სამოქალაქო საზოგადოება

სამოქალაქო საზოგადოება — თანამედროვე მკვლევრებში არ არსებობს ერთიანი მიდგომა სამოქალაქო საზოგადოების ცნებისადმი. სხვადასხვა ავტორები მისი არსებობის არეალს განსხვავებული გეოგრაფიული და დროითი საზღვრებით შემოფარგლავენ. ზოგიერთი მკვლევარი მის წარმოქმნას უკავშირებს თანამედროვეობას, სხვანი საუბრობენ ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში ცნების გამოყენებაზე. ზოგი ამტკიცებს, რომ სამოქალაქო საზოგადოებებმა დაამარცხეს კომუნისტური რეჟიმები აღმოსავლეთ ევროპასა და ყოფილ საბჭოთა კავშირში. სხვათა მოსაზრებით, ამ ქვეყნებში სამოქალაქო საზოგადოება ახლა ყალიბდება, დემოკრატიული გარდაქმნების პარალელურად.

დღესდღეობით ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუციონალური გაგება, რომელიც დეტალურად აღწერს სამოქალაქო საზოგადოების შემადგენელ ინსტიტუტებს. ცნების თანამედროვე განმარტების თანახმად, იგი წარმოადგენს საზოგადოების ე.წ. „მესამე სექტორს“ და გულისხმობს მოქალაქეების მიერ დაარსებული ავტონომიური ასოციაციებისა და ჯგუფების ფართო არეალს, რომელიც დამოუკიდებელია სახელისუფლებო სტრუქტურებისგან, მიზნად ისახავს მოქალაქეთა ინტერესების დაცვას და მოიცავს არასამთავრობო ორგანიზაციებს, ბიზნესს, ოჯახებს და ა. შ. სამოქალაქო საზოგადოების წევრი სუბიექტები მაღალი სოციალურ-პოლიტიკური აქტივობით გამოირჩევიან. დასავლურ საზოგადოებებში სამოქალაქო საზოგადოება განიხილება როგორც დემოკრატიული ღირებულებების ნორმატიული კონცეფცია.

ამერიკელი მკვლევარი ლარი დაიმონდი გვთავაზობს შემდეგ განმარტებას:

„სამოქალაქო საზოგადოება ეს არის საზოგადოების ნებაყოფლობითი ორგანიზების ტიპი, სადაც მოქალაქეები აქტიურად არიან ჩართულნი საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. სამოქალაქო საზოგადოება მოქალაქეთა ერთობაა, რომლის საქმიანობა თავისუფალია სახელმწიფოს მხრიდან პირდაპირი ჩარევისგან. იგი შედგება სხვადასხვა ინტერესებით - ეკონომიკური, კულტურული, სამოქალაქო, სოციალური - გაერთიანებული ჯგუფებისგან, რომლებიც აკონტროლებენ სახელმწიფოს, ხელისუფლების ქმედებას, ადამიანთა უფლებებსა და თავისუფლების დაცვას, სამოქალაქო და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მოქალაქეთა სრულფასოვანი ჩართვისა და მონაწილეობის ხელშეწყობის გზით.“

„საზოგადოებისგან“ იგი განსხვავდება იმით, რომ მასში ინდივიდები მოქმედებენ კოლექტიურად, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში საკუთარი ინტერესებისა და იდეების გამოსახატავად, ინფორმაციის გასაცვლელად, საერთო მიზნების მისაღწევად, სახელმწიფოს ანგარიშვალდებულების უზრუნველსაყოფად. სამოქალაქო საზოგადოება არის შუამავალი კერძოსა და სახელმწიფო სფეროს შორის. სამოქალაქო საზოგადოება ერთის მხრივ, ზღუდავს სახელმწიფო ხელისუფლებას, მეორეს მხრივ, ლეგიტიმაციას ანიჭებს მას, თუ ხელისუფლება კანონის უზენაესობას ემყარება.

სამოქალაქო საზოგადოების სტრუქტურა

სამოქალაქო საზოგადოება წარმოადგენს ჰორიზონტალურად სტრუქტურირებულ, საზოგადოებრივ ორგანიზაციათა და ასოციაციათა ერთობას, რომელიც დამოუკიდებელია სახელმწიფო და კომერციული სტრუქტურებისგან და საქმიანობას ახორციელებს საზოგადოებრივი ინტერესების შესაბამისად. საზოგადოებრივი ორგანიზაციები ყალიბდება გარკვეული მიზნისა თუ ამოცანების შესასრულებლად, მაგალითად, რაიმე კონკრეტული რეგიონული პრობლემის თუ გარემოს დაცვის საკითხების ირგვლივ. ისინი ხშირად ფინანსურ დახმარებას პროექტების თუ საგრანტო კონკურსების ფარგლებში იღებენ სხვადასხვა საერთაშორისო თუ ადგილობრივი საქველმოქმედო ფონდებისგან (მაგალითად, როკფელერების ფონდი, ბილ გეიტსის ფონდი და სხვ.). აღნიშნული ფონდები, სხვადასხვა მექანიზმების მეშვეობით, ახდენენ მათ მიერ დაფინანსებული პროექტების განხორციელების მონიტორინგს. სამოქალაქო საზოგადოება ორგანიზაციათა მრავალ ფორმას მოიცავს, როგორც ფორმალურებს ისე არაფორმალურებს:

• ეკონომიკური — სამეწარმეო და კომერციული ასოციაციები.
• კულტურული — რელიგიური და ეთნიკური ასოციაციები.
• საინფორმაციო და საგანმანათლებლო — აწარმოებენ ინფორმაციასა და საზოგადოებრივ ცოდნას.
• ინტერესებზე დაფუძნებული — წევრების (მუშები, ვეტერანები, პენსიონრები და ა.შ.) საერთო მატერიალური ან ფუნქციონალური ინტერესების დასაცავად.
• განვითარებაზე ორიენტირებული — ორგანიზაციები, რომლებიც რესურსების მობილიზებას ახდენენ ადგილობრივ დონეზე ინფრასტრუქტურის, ინსტიტუტების თუ ცხოვრების დონის გასაუმჯობესებლად.
• კონკრეტულ პრობლემატიკაზე მომუშავე — გარემოს დაცვის ორგანიზაციები, ქალთა უფლებების მოძრაობები, მომხმარებელთა უფლებების დაცვის ორგანიზაციები და სხვ.
• მოქალაქეობრივი — მუშაობენ არაპოლიტიკური გზით პოლიტიკური სისტემის გაჯანსაღებაზე, იქნება ეს ადამიანის უფლებათა დაცვის მონიტორინგი, არჩევნების პროცესის მონიტორინგი თუ ანტიკორუფციული საქმიანობა.

ზემოხსენებულის გარდა, სამოქალაქო საზოგადოებაში შედის აგრეთვე ისეთი ფართომასშტაბიანი ინსტიტუტები, როგორიცაა — უნივერსიტეტები, სამეცნიერო ინსტიტუტები, გამომცემლობები, თეატრები, კინოასოციაციები და სხვა. სამოქალაქო საზოგადოების მთავარი მახასიათებელი ასპექტები, გარდა იმისა, რომ იგი უნდა იყოს ნებაყოფლობითი, თვითწარმოქმნადი, ავტონომიური და გარკვეული საერთო წესების ფარგლებში მოქმედი, არის შემდეგი:

• სამოქალაქო საზოგადოება ისახავს საზოგადოებრივ მიზნებს, საზოგადოებრივი სიკეთის მისაღწევად.
• მისი ინსტიტუტები, თავიანთი საქმიანობის პროცესში კომუნიკაციას ამყარებენ სახელმწიფო სტრუქტურებთან, თუმცა არ ცდილობენ მის ჩარჩოებში ძალაუფლების მოპოვებას. არამედ სახელმწიფოსაგან ცდილობენ მიიღონ მატერიალური სარგებელი, პოლიტიკური კურსის ცვლილება, თანადგომა, კომპენსაცია ან ანგარიშგება.
• იგი თავისი არსით პლურალისტურია, არ ცდილობს ინდივიდის ან თემის ინტერესთა მთელი სპექტრის ასახვას. სხვადასხვა ჯგუფები სხვადასხვა ინტერესებს გამოხატავენ.
• ავტონომიურია არა მხოლოდ სახელმწიფოსგან, არამედ აგრეთვე პოლიტიკური საზოგადოებისგან (იგულისხმება პოლიტიკურ პარტიათა სისტემა).

სამოქალაქო საზოგადოების ათი ფუნქცია

დემოკრატიის მკვლევარი და ცნობილი ამერიკელი პოლიტიკური სოციოლოგი ლარი დაიმონდი თავის ერთ-ერთ კლასიკურ ნაშრომში გამოყოფს სამოქალაქო საზოგადოების ათ დემოკრატიულ ფუნქციას:

• სახელმწიფო ძალაუფლების შეზღუდვა.
• მოქალაქეთა პოლიტიკურ პროცესებში თანამონაწილეობის უზრუნველყოფა — საზოგადოებრივი ასოციაციების მაღალი აქტივობა ავსებს პოლიტიკური პარტიების საქმიანობას ისეთ საკითხებში, როგორებიცაა პოლიტიკური მონაწილეობის სტიმულირება, მოქალაქეთა პოლიტიკური ცნობიერების ამაღლება;
• დემოკრატიული ნორმებისა და ღირებულებების განვითარება - სამოქალაქო საზოგადოება უზრუნველყოფს ტოლერანტობის, კომპრომისებზე წასვლის, საწინააღმდეგო აზრის პატივისცემისა და სხვა მსგავსი დემოკრატიული ღირებულებებისა და პრაქტიკის დამკვიდრებას.
• ინტერესების არტიკულირებისა და წარმოჩენის ალტერნატიული არხების შექმნა — ეს ფუნქცია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მაშინ, როდესაც საქმე ეხება პოლიტიკისგან ტრადიციულად გამოთიშულ ჯგუფებს (ქალები, რასობრივი ან ეთნიკური უმცირესობები). ადგილობრივი მმართველობის დემოკრატიცაზია მჭიდროდ უკავშირდება სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებას,
• პოლიტიკური კონფლიქტების შემსუბუქება — პლურალისტური სამოქალაქო საზოგადოება ამცირებს პოლიტიკური დაპირისპირებების საფრთხეს, ვინაიდან იგი მრავალფეროვანი ინტერესების წარმოქმნას უწყობს ხელს.
• ახალი პოლიტიკური ლიდერების რეკრუტირება და გადამზადება — არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმატებული ფუნქციონირების შემთხვევაში მათი ლიდერები და აქტივისტები იძენენ პარტიულ პოლიტიკასა და ხელისუფლებაში მოღვაწეობისთვის საჭირო უნარ-ჩვევებსა და გამოცდილებას.
• პოლიტიკური აქტივობებისა და მთავრობის საქმიანობის მიუკერძოებელი მონიტორინგი — არასამთავრობო ორგანიზაციებმა შესაძლოა განახორციელონ არჩევნების მონიტორინგი, იმუშაონ საარჩევნო სისტემის რეფორმაზე, განავითარონ ხელისუფლების დეცენტრალიზებისა და პოლიტიკური პარტიების დემოკრატიზების გეგმები. ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ სამართლებრივი რეფორმების განხორციელებაში, ციხეებში ადამიანის უფლებათა დაცვაში, უმცირესობების ინტერესების წარმოჩენაშე;
• ინფორმაციის გავრცელებით სამოქალაქო საზოგადოება ეხმარება მოქალაქეებს მათი კოლექტიური ინტერესების დაცვასა და მიღწევაში.
• კოალიციების ჩამოყალიბების მხარდაჭერა — ეკონომიკური თუ სხვა სახის რეფორმების განხორციელების დროს ფართო საზოგადოებრივი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა ან პირიქით, არასასურველი რეფორმების წინააღმდეგ ორგანიზება;
• მეათე ფუნქცია პირველი ცხრა ფუნქციის წარმატებით განხორციელებაზეა დამოკიდებული. პოლიტიკური სისტემის ანგარიშვალდებულებისა და ეფექტურობის, მასში მოქალაქეების ჩართულობის გაზრდით სამოქალაქო საზოგადოება ერთის მხრივ, ლეგიტიმაციას ანიჭებს სისტემას და მეორეს მხრივ, სახელმწიფოსადმი პატივისცემას ამკვიდრებს მოქალაქეებში.

ცნების ეტიმოლოგია

სამოქალაქო საზოგადოების იდეას, ძველ ბერძნულ ცივილიზაციასა და განმანათლებლობის ეპოქაში, დღევანდელთან შედარებით, ბევრად ფართო შინაარსობრივი დატვირთვა ჰქონდა.

„სამოქალაქო საზოგადოება“ ჯერ კიდევ არისტოტელეს „პოლიტიკაში“ გვხვდება, სადაც იგი აღწერს „პოლიტიკურ საზოგადოებას“, რომელიც ბერძნული ქალაქი-სახელმწიფოებისთვის (პოლისებისთვის) იყო დამახასიათებელი. არისტოტელესთვის სამოქალაქო საზოგადოება იგივე იყო, რაც „პოლიტიკური ერთობა“. ის, რასაც არისტოტელე უწოდებს პოლისს (ქალაქ-სახელმწიფოს) და რასაც წარმოადგენდა ათენი ძვ. წ. V საუკუნეში, მისთვის იმავდროულად იყო „პოლიტიკური ერთობა“, ან „პოლიტიკური საზოგადოება“. არისტოტელეს თანახმად, ადამიანი არის პოლიტიკური ცხოველი, ვინაიდან მას შეუძლია იცხოვროს პოლიტიკურ, ანუ სამოქალაქო საზოგადოებაში; მისთვის დამახასიათებელია ორგანიზებული პოლიტიკური ერთობლიობის წევრობა - სახელმწიფოს (ანუ ქალაქი-სახელმწიფოს) წევრობა, რომელიც შედგება მოქალაქეებისგან. არისტოტელესთვის სამოქალაქო საზოგადოება, ქალაქი, ნებისმიერი სხვა სახის ასოციაციაზე მაღლა დგას, ვინაიდან მოიცავს ყველა სხვა ასოციაციას (ოჯახი, საძმო, თემი) და ისახავს არა კერძო, არამედ ყველასათვის საერთო მიზანს. სამოქალაქო საზოგადოების მიზანი არის ყველას ინტერესი, რომელიც ყველა სხვა მიზანზე მაღლა დგას. სამოქალაქო საზოგადოება არის ადგილი, სადაც სამართლიანობის უსამართლობისგან გამიჯვნა ხდება. აღნიშნული კონცეფცია მოგვიანებით გამოყენებულ იქნა რომაელი ავტორების მიერაც, მაგალითად, ციცერონი მას „რესპუბლიკის“ ანტიკურ გაგებას უკავშირებდა. ცნება დასავლურ პოლიტიკურ დისკურსში არისტოტელეს ერთ-ერთი გვიან შუასაუკუნეების პერიოდის თარგმანში კვლავ გამოჩნდა, როდესაც ლეონარდო ბრუნიმ „პოლიტიკის“ ლათინურ თარგმანში არისტოტელეს „koinōnía politikḗ“ თარგმნა როგორც societas civilis.

არისტოტელედან დაწყებული რუსოთი დამთავრებული, „სახელმწიფო“ და „სამოქალაქო საზოგადოება“, რომელიც დღეს ურთიერთდაპირისპირებული ცნებებია, დიდხანს სინონიმებს წარმოადგენდნენ. თანამედროვე ხედვა სამოქალაქო საზოგადოებას განიხილავს როგორც სახელმწიფოსგან განსხვავებულ შუალედურ წარმონაქმნს, რომელიც იცავს ადამიანის თავისუფლებას სახელმწიფოს ძალაუფლების გადამეტებული ზრდისგან. თუმცა, თანამედროვე ეპოქამდე „სახელმწიფოს“ დღევანდელისგან ფუნდამენტურად განსხვავებული შინაარსობრივი დატვირთვა ჰქონდა. სახელმწიფო, მისი თანამედროვე, უნივერსალისტური გაგებით, ანუ ერი-სახელმწიფო, როგორც ეკონომიკისა და რელიგიისგან დამოუკიდებელი ინსტიტუტი, შედარებით გვიანდელი ეპოქის პროდუქტია. რეფორმაციის პერიოდში, როდესაც ხდება სახელმწიფოს ეკლესიისგან გამოყოფა, საფუძველი ეყრება იდეოლოგიური პლურალიზმის დამკვიდრებას. მოგვიანებით ყალიბდება ე.წ. სოციალური კონტრაქტის თეორია, რომელიც სახელმწიფოს განმარტავს, როგორც ადამიანთა შეთანხმების, კონტრაქტის საფუძველზე შექმნილპოლიტიკურ ერთობას.

კაპიტალისტური წარმოებისა და კულტურის განვითარებასთან ერთად შეიცვალა ეკონომიკური და სოციალური კონტექსტები. ინდუსტრიული რევოლუცია, შრომის განაწილება და საბაზრო ეკონომიკის განვითარება, ტრადიციული საზოგადოებრივი კავშირების რღვევა და საზოგადოებრივი ურთიერთობების რაციონალიზაცია, საბოლოო ჯამში, აყალიბებს ეროვნულ სახელმწიფოებს და მათგან გამოყოფილ სამოქალაქო საზოგადოებას. ამ ახალი სამოქალაქო საზოგადოების სფეროში ინდივიდი, პირველ რიგში, მოღვაწეობს როგორც კერძო საკუთრების დამოუკიდებელი მეპატრონე (კერძო საკუთრება შეიძლება იყოს კაპიტალი, მიწა, ფული, კერძო ქონება, სამუშაო ძალა) და პირადი მიზნების მისაღწევად თავისუფლად ამყარებს ურთიერთობებს სხვა ადამიანებთან.

დემოკრატია და სამოქალაქო საზოგადოება

სამოქალაქო საზოგადოებასა და დემოკრატიულ პოლიტიკურ საზოგადოებას შორის ურთიერთობაზე არსებული ლიტერატურა სათავეს ჰეგელის კლასიკურ ლიბერალურ ნაშრომებში იღებს, რომელიც შემდგომ ალექსის დე ტოკვილმა , კარლ მარქსმა და ფერდინანდ ტონისმა განავრცეს. XX საუკუნეში ლიტერატურის გამდიდრებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს მკვლევრებმა გაბრიელ ალმონდმა და სიდნი ვერბამ. მათი მტკიცებით, პოლიტიკური ორგანიზაციების პოლიტიკური ელემენტი ხელს უწყობს ცნობიერების ამაღლებასა და ინფორმირებული მოქალაქეების ჩამოყალიბებას, რომლებიც უფრო გააზრებულად იღებენ გადაწყვეტილებებს არჩევნებში, მონაწილეობენ პოლიტიკაში და ხელისუფლების ანგარიშვალდებულებას უზრუნველყოფენ.

რობერტ პუტნამის თანახმად სამოქალაქო საზოგადოების აპოლიტიკურ ორგანიზაციებს დემოკრატიის განვითარებისთვის არსებითი მნიშვნელობა ენიჭებათ. ვინაიდან ისინი ავითარებენ სოციალურ კაპიტალს, ნდობასა და გაზიარებულ ღირებულებებს, რომლებიც შემდგომ პოლიტიკურ სფეროში ტრანსფორმირდებიან და საზოგადოებას კრავენ, ხელს უწყობენ რა მის სუბიექტებს შორის ურთიერთკავშირისა და საერთო ინტერესების გააზრებას. ზოგიერთი მკვლევარი კავშირს სამოქალაქო საზოგადოებასა და დემოკრატიას შორის სკეპტიკურად უყურებს. მათი ნაწილი მიიჩნევს, რომ სამოქალაქო საზოგადოების აქტორებს დღეს გადაჭარბებულად მაღალი პოლიტიკური ძალაუფლება აქვთ, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი არც არავის აურჩევია ან დაუნიშნავს. ზოგიერთის მტკიცებით სწორედ სამოქალაქო საზოგადოება დაეხმარა ნაცისტურ პარტიას ძალაუფლებაში მოსულიყო 1930-იანი წლების გერმანიაში. უკანასკნელ პერიოდში გამოითქვა მოსაზრებები, რომ სამოქალაქო საზოგადოება არის ნეოლიბერალური იდეოლოგიის იარაღი, რომლის მეშვეობითაც ეკონომიკური ელიტების მიერ, კეთილდღეობის სახელმწიფოს ინსტიტუტებზე ანტიდემოკრატიული თავდასხმების ლეგიტიმაცია ხდება.

ისტორია

ისტორიული გადმოსახედიდან, სამოქალაქო საზოგადოების კონცეფციის კლასიკური გაგება ორჯერ შეიცვალა, პირველად საფრანგეთის რევოლუციის შემდგომ და მეორედ კომუნისტური რეჟიმების რღვევის პროცესში.

დასავლური ანტიკურობა

ზოგადად, სამოქალაქო საზოგადოება განიმარტებოდა როგორც პოლიტიკური ასოციაცია, რომელიც მართავს სოციალურ კონფლიქტს, მოქალაქეების მიმართ შემზღუდველი ნორმების დაწესებით, რომელიც მათ ერთმანეთისთვის ზიანის მიყენებისგან იცავს. კლასიკურ პერიოდში ცნება გამოიყენებოდა „კარგი საზოგადოების“ სინონიმად და სახელმწიფოს განუყოფელ ნაწილად მიიჩნეოდა. მაგალითად, სოკრატე ფიქრობდა, რომ საზოგადოებაში არსებული კონფლიქტები საჯარო დისკუსიით უნდა გადაწყვეტილიყო „დიალექტიკის“ მეშვეობით, რაც წარმოადგენდა რაციონალურ დიალოგს სიმართლის დადგენისთვის. სოკრატეს თანახმად საჯარო დისკუსია წარმოადგენდა პოლისში „ცივილურობისა“ და ხალხის „კარგი ცხოვრების“ იმპერატივს. პლატონისთვის, იდეალური სახელმწიფო იყო სამართლიანი საზოგადოება, სადაც ხალხი საკუთარ თავს საერთო სიკეთეს უძღვნის. „მეფე ფილოსოფოსის“ მოვალეობა იყო ხალხზე ეზრუნა. არისტოტელე მიიჩნევდა, რომ პოლისი წარმოადგენდა „ასოციაციების ასოციაციას“, რომელიც მოქალაქეებს საშუალებას აძლევს გაიზიარონ სათნო ამოცანა - მართო და იყო მართული. მან დაამკვიდრა koinonia politike, როგორც პოლიტიკური საზოგადოების ცნება.

კონცეფცია societas civilis რომაული წარმოშობისაა და იგი ციცერონს ეკუთვნის. პოლიტიკური დისკურსი კლასიკურ პერიოდში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს „კარგი საზოგადოების“ იდეას, რომელმაც ადამიანებს შორის მშვიდობა და წესრიგი უნდა უზრუნველყოს. კლასიკური პერიოდის ფილოსოფოსები ერთმანეთისგან არ განაცალკევებდნენ სახელმწიფოსა და საზოგადოებას. არამედ, მათ სჯეროდათ, რომ სახელმწიფო წარმოადგენდა საზოგადოების სამოქალაქო ფორმას, რომელიც საჭიროებდა „კარგ მოქალაქეობას“. ამას გარდა, მათი რწმენით ადამიანი შინაგანად რაციონალური არსებაა, ამდენად მათ კოლექტიურად შეუძლიათ განსაზღვრონ საზოგადოების ბუნება. ასევე მათ აქვთ უნარი ნებაყოფლობით გაერთიანდნენ საერთო მიზნის ირგვლივ და შეინარჩუნონ მშვიდობა საზოგადოებაში.

შუა საუკუნეებში, ფეოდალური პოლიტიკური მოწყობის პირობებში სამოქალაქო საზოგადოების კლასიკური გაგება სრულებით გაქრა მსჯელობიდან და რენესანსამდე ამ კონცეფციას არავინ მიბრუნებია.

ადრეული მოდერნულობა

ოცდაათწლიანმა ომმა და შემდგომმა ვესტფალიის ზავმა საფუძველი დაუდო სუვერენულ სახელმწიფოთა სისტემას. ზავით, სახელმწიფოები აღიარეს სუვერენიტეტის მატარებელ ტერიტორიულ პოლიტიკურ ერთეულებად. შედეგად, მონარქებს საშუალება მიეცათ განეხორციელებინათ ქვეყნის შიდა კონტროლი და განევითარებინათ პროფესიონალური ბიუროკრატია. ადმინისტრაციული ხარჯების უზრუნველყოფის მიზნით ისინი აკონტროლებდნენ ეკონომიკას და უზენაეს ძალაუფლებას ფლობდნენ დაქვემდებარებული სუბიექტების მიმართ. ამან ბიძგი მისცა აბსოლუტიზმის განვითარებას, რომელიც შუა XVIII საუკუნემდე ევროპის მთავარ მახასიათებელს წარმოადგენდა.

აბსოლუტიზმის კონცეფცია განმანათლებლობის პერიოდში იქცა მსჯელობის საგნად. რენესანსის, ჰუმანიზმისა და სამეცნიერო რევოლუციის შედეგად, განმანათლებლობის პერიოდის მოაზროვნეებმა მეფის ძალაუფლება და მემკვიდრეობით მისი გადაცემა კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენეს. ამ კითხვებმა გზა გაუხსნა ადამიანის ბუნებაზე, პოლიტიკური და მორალური ძალაუფლების წყაროებსა და აბსოლუტიზმის მიღმა საზოგადოებრივი მოწყობის იდეების წარმოშობას. ისინი დაუპირისპირდნენ სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ალიანსს, როგორც ადამიანური პროგრესისა და კეთილდღეობის მტერს. მათი რწმენით, სახელმწიფო თავისი იძულების აპარატით, ინდივიდუალურ თავისუფლებას ართმევდა ადამიანებს, ხოლო ეკლესია მონარქების ლეგიტიმაციას ახდენდა მათთვის ღვთიური წარმოშობის მინიჭებით, ამდენად ორივე ხალხის ნების წინააღმდეგ მიდიოდა. ოცდაათწლიანი ომის დანაშაულებებით შეძრული იმ დროის ფილოსოფოსები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ სოციალური ურთიერთობები ბუნებრივი კანონისგან განსხვავებული წესებით უნდა იმართებოდეს. მათმა მსჯელობამდასაბამი მისცა სოციალური კონტრაქტის თეორიის წარმოშობას და საბოლოოდ პოზიტიური კანონების დადგენას. ტომას ჰობზისთვის ადამიანი კერძო ინტერესებით მოქმედი სუბიექტია და ხშირად ეს ინტერესები წინააღმდეგობაში მოდის ბუნებასთან. ამიტომ, ბუნებრივ მდგომარეობაში ყველა ყველას წინააღმდეგ ომშია ჩართული. ამგვარ სიტუაციაში, საჭიროა ძლიერი სახელმწიფო, რომელიც საზოგადოებაში ცივილურობას უზრუნველყოფს. რაციონალობა და კერძო-ინტერესები ადამიანებს უბიძგებს მივიდნენ შეთანხმებამდე დათმონ სუვერენულობა საერთო ძალის სასარგებლოდ, რომელსაც ჰობზი სახელმწიფოს, ლევიათანს, უწოდებდა.

ჰობსისგან განსხვავებით, რუსოსთვის ბუნებრივი მდგომარეობა არ არის კონფლიქტური არსებობა, არამედ პირიქით, ბუნებრივ მდგომარეობაში განმარტოებული ადამიანი ბედნიერი იყო. ადამიანს გადასარჩენად სჭირდება სხვა ადამიანებთან თანამშრომლობა, კონტრაქტის დადება და სამოქალაქო საზოგადოების შექმნა, მაგრამ სწორედ ამ უკანასკნელში სწავლობს იგი აგრესიასა და კონფლიქტს. რუსოს მტკიცებით, სამოქალაქო საზოგადოების შექმნით ადამიანები თმობენ ინდივიდუალიზმის და თავისუფლების ნაწილს კოლექტივის სასარგებლოდ. რუსოს „კარგი მოქალაქე“ „თავის კერძო სურვილებს უქვემდებარებს საერთო მისწრაფებებს“. თუმცა, რუსოს „კარგი მოქალაქის“ კოლექტივისტური თეორია XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში თანდათან იცვლება თანამედროვე სამოქალაქო საზოგადოების ლიბერალურ-ინდივიდუალისტური კონცეფციით.

ჯონ ლოკს, ინგლისში არსებულ პოლიტიკურ სიტუაციაზე ჰობზის მსგავსი შეხედულებები ჰქონდა. ეს იყო რევოლუციის პერიოდი, როდესაც დაპირისპირება მიდიოდა სამეფო ტახტის ღვთაებრივ უფლებამოსილებებსა და პარლამენტის პოლიტიკურ უფლებებს შორის. ამან ლოკს უბიძგა განევითარებინა თეორია, რომელიც ითვალისწინებდა შეზღუდულ სახელმწიფოსა და ძლიერ საზოგადოებას. ლოკის თანახმად, ბუნებრივ მდგომარეობაში ადამიანები კონფლიქტებისკენ არიან მიდრეკილნი. ამდენად, ადამიანები ერთიანდებიან საერთო შეთანხმების მისაღწევად და ამგვარად აყალიბებენ საერთო საჯარო უფლებამოსილებას.

თუმცა, იგი ასევე ამტკიცებდა, რომ პოლიტიკური ძალაუფლების კონსოლიდაცია შეიძლება ავტოკრატიაში გადაიზარდოს, თუ იგი გარკვეულ შეზღუდვებს არ დაექვემდებარება. ამისათვის, ლოკმა მთავრობის შესახებ ხელშეკრულებების ორი ფორმა განასხვავა. პირველის თანახმად, ადამიანები საერთო საჯარო ძალაუფლებას ექვემდებარებიან, რომელიც ადგენს კანონებს. მეორე, შეზღუდვებს უწესებს ამ ძალაუფლებას, მაგალითად, სახელმწიფომ საფრთხე არ უნდა შეუქმნას ადამიანის საბაზისო უფლებებს. ლოკისთვის ეს უფლებებია სიცოცხლის უფლება, თავისუფლება და საკუთრება. იგი ასევე ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფო უნდა მოქმედებდეს სამოქალაქო და ბუნებრივი კანონების ფარგლებში.

როგორც ჰობზი, ისე ლოკი, ადამიანთა შორის მშვიდობიან თანაარსებობას სოციალურ კონტრაქტზე დაფუძნებული სისტემის ფარგლებში ხედავდნენ. სამოქალაქო საზოგადოებას ისინი განიხილავდნენ როგორც სივრცეს, სადაც სამოქალაქო სიკეთეები და უფლებები ბუნებრივი კანონებიდან გამომდინარეობდნენ. თუმცა, ისინი სამოქალაქო საზოგადოებას სახელმწიფოსგან განცალკევებულად არ აღიქვამდნენ, არამედ, პირიქით, მათ თანაარსებობაზე უსვამდნენ ხაზს. მათ, იმ პერიოდში გაბატონებულ საღვთო უფლებების რწმენას სოციალური კონტრაქტისა და ინდივიდების მიერ განსაზღვრული პოლიტიკური წესრიგის თეორია დაუპირისპირეს. ჰობზისა და ლოკის იდეებმა მოგვიანებით დიდი გავლენა იქონიეს განმანათლებლობის ეპოქის მოაზროვნეებზე.

მოდერნულობა

ჰეგელმა სამოქალაქო საზოგადოების ცნების შინაარსი სრულებით შეცვალა, საფუძველი ჩაუყარა რა მის თანამედროვე ლიბერალურ გაგებას, რომელიც მას თანამედროვე ერი-სახელმწიფოს ინსტიტუტებისგან განსხვავებულ აპოლიტიკურ საზოგადოებად განიხილავს. ჰეგელი ერთმანეთისგან განასხვავებდა პოლიტიკურ სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას, რასაც შემდგომ ტოკვილმა დაუმატა განსხვავება სამოქალაქო და პოლიტიკურ საზოგადოებებს შორის.

წინამორბედებისგან განსხვავებით, ჰეგელი სამოქალაქო საზოგადოებას ცალკე სივრცედ განიხილავდა, „საჭიროებების სისტემად“. სამოქალაქო საზოგადოება ეკონომიკური ურთიერთობების სფეროა, ვინაიდან იგი თანამედროვე ინდუსტრიული კაპიტალიზმის პერიოდში წარმოიშვა და შესაბამისად, მის ინტერესებს - ინდივიდუალური უფლებები და კერძო საკუთრება - ემსახურება. ამდენად, მან სამოქალაქო საზოგადოება უწოდა სფეროს, რომელსაც სამოქალაქო კოდექსი არეგულირებს. ჰეგელის მიერ დამკვიდრებული ახლებური ხედვა ალექსის დე ტოკვილმა და მარქსმაც გაიზიარეს. ჰეგელისთვის, ვინაიდან სამოქალაქო საზოგადოება კაპიტალისტური ინტერესების გამტარებელს წარმოადგენდა, იგი თავის თავში წარმოშობდა უთანასწორობებსა და კონფლიქტებს. აღნიშნული უთანასწორობები (ფიზიკური, გონებრივი, ფინანსური) განაპირობებენ მისი წევრების გადაწყვეტილებებს იმასთან დაკავშირებით, თუ სამოქალაქო საზოგადოების სამი სფეროდან რომელში იმოღვაწევებდნენ: არსებით (სოფლის მეურნეობა), ფორმალურ (ვაჭრობა და ინდუსტრია) თუ უნივერსალურ (სამოქალაქო საზოგადოება) სფეროში.

მარქსი გაყვა სამოქალაქო საზოგადოების ჰეგელისეულ განმარტებას. მისი მტკიცებით, მოდერნული სახელმწიფოს წარმოშობამ განაპირობა სამოქალაქო საზოგადოების განვითარება, რომელიც კერძო ინტერესების დაპირისპირების სფეროს წარმოადგენს. პოლიტიკური საზოგადოება განსხეულებულ იქნა სახელმწიფოში, რომელსაც ბურჟუაზია მართავდა. თავის ადრეულ ნაშრომებში მარქსი სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის განსხვავების გაქრობას და კერძო და საჯარო/პოლიტიკური სფეროების გაერთიანებას წინასწარმეტყველებდა. ჰეგელისგან განსხვავებით მარქსი სახელმწიფოს არ განიხილავდა როგორც ნეიტრალურს, არამედ როგორც ბურჟუაზიის ინტერესების გამტარებელს, რომელიც ადრე თუ გვიან გაქრებოდა, მას შემდეგ, რაც მუშათა კლასი საზოგადოებაზე დემოკრატიულ კონტროლს აღადგენდა.

პოსტ-მოდერნულობა

1980-იანი წლებიდან ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში მიმდინარე ანტიკომუნისტურმა ბრძოლებმა სათავე დაუდო სამოქალაქო საზოგადოების თანამედროვე გაბატონებულ თეორიას, რომლის თანახმადაც, თანამედროვე სამყაროში სამოქალაქო საზოგადოება არის თავისუფლების ფუძემდებლური წყარო და საჭიროა მისი დაცვა ყველა აგრესიული ძალისგან. მკვლევართა ნაწილი მიიჩნევს, რომ სამოქალაქო საზოგადოების პოსტ-მოდერნული გაგება პირველად სწორედ 1980-იან წლებში აღმოსავლეთ ევროპის საბჭოთა ბლოკის პოლიტიკურმა ოპოზიციამ განავითარა. თუმცა, არსებობს კვლევები, რომელთა თანახმადაც, სამოქალაქო საზოგადოების იდეის განვითარებასა და პოპულარიზაციაში განსაკუთრებული როლი სწორედ კომუნისტურმა პროპაგანდამ ითამაშა, რომელიც ამგვარად 1989 წლის ნეოლიბერალური ტრანსფორმაციის ლეგიტიმაციას ცდილობდა. კეთილდღეობის სისტემების რესტრუქტურიზაციის თეორიის თანახმად, სამოქალაქო საზოგადოების ახლებური გამოყენება მასში მოიაზრებს ნეოლიბერალურ იდეოლოგიას, რომელმაც მესამე სექტორის განვითარების ლეგიტიმაცია კეთილდღეობის სახელმწიფოს ჩასანაცვლებლად მოახდინა. ამდენად, ამ თეორიის მიმდევართა რწმენით, 1990-იანი წლებიდან განვითარებული მესამე სექტორი წარმოადგენს კეთილდღეობის სისტემების რესტრუქტურიზაციის და არა დემოკრატიზაციის პროცესის ნაწილს. სამოქალაქო საზოგადოების პოსტმოდერნული გამოყენება ორ ნაწილად გაიყო: ერთნი მასში პოლიტიკურ საზოგადოებას მოიაზრებენ ხოლო მეორენი, მესამე მიუკერძოებელ სექტორს. 1990-იანი წლების ბოლოს არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ახალი სოციალური მოძრაობების მსოფლიო მასშტაბით მატებასთან ერთად მესამე სექტორი აღიქმება მთავარ სტრატეგიულ აქტორად „ალტერნატიული სოციალური და მსოფლიო წესრიგის“ მშენებლობაში.

სამოქალაქო საზოგადოება გელნერის მიხედვით

XX საუკუნის ცნობილი სოციალური ანთროპოლოგი ერნესტ გელნერი სამოქალაქო საზოგადოების დაბადებას აგრარული საზოგადოების ინდუსტრიულ საზოგადოებად ტრანსფორმაციას უკავშირებდა. გელნერისთვის სამოქალაქო საზოგადოება არ არის მხოლოდ დამოუკიდებელი და ძლიერი არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ასოციაციების გაერთიანება, რომლებიც მიზნად ისახავენ სახელმწიფო ძალაუფლების დაბალანსებას. თუმცა, იგი აღიარებს, რომ სამოქალაქო საზოგადოება საჭიროებს ავტონომიურ და ძლიერ ორგანიზაციულ სტრუქტურებს, რომლებიც სახელმწიფო ძალაუფლების მონიტორინგის ფუნქციას გაწევენ, მისთვის მშვიდობის უზრუნველყოფისა და სხვადასხვა ჯგუფებს შორის არბიტრის როლის შეფერხების გარეშე. გელნერისთვის სამოქალაქო საზოგადოების არსებით ელემენტს წარმოადგენს ინდივიდუალური ავტონომია.

ტრადიციული პატრიარქალური კოლექტიური დაჯგუფებები, როგორიც იყო მაგალითად თემები, გვარ-ტომები და ა. შ. ცენტრალური ძალაუფლებისგან გარკვეული ავტონომიით სარგებლობდნენ, თუმცა თავად ამ დაჯგუფებებს შიგნით არ არსებობდა ინდივიდუალური თავისუფლებები და ისინი მკაცრი რიტუალური წესებით იმართებოდნენ. ანუ გელნერის თანახმად, ადამიანი შეიძლება მეფეთა ტირანიას გაქცეოდა, მაგრამ მას თავისი გვარის, ტომის, თემის ტირანიის ქვეშ მორჩილება მაინც უწევდა. ამდენად, სამოქალაქო საზოგადოებას გელნერი ფართო ისტორიულ ჭრილში განიხილავს, როგორც მოდერნულ სოციალურ წესრიგს, რომელიც მიდრეკილია დამოუკიდებელი ასოციაციების გავრცელებისკენ ინდივიდის პირადი თავისუფლებების შეზღუდვის გარეშე.

აქედან გამომდინარე, გელნერი ასკვნის, რომ სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების წინაპირობას წარმოადგენს ადამიანური ურთიერთობების სტრუქტურული ცვლილება: ხისტ სოციალურ სტატუსებს ანაცვლებს მოქნილი სახელშეკრულებო შეთანხმებები. თანამედროვე ინდივიდს გელნერმა „მოდულური“ ადამიანი უწოდა, რომელიც მოქნილია და ადვილად ადაპტირდება მუდმივად ცვალებად თანამედროვე სამყაროში. მოდულურ ადამიანს აქვს იმის თავისუფლება, რომ თავისი ინტერესების შესაბამისად გაწევრიანდეს სხვადასხვა ასოციაციებში, შექმნას ან შეწყვიტოს ალიანსები ისე, რომ იგი საზოგადოებისგან ამის გამო არ გაირიყოს. ამასთანავე, გელნერის თანახმად, სამოქალაქო საზოგადოება და ნაციონალიზმი, ორივე ინდუსტრიული საზოგადოების პირმშოები არიან, ვინაიდან ისტორიულად, ორივე ერთ მტერს, აბსოლუტისტურ იერარქიულ სოციალურ წესრიგს უპირისპირდებოდნენ. ამდენად, XIX საუკუნის განმავლობაში ეს ორი ფენომენი ერთმანეთის მოკავშირეებს წარმოადგენდნენ. თუმცა, ვინაიდან ლიბერალური ინდივიდუალიზმი სამოქალაქო საზოგადოების ერთ-ერთი მთავარი მახასიათებელია, იგი დაპირისპირებაში მოვიდა ნაციონალიზმის კოლექტივისტურ ეთიკასთან და ამდენად, XX საუკუნის განმავლობაში ნაციონალიზმი და სამოქალაქო საზოგადოება უკვე როგორც მტრები ისე მოგვევლინენ.

გელნერი ერთმანეთისგან მკვეთრად განაცალკევებდა ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სფეროებს, მისთვის პოლიტიკური ინსტიტუტები სტაბილურობისა და უსაფრთხოების გარანტიას წარმოადგენს, ხოლო ეკონომიკური პლურალიზმი პოლიტიკურ ცენტრალიზაციას ზღუდავს. სამოქალაქო საზოგადოება ბალანსს საჭიროებს პოლიტიკურ ცენტრალიზაციასა და ეკონომიკურ დეცენტრალიზაციას შორის. გელნერისთვის სამოქალაქო საზოგადოება მორალისგან დაცლილ წესრიგს წარმოადგენდა, რაშიც იგი გულისხმობდა სოციალური წესრიგის ფორმას, სადაც ინდივიდებს თავს არ ახვევენ რომელიმე ერთ კონკრეტულ მორალურ ნორმათა სისტემას ან დოქტრინას. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, გელნერისთვის სამოქალაქო საზოგადოების კონცეფცია გულისხმობს ეკონომიკური პლურალიზმისა და დეცენტრალიზაციის არსებობას, სახელმწიფო სტრუქტურებით გამყარებულ პოლიტიკურ პლურალიზმს, იდეოლოგიურ ჰეტეროგენულობას, მოდულურ ადამიანს და მოდერნულობას.

ლიტერატურა

• მ.მუსხელიშვილი, სამოქალაქო საზოგადოება: შედარებითი ანალიზი, სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრი, თბილისი, 2006;
• მ.მუსხელიშვილი, გ.ჟორჟოლიანი, ჟურნალი: სამოქალაქო საზოგადოება: ბროშურების სერია ჟურნალისტებისთვის, საზოგადოების კვლევის ცენტრი, თბილისი, 2000;
• Larry Diamond, Developing Democracy: Toward Consolidation, Johns Hopkins University Press, 1999;
• Pawel Stefan Zaleski, Neoliberalizm i spoleczenstwo obywatelskie (Neoliberalism and Civil Society), Wydawnictwo UMK, Torun 2012;
• Ernest Gellner,Conditions of Liberty, 1994;
• Sinisa Malesevic, Vesna Malesevic, Gellner’s Civil Society Theory, 2009;
• Hegel, G. F. W., Elements of the Philosophy of Right, edited by Allen W. Wood, Cambridge University Press, 1991;
• Pawel Stefan Zaleski,Global Non-governmental Administrative System: Geosociology of the Third Sector, [in:] Gawin, Dariusz & Glinski, Piotr [ed.]: "Civil Society in the Making," IFiS Publishers, Warszawa 2006;
• Shanker Satyanath, Nico Voigtländer, Hans-Joachim Voth; „Bowling for Fascism: Social Capital and the Rise of the Nazi Party", Journal of Political Economy, 2017, 125 (2): 478–526.
• Almond, G., & Verba, S.,The Civic Culture: Political Attitudes And Democracy In Five Nations,Sage, 1989;
• Robert D. Putnam, Robert Leonardi, Raffaella Y. Nanetti; Robert Leonardi; Raffaella Y. Nanetti; Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton University Press, 1994;