სპარსეთის საკონსტიტუციო რევოლუცია

სპარსეთის საკონსტიტუციო რევოლუცია (1905–1911) მნიშვნელოვანი მოვლენაა ირანის ისტორიაში, რომელიც ნიშნავდა გარდამავალ პერიოდს აბსოლუტური მონარქიიდან საკონსტიტუციო მმართველობაზე. იგი წარმოიშვა ავტორიტარული მმართველობით, უცხოური ზეწოლით და ეკონომიკური კრიზისით გამოწვეული უკმაყოფილების ფონზე და საფუძველი ჩაუყარა ქვეყნის თანამედროვე პოლიტიკურ რეფორმებს.

ფონი და მიზეზები

რევოლუცია გამოწვეული იყო როგორც შიდა, ისე გარე ფაქტორებით. ქვეყნის შიგნით ყაჯარის დინასტიის კორუფციულმა და არაეფექტურმა მმართველობამ ეკონომიკური ვარდნა და ფართომასშტაბიანი სიღარიბე გამოიწვია. მაღალი გადასახადები, თვითნებური მმართველობა და უცხოური ძალებისგან მონოპოლიების შეძენა უკმაყოფილებას აღვივებდა ვაჭრებს, სასულიერო პირებს და საშუალო ფენას.

გარე ფაქტორებიდან, რუსეთსა და ბრიტანეთს შორის ირანის რესურსებისა და ბაზრების გაკონტროლების სურვილმა განაპირობა ქვეყნის სუვერენიტეტის შესუსტება. ხალხის უკმაყოფილება გაიზარდა, განსაკუთრებით ისეთი მონოპოლიების გამო, როგორიც იყო ბრიტანეთთან თამბაქოს კონტრაქტი, რამაც ეკონომიკური არასტაბილურობა და უმუშევრობა გამოიწვია. ამავდროულად, ინტელექტუალები, რომლებიც დასავლური იდეებით და კონსტიტუციური მოძრაობების ტალღით იყვნენ შთაგონებული, მოითხოვდნენ მოდერნიზაციას და დემოკრატიას.

მთავარი მოვლენები

რევოლუცია 1905 წელს დაიწყო, როდესაც თეირანში პროტესტები გაიმართა მთავრობის კორუფციისა და ეკონომიკური მმართველობის წინააღმდეგ. ვაჭრები და სასულიერო პირები, ინტელექტუალების მხარდაჭერით, ორგანიზებული გაფიცვებითა და დემონსტრაციებით პოლიტიკურ რეფორმებს ითხოვდნენ. 1906 წლისთვის მოძრაობამ სერიოზული ძალა მოიკრიბა, რაც აიძულა მუზაფარ ად-დინ შაჰს, გამოეცა დადგენილება კონსტიტუციის დამყარებისა და პარლამენტის (მეჯლისის) შეკრების შესახებ.

კონსტიტუცია, რომელიც იმავე წელს მიიღეს, ითვალისწინებდა მონარქის ძალაუფლების შეზღუდვას, საკანონმდებლო ასამბლეის შექმნას და მოქალაქეთა უფლებების დაცვას. ეს იყო მნიშვნელოვანი ნაბიჯი თანამედროვე პოლიტიკური სისტემის ჩამოყალიბებისკენ. მეჯლისმა ყურადღება გაამახვილა ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა საგადასახადო რეფორმები, უცხოური კონტრაქტები და კორუფცია.

თუმცა, რევოლუციის წინსვლას მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობები შეხვდა. მოზაფარ ალ-დინ შაჰის მემკვიდრე, მუჰამედ ალი შაჰი, ეწინააღმდეგებოდა საკონსტიტუციო სისტემას და ცდილობდა აბსოლუტური მონარქიის აღდგენას. რუსეთის მხარდაჭერით მან 1908 წელს მეჯლისის შენობა დაბომბა, პარლამენტი დაშალა და სამოქალაქო ომი გამოიწვია. კონსტიტუციონალისტები თეირანიდან, თავრიზიდან და რეშტიდან შეიარაღებულ წინააღმდეგობას გაუწიეს. 1909 წლისთვის მათ შეძლეს მოჰამად ალი შაჰის დამხობა და კონსტიტუციის აღდგენა.

შედეგები და მემკვიდრეობა

მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუცია აღდგა, რევოლუცია კვლავ სერიოზულ გამოწვევებს წააწყდა. ხელახლა შეკრებილ მეჯლისს რეფორმების გატარება გაუჭირდა შიდა დაპირისპირებების, უცხოური ჩარევისა და ფინანსური პრობლემების გამო. 1911 წელს რუსეთის ჯარებმა ირანის ჩრდილოეთ ნაწილები დაიკავეს, რაც საკონსტიტუციო მთავრობის დასუსტებას იწვევს.

მიუხედავად ზოგიერთი მიზნის მიუღწევლობისა, რევოლუციამ ღრმა გავლენა მოახდინა. ის თანამედროვე პოლიტიკური აქტივიზმის დასაწყისი გახდა ირანში და გააცნო ისეთი იდეები, როგორიცაა დემოკრატია, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი და ხალხის სუვერენიტეტი. მეჯლისი გახდა ტირანიისა და უცხოური გავლენის წინააღმდეგ ბრძოლის სიმბოლო. ინტელექტუალები და რეფორმატორები განაგრძობდნენ მის მემკვიდრეობაზე მუშაობას, რაც გავლენას ახდენდა შემდგომ მოძრაობებზე, მათ შორის 1979 წლის ირანის რევოლუციაზე.

მნიშვნელობა

სპარსეთის საკონსტიტუციო რევოლუცია იყო ერთ-ერთი პირველი დემოკრატიული მოძრაობა ახლო აღმოსავლეთში და მაგალითი გახდა სხვა ქვეყნებისთვის რეგიონში. იგი ასახავდა პოლიტიკური მონაწილეობისა და ეროვნული სუვერენიტეტის მოთხოვნას იმპერიალიზმის წინააღმდეგ. მიუხედავად სირთულეებისა, რევოლუციამ საფუძველი ჩაუყარა ირანში უფრო მონაწილე პოლიტიკური კულტურის განვითარებას. ეს მოვლენა დღემდე რჩება ქვეყნის ბრძოლაში სამართლიანობის, თავისუფლებისა და მოდერნიზაციისთვის მნიშვნელოვან ეტაპად.