ხავსისნაირნი

ხავსისნაირნი (Bryophyta), — უმაღლესი, ძირითადად, ხმელეთის ავტოტროფულ მცენარეთა განყოფილება. აქვთ სპორანგიუმი სპორათწარმომქმნელი ქსოვილით (არქესპორიუმი), გამეტანგიუმები — მამრობითი (ანთერიდიუმი) და მდედრობითი (არქეგონიუმი). არსებობს ჰიპოთეზა ხავსთა მწვანე წყალმცენარეებიდან განვითარების შესახებ, მაგრამ რთული სტრუქტურები (ანთერიდიუმი, არქეგონიუმი, ბაგეები) მიუთითებს მათ ხმელეთზე საერთო წარმოშობაზე სხვა უმაღლეს მცენარეებთან ერთად. ახასიათებთ თაობათა მორიგეობა, განვითარების ციკლში ჭარბობს გამეტოფიტი, რომელსაც შეუძლია დამოუკიდებელი არსებობა და განსახლება ვეგეტატიური გამრავლების საშუალებით. გაურბიან ქლორიდულ და სულფატურ დამლაშებას. გამძლე არიან ზოგადად სიმშრალის მიმართ, თუმცა მათი სქესობრივი გამრავლებისათვის აუცილებელია წყალი. უძველესი ჯგუფია. ღვიძლის ხავსები ცნობილია დევონური პერიოდიდან, ხოლო ღეროფოთლოვანი — კარბონულიდან. მეოთხეული პერიოდის ხავსები ფაქტობრივად არ განსხვავდება თანამედროვე სახეობებისაგან.

ხავსისნაირნი ყველაზე პრიმიტიული უმაღლესი მცენარეებია. ეს განყოფილება მოიცავს 3 კლასს: ანთოცეროტოვანებს, ღვიძლის ხავსებსა და ღეროფოთლოვან ხავსებს. მარტივი აგებულების, უფრო ხშირად, მრავალწლოვანი მცენარეებია. მათი სიმაღლე 1 სმ-დან 50 სმ-მდე აღწევს. ახასიათებთ განვითარების ერთიანი ციკლი, რომელიც სქესიანი თაობის — გამეტოფიტის დომინირებით გამოირჩევა. განვითარების ციკლს თან ახლავს დიპლოიდური სპოროფიტის გამოყოფა ჰაპლოიდურ გამეტოფიტზე. სქესიანი და უსქესო თაობები ვითარდება ერთობლივად, ერთ მცენარეზე, ე.ი. თაობათა მორიგეობას პირობითი ხასიათი აქვს. სპორისაგან ვითარდება მრავალუჯრედიანი პროტონემა. პროტონემაზე წარმოქმნილი კვირტებიდან ჯგუფურად (კორდი, ბალიში) იზრდება ორ- ან ერთსქესიანი, ორ- ან ერთსახლიანი ღეროები. სქესობრივი გამრავლების ორგანოები — ანთერიდიუმი და არქეგონიუმი განლაგებულია სტერილურ ძაფებს (პარაფიზები) შორის და გარშემორტყმულია ფოთლისებური წანაზარდებით.

ანთერიდიუმში ორშოლტიანი სპერმატოზოიდებია, რომლებიც წყლის საშუალებით გადაადგილდება არქეგონიუმისაკენ. კვერცხუჯრედის განაყოფიერება არქეგონიუმის ქვედა ნაწილში ხდება. ზიგოტიდან რამდენიმე თვის მანძილზე ვითარდება სპოროგონიუმი (უსქესო გამრავლების ორგანო). ზრდასრულ სპოროგონიუმში განასხვავებენ ტერფს, ფეხსა და კოლოფს. კოლოფი, რომელიც ფეხის წვერზეა მოთავსებული, შეიცავს სპორებს. სპორების წარმოშობის დროს არქესპორიუმში (სპოროგენურ ქსოვილში) მიმდინარეობს მეიოზი. ზიგოტა და სპორანგიუმი დიპლოიდურია (უსქესო თაობა _ სპოროფიტი), ხოლო პროტონემა და გამეტოფორი _ ჰაპლოიდური (სქესიანი თაობა _ გამეტოფიტი).

გამეტოფიტი ასრულების ავტოტროფული კვების ფუნქციას და შესწევს ვეგეტატიური გამრავლების უნარი. იგი მორფოლოგიურად მრავალფეროვანია. შეფოთლილ ღეროებზე განვითარებული აქვს ქლოროპლასტებიანი წარმონაქმნები _ პარაფილიები, მეორეული პროტონემა და რიზოიდები. ხავსისნაირებში დადგენილია აპოსპორია, აპოგამია, ჰიბრიდიზაცია და პოლიპლოიდია.

ანთოცეროტოვანნი ()

ღვიძლის ხავსები ()

ღეროფოთლოვანი ხავსები ()

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 413.