანსის და ზოგადად ისლამური ცივილიზაციის ცენტრი ამ პერიოდის რეკონსტრუქციის გამო.[9]

ხელოვნება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტიმურიდულმა ხელოვნებამ შთანთქა და გააუმჯობესა ტრადიციული სპარსული კონცეფცია "წიგნის ხელოვნება". ილუსტრაციები გამოირჩეოდა მათი მდიდარი ფერებითა და დახვეწილი დიზაინით.[10] ამ ხელნაწერებში ნაპოვნი მინიატურული ნახატების ხარისხის გამო, არქეოლოგმა და ხელოვნების ისტორიკოსმა სიუზან იალმანმა[11] აღნიშნა, რომ „ჰერატის სკოლა ხშირად განიხილება, როგორც სპარსული მხატვრობის აპოგეა.[12] მხატვრობა არ შემოიფარგლებოდა ხელნაწერებით, რადგან ბევრი ტიმურიდი მხატვარი ასევე ქმნიდა კედლის რთულ მხატვრობას. ამ კედლის მხატვრობაში ბევრი ასახავდა პეიზაჟებს, რომლებიც წარმოიქმნა როგორც სპარსული, ასევე ჩინური მხატვრული ტრადიციიდან.[13] მიუხედავად იმისა, რომ ამ ნახატების თემატიკა იყო ნასესხები სხვა კულტურებიდან, ტიმურიდის კედლის მხატვრობა საბოლოოდ დაიხვეწა საკუთარ, უნიკალურ სტილში.[14]

სულთან ჰუსეინ ბაიქარას მეფობამ ხელოვნების შემდგომი აღმავლობა განაპირობა. იგი ცნობილი იყო როგორც ქველმოქმედი თავის სამეფოში.[15] სულთან ჰუსეინმა ააგო მრავალი ნაგებობა, მათ შორის ცნობილი სკოლა. მას აღწერდნენ, როგორც "ტიმურიდების უნივერსალურ მმართველს".

ტიმურიდის არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტიმურიდის არქიტექტურა ეყრდნობოდა სელჩუკთა არქიტექტურის ასპექტებს. ფირუზისფერი და ლურჯი ფილები, რომლებიც ქმნიან რთულ ხაზოვან და გეომეტრიულ ნიმუშებს, ამშვენებს შენობების ფასადებს. ზოგჯერ ინტერიერიც ანალოგიურად იყო გაფორმებული, ფერწერული და სტიქიური რელიეფით კიდევ უფრო ამდიდრებდა ეფექტს. ტიმურიდის არქიტექტურა ისლამური ხელოვნების მწვერვალია შუა აზიაში. თემურლენგისა და მისი მემკვიდრეების მიერ სამარყანდსა და ჰერატში აღმართულმა სანახაობრივმა და დიდებულმა ნაგებობებმა ხელი შეუწყო ინდოეთში ილხანური ხელოვნების სკოლის გავლენის გავრცელებას, რითაც წარმოშვა სახელგანთქმული მოღოლური არქიტექტურის სკოლა. ტიმურიდური არქიტექტურა დაიწყო დღევანდელ ყაზახეთში და კულმინაციას მიაღწია ტიმურის მავზოლეუმში გურ-ე ამირში სამარყანდში. ტიმური მთავრების მავზოლეუმი, მათი ფირუზისფერი და ლურჯი კრამიტით მოპირკეთებული გუმბათებით რჩება ყველაზე დახვეწილ და დახვეწილ სპარსულ არქიტექტურას შორის.[16] ღერძული სიმეტრია დამახასიათებელია ყველა ძირითადი ტიმურიდური სტრუქტურისთვის. მრავლადაა სხვადასხვა ფორმის ორმაგი გუმბათები, გარედან კი ბრწყინვალე ფერებით არის გაჟღენთილი. ტიმურის ბატონობამ რეგიონში გააძლიერა მისი დედაქალაქისა და სპარსული არქიტექტურის გავლენა ინდოეთზე.

ლითონის დამუშავება, კერამიკა და კვეთა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტიმურიდების იმპერია ასევე აწარმოებდა მაღალი ხარისხის ლითონის ნაკეთობებს. ფოლადი, რკინა, სპილენძი და ბრინჯაო საყოველთაოდ გამოიყენებოდა მედიუმებად.[12] ტიმურიდური ვერცხლით ჩასმული ფოლადი ხშირად მოიხსენიება, როგორც განსაკუთრებით მაღალი ხარისხის.[17] ტიმურიდების იმპერიის დაშლის შემდეგ, რამდენიმე ირანულმა და მესოპოტამიურმა კულტურამ აირჩია ტიმურიდის ლითონის დამუშავება.[12] ჩინური სტილის კერამიკას აწარმოებდნენ ტიმურიელი ხელოსნები. ნეფრიტის კვეთას გარკვეული ადგილი ჰქონდა ტიმურიდების ხელოვნებაში.[13]

მეცნიერება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ჯამშიდ ალ-კაში იყო ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი კონტრიბუტორი მათემატიკისა და ასტრონომიის სფეროებში. მან დიდი მხარდაჭერა მიიღო როგორც იმპერატორ შაჰ რუხისგან, ასევე დედოფალი გოჰარშადისგან, რომლებიც ძალიან დაინტერესებულნი იყვნენ მეცნიერებით.

სულთან ულუღ ბეგის მმართველობის დროს, ალ-კაშიმ აწარმოა სინუსური ცხრილები ოთხი ციფრით სიზუსტით თითოეული ხარისხისთვის და მოიცავს განსხვავებებს თითოეული წუთისთვის. მან ასევე შექმნა ცხრილები, რომლებიც ეხება ციურ სფეროზე კოორდინატთა სისტემებს შორის ტრანსფორმაციას, როგორიცაა ტრანსფორმაცია ეკლიპტიკური კოორდინატთა სისტემიდან ეკვატორულ კოორდინატულ სისტემაში.[18] ასევე დაიწერა ტრაქტატი ასტრონომიული დაკვირვების ინსტრუმენტების შესახებ. რომელიც აღწერდა სხვადასხვა ინსტრუმენტებს. ფახრის სექსტანტი სამარყანდის ობსერვატორიაში, ორმაგი ოთხკუთხედი აზიმუტის სიმაღლის ხელსაწყო, რომელიც მან გამოიგონა და მცირე არმიური სფერო, რომელიც მოიცავს ალჰიდადას, რომელიც მან გამოიგონა.[19]

გამოიგონეს აგრეთვე მექანიკური პლანეტარული კომპიუტერი, რომელსაც უწოდეს ზონების ფირფიტა, რომელსაც შეუძლია გრაფიკულად გადაჭრას მრავალი პლანეტარული პრობლემა, მათ შორის მზისა და მთვარის გრძედის ჭეშმარიტი პოზიციების პროგნოზირება და[20] ორბიტების;[21] მზის, მთვარის და პლანეტების განედების განსაზღვრა.[22]

ულუღ ბეგმა დააარსა ინსტიტუტი სამარყანდში, რომელიც მალე გახდა ცნობილი უნივერსიტეტი. სტუდენტები მთელი ცენტრალური აზიიდან და მის ფარგლებს გარეთ მიდიოდნენ ამ აკადემიაში.[23]


სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ 1.0 1.1 Subtelny, Maria Eva (November 1988). „Socioeconomic Bases of Cultural Patronage under the Later Timurids“. International Journal of Middle East Studies. 20 (4): 479–505. doi:10.1017/S0020743800053861. ციტირების თარიღი: 7 November 2016.
  2. ↑ 2.0 2.1 Ruggiero, Guido (15 April 2008) A Companion to the Worlds of the Renaissance, Guido Ruggiero. ISBN 9780470751619. ციტირების თარიღი: 7 November 2016. 
  3. ↑ The Connoisseur - Volume 219 - Page 128
  4. ↑ Europe in the second millenium: a hegemony achieved? - Page 58
  5. ↑ Periods of World History: A Latin American Perspective - Page 129
  6. ↑ The Empire of the Steppes: A History of Central Asia - Page 465
  7. ↑ „Timurids“. The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). New York City: Columbia University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2006-12-05. ციტირების თარიღი: 2006-11-08.
  8. ↑ 8.0 8.1 The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 November 2016. ციტირების თარიღი: 7 November 2016.
  9. ↑ Timurids. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 November 2016. ციტირების თარიღი: 7 November 2016.
  10. ↑ Iransaga - Persian Art, The Timurids. ციტირების თარიღი: 2017-11-16
  11. ↑ Komaroff, Authors: Suzan Yalman, Linda. The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507) | Essay | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art. ციტირების თარიღი: 2017-11-16
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 electricpulp.com. METALWORK – Encyclopaedia Iranica en. ციტირების თარიღი: 2017-11-16
  13. ↑ 13.0 13.1 "Timurids" The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). New York City: Columbia University. Retrieved 2006-11-08.
  14. ↑ Blair, Sheila, and Bloom, Jonathan M., The Art and Architecture of Islam, 1250–1800, Chapter 5, 1995, Yale University Press. Pelican History of Art, ISBN 0300064659.
  15. ↑ Roemer, Hans R.. (March 23, 2012) ḤOSAYN BĀYQARĀ. Encyclopaedia Iranica Foundation. ციტირების თარიღი: April 9, 2019
  16. ↑ Hugh Kennedy, The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In, Da Capo Press, 2007. p. 237
  17. ↑ The Caspian Sea Journal ISSN: 1578-7899 Volume 10, Issue 1, Supplement 3 (2016) 127-132 The Compilation of One Object of Timurid Metalwork (12th Century) in the National Museum of Iran with Two Objects in National Museum of Yerevan-Armenia. URL: http://csjonline.org/CSJ/2016/Supp3/127-132.pdf
  18. ↑ ჯონ ჯ. ო’კონორი და ედმუნდ ფ. რობერტსონი. Ghiyath al-Din Jamshid Mas'ud al-Kashi (ინგლისური) — ბიოგრაფია არქივში MacTutor.
  19. ↑ (Kennedy 1951, pp. 104–107)
  20. ↑ (Kennedy 1950)
  21. ↑ (Kennedy 1952)
  22. ↑ (Kennedy 1951)
  23. ↑ Ágoston, Gábor; Masters, Bruce Alan (2009), Encyclopedia of the Ottoman Empire, Infobase Publishing, p. 35, ISBN 978-0-8160-6259-1, https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA35
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ტიმურიდების_რენესანსი&oldid=4444922“-დან