დიდი სქიზმა

ეკლესია 1054 წელს, განხეთქილების შემდეგ:

  კათოლიკური ეკლესია

  მართლმადიდებელი ეკლესია

დიდი სქიზმა — საეკლესიო განხეთქილება, რომელმაც ქრისტიანული ეკლესია ორ ნაწილად, მართლმადიდებელ და კათოლიკეურ ეკლესიად გაჰყო.

დიდი სქიზმის თარიღად, ჩვეულებრივ, სახელდება 1054 წელი, როდესაც რომის პაპი ლეო IX-ის დესპანმა კარდინალმა ჰუმბერტ სილვა-კანდიდელმა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა მიქაელ I კერულარიოსმა წარუმატებელი მოლაპარაკებების შემდეგ ერთმანეთი განკვეთეს. თუმცა ამგვარი ზუსტი დათარიღება ისტორიულად უმართებულოა. ფაქტობრივად რომის პაპი ზოგჯერ ამის შემდეგაც მოიხსენიებოდა მართლმადიდებლურ ლიტურგიაში. რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის ურთიერთობა ემოციურად გაუარესდა 1204 წელს მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის დროს, როდესაც ვენეციელებმა ქალაქი კონსტანტინოპოლი დაუნდობლად გაძარცვეს და ბიზანტიის ტერიტორიაზე ახალი ფეოდალური სახელმწიფო, ლათინთა იმპერია და ლათინთა საპატრიარქო შექმნეს. დღეს ისტორიკოსები თანხმდებიან, რომ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიები გაიყო მზარდი გაუცხოების გამო, რომელსაც თან დაერთო პაპის ავტორიტეტის ზრდაც. განხეთქილებისათვის გადამწყვეტი აღმოჩნდა არა თეოლოგიური სხვაობები, არამედ საეკლესიო-პოლიტიკური ფაქტორები. მართლმადიდებელ ეკლესიას რომი საბოლოოდ გამოეყო 1729 წელს, როდესაც რწმენის გამავრცელებელმა კონგრეგაციამ მართლმადიდებლურ საიდუმლოებში თანაზიარება (communicatio in sacris) აკრძალა. ამის საპასუხოდ, 1755 წელს კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიისა და იერუსალიმის პატრიარქებმა კათოლიკები მწვალებლებად გამოაცხადეს. ანტიოქიის საპატრიარქო მათ მოგვიანებით შეუერთდა, ხოლო მოსკოვის საპატრიარქოს გადაწყვეტილება არ მიუღია. კათოლიკეთა მწვალებლებად აღიარება მართლმადიდებელ ეკლესიას დღემდე არ წაუღია უკან, თუმცა 1054 წლის ანათემა პაპ პავლე VI-ის მიერ მოწვეული ვატიკანის მეორე კრებისა და მსოფლიო პატრიარქ ათინაგორა I-ის მიერ 1965 წლის 7 დეკემბერს ერთდროულად რომსა და სტამბოლში გაუქმებულად გამოცხადდა.

აღმოსავლეთისა და დასავლეთის გაუცხოება

ენა

გაუცხოების საწყის ეტაპზე შეიქმნა ისეთი ვითარება, რომ პირველი საუკუნეების განმავლობაში რომსა და ზოგადად დასავლეთ ევროპაში უფრო და უფრო მეტად მცირდებოდა ბერძნული ენის მცოდნეთა რაოდენობა, მაშინ, როცა მანამდე ბერძნული საუკუნეთა განმავლობაში მთელი ხმელთაშუაზღვისპირეთის საერთაშორისო ენას (lingua franca) წარმოადგენდა. ამან იმოქმედა ეკლესიაზეც და შეაფერხა თეოლოგიურ მოძღვრებათა ურთიერთგაცვლა. უკვე მეოთხე საუკუნეში დასავლეთში ეკლესიას სულ რამდენიმე მამა ჰყავდა, რომელიც ბერძნულს ფლობდა (ამბროსი მედიოლანელი, იერონიმე) — მათ რიცხვს არ მიეკუთვნებოდა გავლენიანი ლათინურენოვანი მოძღვარი ეკლესიისა ნეტარი ავგუსტინე. მეტიც, უაღრესად განათლებულმა პაპმა გრიგოლ I-მა, რომელიც VI საუკუნეში ელჩიც იყო კონსტანტინოპოლში, ბერძნული ენა არ იცოდა. მეორე მხრივ, ნეტარი ავგუსტინეს ნაწარმოებები პირველად XIV საუკუნეში თარგმნეს ბერძნულად. ზოგადად, არც ბერძენმა პატრიარქებმა იცოდნენ ლათინური ენა. ამრიგად, საერთაშორისო ურთიერთობებში მუდმივად დამოკიდებულები იყვნენ თარჯიმნებზე, მდივნებსა და ექსპერტებზე.

ამავე დროს, პაპი დამასუს I-დან მოყოლებული (380 წ.), წმინდა მესის ტექსტი ძველი ბერძნულდან ლათინურით შეიცვალა.

კულტურა

კიდევ ერთი ასპექტია კულტურასთან დაკავშირებული სხვაობა, სხვადასხვა სულიერი ღირებულებები და დამოკიდებულებები. ბერძნები რომაელებს გაუნათლებლებად და ბარბაროსებად თვლიდნენ, რომაელები კი ბერძნებს მიიჩნევდნენ ცხვირაწეულებად და ფიცხებად.

განსხვავებული იყო აგრეთვე ეკლესიის მამათა განათლება და საქმიანობის საფუძვლები:

• დასავლეთის არაერთ გავლენიან თეოლოგს ჰქონდა რომაული კულტურისათვის ჩვეული იურიდიულ-პოლიტიკური განათლება: ტერტულიანეს, ამბროსი მედიოლანელს, ნეტარ ავგუსტინეს. აქედან გამომდინარე მათთვის თეოლოგიაში მნიშვნელოვანი იყო იურიდიული და ორგანიზატორული (ეკლესიოლოგია) ასპექტები.
• აღმოსავლეთში კი მეტი მნიშვნელობა კლასიკურ განათლებას ენიჭებოდა, მათ შორის კლასიკურ ფილოსოფიას, რიტორიკას, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს (ორიგენე, ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი). ამიტომაც აღმოსავლური თეოლოგია უფრო მეტად ისეთ სიღრმისეულ ფილოსოფიურ საკითხებს ეხებოდა, როგორიცაა ქრისტოლოგია.

მწვალებლობებიც აღმოსავლეთსა და დასავლეთში სხვადასხვაგვარი საფუძვლებით აღმოცენდებოდა ხოლმე: დასავლეთში დონატიზმის მწვალებლობის საფუძველი უპირველესად საეკლესიო სამართლებრივი შეუთანხმებლობა იყო, ხოლო აღმოსავლური მწვალებლობები — მაგალითად, არიანელობა და მონოფიზიტობა — დაკავშირებული იყო ქრისტოლოგიურ კითხვებთან და რწმენისა და დასავლური ფილოსოფიის ურთიერთობასთან.

აღმოსავლეთში, ტრადიციულად, მრავალი განათლებული საერო პირი იყო, რომლებიც აქტიურად იყვნენ ჩართულნი საეკლესიო ცხოვრებასა და თეოლოგიურ მოღვაწეობაში; ზოგიერთი მათგანი, მაგალითად ფოტიოს I, მოგვიანებით პატრიარქიც კი გახდა. დასავლეთში კი პირიქით, პოლიტიკური განვითარების შედეგად, ეკლესია დაახლოებით V საუკუნის მიწურულიდან განათლების სფეროში მონოპოლიას ფლობდა — შემდგომი პერიოდის ყველა კლერიკოსს განათლების მიღება მხოლოდ ეკლესიის შიგნით შეეძლო, საერო პირები კი საერთოდ ძალიან იშვიათად იყვნენ განათლებულნი.

ლიტერატურა

• (გერმანული) Axel Bayer: Spaltung der Christenheit. Das sogenannte Morgenländische Schisma von 1054. 2. Auflage. Böhlau, Köln u. a. 2004, ISBN 3-412-03202-6 (Archiv für Kulturgeschichte. Beiheft 53).
• (ინგლისური) Henry Chadwick: East and West. The Making of a Rift in the Church. From Apostolic Times until the Council of Florence. Oxford University Press, Oxford u. a. 2003, ISBN 0-19-926457-0 (Oxford History of the Christian Church).
• (ინგლისური) Colin Morris: The Papal Monarchy. The Western Church from 1050 to 1250. Clarendon Press, Oxford 1989, ISBN 0-19-826907-2 (Oxford History of the Christian Church).
• (გერმანული) Theodor Nikolaou (Hrsg.): Das Schisma zwischen Ost- und Westkirche. 950 bzw. 800 Jahre danach (1054 und 1204). Lit, Münster 2004, ISBN 3-8258-7914-3 (Beiträge aus dem Zentrum für Ökumenische Forschung München 2).
• (გერმანული) Walter Norden: Das Papsttum und Byzanz. Die Trennung der beiden Mächte und das Problem ihrer Wiedervereinigung bis zum Untergange des byzantinischen Reichs (1453). Behr, Berlin 1903.