დარიშხანი: განსხვავება გადახედვებს შორის

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
r2.7.1) (ბოტის დამატება: ru:Мышьяк
No edit summary
ხაზი 65: ხაზი 65:


[[1789]] წელს [[ლავუაზიე|ა. ლ. ლავუაზიემ]] გამოყო მეტალოიდი დარიშხანი დარიშხანის ოქსიდისაგან (III) («თეთრი დარიშხანი»), დაამტკიცა, რომ ეს დამოუკიდებელი მარტივი ნივთიერებაა, და ელემენტს მიანიჭა სახელი «არსენიკუმი».
[[1789]] წელს [[ლავუაზიე|ა. ლ. ლავუაზიემ]] გამოყო მეტალოიდი დარიშხანი დარიშხანის ოქსიდისაგან (III) («თეთრი დარიშხანი»), დაამტკიცა, რომ ეს დამოუკიდებელი მარტივი ნივთიერებაა, და ელემენტს მიანიჭა სახელი «არსენიკუმი».

== ბუნებაში ==
დარიშხანი — გაბნეული ელემენტია. დედამიწის ქერქში მისი შემცველობაა მასის 1,7{{e|−4}}%. ზღვის წყალში 0,003 მგრ/ლ<ref>J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. 1, 1965</ref>. ეს ნივთიერება შეიძლება თვითნაბად მდგომარეობაში იყოს ბუნებაში, არის ლითონის მაგვარი ბზინვარე რუხი ნაჭუჭის ან მკვრივი მასებისმაგვარი, რომელიც შედგება პატარა მაცვლებისაგან. ცნობილია მიახლოებით 200 დარიშხან შემცველი მინერალი. მცირე კონცენტრაციით ხშირად შეიცავს ტყვიის, სპილენძის და ვერცხლის მადანი. საკმაოდ ხშირად ბუნებაში გვხვდება დარიშხანის ორი ნაერთი გოგირდთან: ნარინჯისფერ-წითელი გამჭვირვალე [[რეალგარი]] AsS და ლიმონისფერ-ყვითელი [[აურიპიგმენტი]] As<sub>2</sub>S<sub>3</sub>. მინერალი რომელსაც გააჩნია სამრეწველო მნიშვნელობა — არსენოპირიტი (დარიშხანის კოლჩედანი) FeAsS ან FeS<sub>2</sub>•FeAs<sub>2</sub> (46 % As), ასევე მოიპოვებენ დარიშხანიან [[კოლჩედანი|კოლჩედანს]] — [[ლელინგიტი]] (FeAs<sub>2</sub>) (72,8 % As), სკოროდიტი FeAsO<sub>4</sub> (27 — 36 % As). დარიშხანის უდიდესი ნაწილი მოიპოვება დარიშხან შემცველი ოქროს, ტყვია-თუთიის, სპილენძის კოლჩედანის და სხვა მადნების პარალელურად დამუშავებისას.

=== საბადოები ===
დარიშხანის მთავარი სამრეწველო მინერალს წარმოადგენს — არსენოპირიტი FeAsS. სპილენძ-დარიშხანის დიდი საბადო მდებარეობს [[საქართველო]]ში, [[შუა აზია]]ში და [[ყაზახეთი|ყაზახეთში]], [[აშშ]], [[შვედეთი|შვედეთში]], [[ნორვეგია]]ში და [[იაპონია]]ში, დარიშხან-კობალტის — [[კანადა]]ში, დარიშხან-კალას — [[ბოლივია]]ში და [[ინგლისი|ინგლისში]]. ამას გარდა, ცნობილია ოქრო-დარიშხანის საბადოები აშშ-ში და [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]]. [[რუსეთი]] ფლობს დარიშხანის ბევრ საბადოს იაკუტიაში, ურალზე, ციმბირში, ჩუკოტკაზე და ა.შ. <ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/MISHYAK.html?page=0,5 ონლაინ ენციკლოპედია Кругосвет. დარიშხანი.]</ref>.

== მიღება ==
ლითონური დარიშხანის (რუხი დარიშხანი) მიღების ხერხის აღმოჩენას მიაწერენ შუასაუკუნეების ალქიმიკოსს [[ალბერტ დიდი|ალბერტ დიდს]], რომელიც XIII ს-ში ცხოვრობდა. თუმცა ადრე ბერძენმა და არაბმა ალქიმიკოსებმა იცოდნენ თავისუფალი დარიშხანის მიღება, «თეთრი დარიქხანის» გახურებისას (დარიშხანის ტრიოქსიდი) სხვადასხვა ორგანულ ნვთიერებებთან.

არსებობს დარიშხანის მიღების ბევრი ხერხი: ბუნებრივი დარიშხანის სუბლიმაცია, დარიშხანის კოლჩედანის თერმული დაშლის ხერხი, დარიშხანიანი ანჰიდრიდის აღდგენით და სხვა.

ეხლა ლითონური დარიშხანის მისაღებად ყველაზე ხშირად ახურებენ არსენოპირიტს ღუმელებში ჰაერის მიუწოდებლად. ამ დროს თავისუფლდება დარიშხანი, რომლის ორთქლები კონდენსირდება და გარდაიქმნება მყარ დარიშხანად რკინის მილებში, რომელიც ღუმელიდან გამოდიან, და განსაკუთრებულ კერამიკულ მიმღებებში. ნარჩენებს ახურებენ ღუმელში ჰაერის მიწოდებით, და მაშინ დარიშხანი გარდაიქმნება As<sub>2</sub>O<sub>3</sub>. ლითონური დარიშხანი მიიღება ძალიან უმნიშვნელო რაოდენობით, და დარიშხან შემცველი მადნების ძირითადი ნაწილი მუშავდება თეთრ დარიშხნად, ანუ დარიშხანის ტრიოქსიდი — დარიშხამიანი ანჰიდრიდი As<sub>2</sub>О<sub>3</sub>.

== გამოყენება ==
დარიშხანი გამოიყენება ტყვიის შენადნობების [[ლეგირება|ლეგირებისათვის]], რომელიც [[საფანტი]]ს დასამზადებლად გამოიყენება, რადგანაც საფანტი ჩამოხმისა კოშკური ხერხით, დარიშხანის შენადნობს ტყვიასთან აქვს მკაცრად სფერული ფორმა, და ამას გარდა, ტყვიის სიმტკიცე და სიმაგრე იზრდება.

განსაკუთრებული სიწმინდის დარიშხანი (99,9999 %) გამოიყენება მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ნახევარგამტარი მასალების სინთეზისათვის — არსენიდები და რთული ალმასისმაგვარი ნახევარგამტარებიа





20:11, 29 დეკემბერი 2011-ის ვერსია

{{subst:ET|თარგის გამოყენების შეცდომა! ეს თარგი გამოიყენება subst-ის მეშვეობით. პრობლემის აღმოსაფხვრელად ჩაანაცვლეთ თარგი {{მუშავდება}} თარგით {{subst:მუშავდება}}.}}{{მუშავდება/ძირი|[[სპეციალური:Contributions/{{subst:REVISIONUSER}}|{{subst:REVISIONUSER}}]].|{{subst:CURRENTDAY}}|{{subst:CURRENTMONTH}}|{{subst:CURRENTYEAR}}}}

დარიშხანი / Arsenicum (As)
ელემენტის რიგითი ნომერი 33
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა
მომწვანო მეტალოიდი
ატომის თვისებები
ატომური მასა
(მოლური მასა)
74,92159 მ. ა. ე. (/მოლი)
ატომის რადიუსი 139 პმ
იონიზაციის ენერგია
(პირველი ელექტრონი)
1): 946,2(9,81) 2): 3): კჯ/მოლი (ევ)
ელექტრონული კონფიგურაცია [Ar] 3d10 4s2 4p3
ქიმიური თვისებები
კოვალენტური რადიუსი 120 პმ
იონური რადიუსი (+5e)46 (-3e)222 პმ
ელექტროუარყოფითობა
(პოლინგის თანახმად)
2,18 [1]
ელექტროდული პოტენციალი 0
ჟანგვის ხარისხი 5, 3, −3
მარტივი ნივთიერებების თერმოდინამიკური თვისებები
ნივთიერების სიმკვრივე 5,73 (რუხი დარიშხანი) /სმ³
ხვედრითი თბოტევადობა 25,05[2] /(·მოლი)
თბოგამტარობა (50,2) ვტ/(·კ)
დნობის ტემპერატურა
დნობის სითბო კჯ/მოლი
დუღილის ტემპერატურა 876
აორთქლების სითბო 32,4 კჯ/მოლი
მოლური მოცულობა 13,1 სმ³/მოლი
მარტივი ნივთიერების კრისტალური მესერი
მესრის სტრუქტურა რომბოედრული
მესრის პერიოდი 2,805 n/ Å
შეფარდება 285
დებაის ტემპერატურა {{{24}}}
ემისიური სპექტრი


დარიშხანი
33As
74,92159
[Ar] 3d10 4s2 4p3
დარიშხანის ატომის სქემა

დარიშხანი — დიმიტრი მენდელეევის პერიოდული სისტემის მეოთხე პერიოდის მეხუთე ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის ქიმიური ელემენტი, ატომური ნომერია 33, აღინიშნება სიმბოლოთი As. მარტივი ნივთიერება წარმოადგენს ფოლადის ფერ მყიფე ნახევარლითონს მეტალოიდს.

ისტორია

სახელწოდების წარმომავლობა

დარიშხანი – თანამედროვე გამოკვლევებით, “დარიშხანი”-ს სახელწოდება ეტიმოლოგიურად იშიფრება როგორც “დარი შხამისა” ანუ “შხამის შესადარი”, “შხამის მსგავსი”. დარიშხანი პირველად მოიხსენიება ა. მაგნუსის მიერ 1250 წელს. დარიშხანი არის ძლიერი საწამლავი. რუსულში სახელწოდება мышьяк უკავშირებენ მისი ნაერთების გამოყენებას თაგვებისა და ვირთხების განადგურებას. ბერძნული სახელწოდება ἀρσενικόν მოდის სპარსული زرنيخ (zarnik) — «ყვითელი აურიპიგმენტიდან». ხალხური ეტიმოლოგია მას უკავშირებს ძვ. ბერძნ. ἀρσενικός — მამრობითი, კაცური[3].

1789 წელს ა. ლ. ლავუაზიემ გამოყო მეტალოიდი დარიშხანი დარიშხანის ოქსიდისაგან (III) («თეთრი დარიშხანი»), დაამტკიცა, რომ ეს დამოუკიდებელი მარტივი ნივთიერებაა, და ელემენტს მიანიჭა სახელი «არსენიკუმი».

ბუნებაში

დარიშხანი — გაბნეული ელემენტია. დედამიწის ქერქში მისი შემცველობაა მასის 1,7×10−4%. ზღვის წყალში 0,003 მგრ/ლ[4]. ეს ნივთიერება შეიძლება თვითნაბად მდგომარეობაში იყოს ბუნებაში, არის ლითონის მაგვარი ბზინვარე რუხი ნაჭუჭის ან მკვრივი მასებისმაგვარი, რომელიც შედგება პატარა მაცვლებისაგან. ცნობილია მიახლოებით 200 დარიშხან შემცველი მინერალი. მცირე კონცენტრაციით ხშირად შეიცავს ტყვიის, სპილენძის და ვერცხლის მადანი. საკმაოდ ხშირად ბუნებაში გვხვდება დარიშხანის ორი ნაერთი გოგირდთან: ნარინჯისფერ-წითელი გამჭვირვალე რეალგარი AsS და ლიმონისფერ-ყვითელი აურიპიგმენტი As2S3. მინერალი რომელსაც გააჩნია სამრეწველო მნიშვნელობა — არსენოპირიტი (დარიშხანის კოლჩედანი) FeAsS ან FeS2•FeAs2 (46 % As), ასევე მოიპოვებენ დარიშხანიან კოლჩედანსლელინგიტი (FeAs2) (72,8 % As), სკოროდიტი FeAsO4 (27 — 36 % As). დარიშხანის უდიდესი ნაწილი მოიპოვება დარიშხან შემცველი ოქროს, ტყვია-თუთიის, სპილენძის კოლჩედანის და სხვა მადნების პარალელურად დამუშავებისას.

საბადოები

დარიშხანის მთავარი სამრეწველო მინერალს წარმოადგენს — არსენოპირიტი FeAsS. სპილენძ-დარიშხანის დიდი საბადო მდებარეობს საქართველოში, შუა აზიაში და ყაზახეთში, აშშ, შვედეთში, ნორვეგიაში და იაპონიაში, დარიშხან-კობალტის — კანადაში, დარიშხან-კალას — ბოლივიაში და ინგლისში. ამას გარდა, ცნობილია ოქრო-დარიშხანის საბადოები აშშ-ში და საფრანგეთში. რუსეთი ფლობს დარიშხანის ბევრ საბადოს იაკუტიაში, ურალზე, ციმბირში, ჩუკოტკაზე და ა.შ. [5].

მიღება

ლითონური დარიშხანის (რუხი დარიშხანი) მიღების ხერხის აღმოჩენას მიაწერენ შუასაუკუნეების ალქიმიკოსს ალბერტ დიდს, რომელიც XIII ს-ში ცხოვრობდა. თუმცა ადრე ბერძენმა და არაბმა ალქიმიკოსებმა იცოდნენ თავისუფალი დარიშხანის მიღება, «თეთრი დარიქხანის» გახურებისას (დარიშხანის ტრიოქსიდი) სხვადასხვა ორგანულ ნვთიერებებთან.

არსებობს დარიშხანის მიღების ბევრი ხერხი: ბუნებრივი დარიშხანის სუბლიმაცია, დარიშხანის კოლჩედანის თერმული დაშლის ხერხი, დარიშხანიანი ანჰიდრიდის აღდგენით და სხვა.

ეხლა ლითონური დარიშხანის მისაღებად ყველაზე ხშირად ახურებენ არსენოპირიტს ღუმელებში ჰაერის მიუწოდებლად. ამ დროს თავისუფლდება დარიშხანი, რომლის ორთქლები კონდენსირდება და გარდაიქმნება მყარ დარიშხანად რკინის მილებში, რომელიც ღუმელიდან გამოდიან, და განსაკუთრებულ კერამიკულ მიმღებებში. ნარჩენებს ახურებენ ღუმელში ჰაერის მიწოდებით, და მაშინ დარიშხანი გარდაიქმნება As2O3. ლითონური დარიშხანი მიიღება ძალიან უმნიშვნელო რაოდენობით, და დარიშხან შემცველი მადნების ძირითადი ნაწილი მუშავდება თეთრ დარიშხნად, ანუ დარიშხანის ტრიოქსიდი — დარიშხამიანი ანჰიდრიდი As2О3.

გამოყენება

დარიშხანი გამოიყენება ტყვიის შენადნობების ლეგირებისათვის, რომელიც საფანტის დასამზადებლად გამოიყენება, რადგანაც საფანტი ჩამოხმისა კოშკური ხერხით, დარიშხანის შენადნობს ტყვიასთან აქვს მკაცრად სფერული ფორმა, და ამას გარდა, ტყვიის სიმტკიცე და სიმაგრე იზრდება.

განსაკუთრებული სიწმინდის დარიშხანი (99,9999 %) გამოიყენება მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ნახევარგამტარი მასალების სინთეზისათვის — არსენიდები და რთული ალმასისმაგვარი ნახევარგამტარებიа


სქოლიო

  1. Arsenic: electronegativities. WebElements. ციტირების თარიღი: 2010-08-05.
  2. რედკოლ.:კნუნიანცი ი.ლ. (მთ. რედ.), ქიმიური ენციკლოპედია: 5 ტომად, ტ. 3, მოსკოვი: საბჭოთა ენციკლოპედია, 1992. — გვ. 639, 50 000 ეგზ., ISBN 5—85270—039—8 Invalid ISBN.
  3. Frisk H., Griechisches etymologisches Wörterbuch, Band I, Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung, 1960.
  4. J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. 1, 1965
  5. ონლაინ ენციკლოპედია Кругосвет. დარიშხანი.



თარგი:Link FA თარგი:Link FA