საბით იბნ კურა
| საბით იბნ კურა ثابت بن قرة | |
|---|---|
| დაბადების თარიღი |
836 აბასიანთა სახალიფო |
| გარდაცვალების თარიღი |
18 თებერვალი, 901 ბაღდადი |
| ქვეშევრდომობა | აბასიანთა სახალიფო |
| პროფესია | ასტრონომია, მექანიკა, მათემატიკა |
აბულ -ჰასან საბით იბნ კურა ალ -ჰარანი (არაბ. ثابت بن قرة, ლათ.: Thebit/Thebith/Tebit; 836, ჰარანი — 18 თებერვალი, 901, ბაღდადი)—სირიელი არაბი მათემატიკოსი, ექიმი, ასტრონომი და მთარგმნელი, რომელიც ცხოვრობდა ბაღდადში მეცხრე საუკუნის მეორე ნახევარში აბასიანთა მმართველობის დროს. იყო ცნობილი მათემატიკოსების—მუჰამად აჰმადის და ალ-ჰასანის (ბანუ მუსა) მოსწავლე. მუშაობდა ბაღდადის „სიბრძნის სახლში“.
საბით იბნ კურამ მნიშვნელოვანი აღმოჩენები გააკეთა ალგებრაში, გეომეტრიასა და ასტრონომიაში. ასტრონომიაში იგი ითვლება პტოლემეს სისტემის ერთ -ერთ პირველ რეფორმატორად, ხოლო მექანიკაში — სტატიკის ფუძემდებელად.[1][2][3]
სამეცნიერო საქმიანობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ამჟამად საბითის ტრაქტატების 44 ხელნაწერი არსებობს მათემატიკაზე, მექანიკაზე, ფიზიკაზე, ასტრონომიაზე, გეოგრაფიაზე, მუსიკის თეორიასა და ფილოსოფიაზე. გარდა ამისა ცნობილია საბითის ტრაქტატის 17 ხელნაწერი მედიცინასა და ვეტერინარიაზე.[4][5][6]
თარგმანები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
საბითის მშობლიური ენა სირიული იყო, რომელიც ედესის აღმოსავლეთ არამეულ ჯგუფს მიეკუთვნებოდა. ის თავისუფლად ფლობდა ბერძნულ და არაბულ ენებს. საბითი გახლდათ რამდენიმე ხელშეკრულების ავტორი. მან მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ბერძნულ-არაბულ მთარგმნელობით მოძრაობაში.[7]
საბითმა ბერძნულიდან თარგმნა არქიმედეს, აპოლონიუს ფარგელის, ევკლიდეს, პტოლემეს და სხვა ძველი ავტორების ნაწარმოებები. მან დაარედაქტირა ჰუნაინ იბნ ისჰაკის თარგმანი „ევკლიდის ელემენტები“. ასევე გადაწერა პტოლემეს „ალმაგესტის“ (Almagest) ჰუნაინისეული თარგმანი, თარგმნა პტოლემეს გეოგრაფია, არქიმედეს ტრაქტატები: "ბურთსა და ცილინდრზე", "შვიდ ნაწილად დაყოფილი წრის აგების შესახებ", "წიგნი, წრეების შესახებ", ასევე V-VII საუკუნეების აპოლონიუს ფარგელის წიგნი "კონუსურ მონაკვეთებზე", რომელიც ჩვენამდე მხოლოდ საბითის თარგმანების სახით მოვიდა.
ასტრონომია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ცნობილია, რომ საბითი იყო ხალიფა ალ-მუთადიდის ასტრონომი. მან თავისი მათემატიკური ნაშრომი პტოლემეს ასტრონომიის შესასწავლად გამოიყენა. კოპერნიკის თანახმად, საბითმა განსაზღვრა სიდერული წლის ხანგრძლივობა 365 დღით, 6 საათით, 9 წუთით და 12 წამით (შეცდომა 2 წამი). კოპერნიკმა თავისი ნაშრომს საფუძვლად დაუდო საბითის კუთვნილი ლათინური ტექსტი. საბითმა გამოაქვეყნა თავისი დაკვირვებები მზეზე. რაც შეეხება პტოლემეს პლანეტარულ ჰიპოთეზებს, საბითმა გამოიკვლია მზისა და მთვარის მოძრაობის პრობლემები, ასევე მზის საათის თეორია. პტოლემეს ჰიპოთეზების შესწავლისას, საბით იბნ კურამ აღმოაჩინა, რომ სიდერულ წელიწადს, როდესაც შეხედავთ დედამიწას და მას გაზომავთ ფიქსირებული ვარსკვლავების ფონზე, ექნება მუდმივი მნიშვნელობა.
საბითი ასევე იყო ავტორი წიგნისა De Anno Solis, რომელიც შეიცავს და აფიქსირებს ფაქტებს მეცხრე საუკუნეში ასტრონომიის ევოლუციის შესახებ.[8][9]
მათემატიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მათემატიკაში საბითმა აღმოაჩინა რამდენიმე მეგობრული რიცხვის წყვილის გამოთვლის ფორმულა. მან ასევე დაწერა ნაშრომი რიცხვთა თეორიის შესახებ და გააფართოვა მათი გამოყენება გეომეტრიულ სიდიდეებს შორის ურთიერთობების აღსაწერად.
საბითმა ჭადრაკის დაფაზე მათემატიკური ამოცანების გადაწყვეტის გამოსათვლელად გამოიყენა ექსპონენციალური სერიები. მან გამოითვალა პარაბოლოიდის მოცულობა.
საბითმა ასევე აღწერა პითაგორას თეორემის განზოგადება. პითაგორას თეორემასთან დაკავშირებით საბითმა გამოიყენა შემცირებისა და კომპოზიციის მეთოდი მტკიცებულების მოსაძებნად. ევკლიდის პოსტულატებთან დაკავშირებით, იგი თვლიდა, რომ გეომეტრია უნდა ეფუძნებოდეს მოძრაობას და, საერთოდ, ფიზიკას. საბითმა ასევე გამოაქვეყნა კომენტარები არქიმედეს Liber Assumpta-ს შესახებ.
ტრაქტატი "პარაბოლური სხეულების გაზომვის წიგნი" ეძღვნება პარაბოლას მონაკვეთის ბრუნვით მიღებული სხეულების შესწავლას. ნაშრომში "ტრაქტატი სეკანტების ფიგურაზე" განიხილება მენელაოსის თეორემა სიბრტყისა და სფერული შემთხვევებისათვის. მისი კიდევ ერთი ნაშრომი, "წიგნი კარასტუნისა", გადმოსცემს ბერკეტის სასწორის თეორიას.[10]
ხსოვნა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1935 წელს საერთაშორისო ასტრონომიულმა კავშირმა მთვარის ხილულ მხარეზე მდებარე კრატერს უწოდა საბითის სახელი.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ "Thabit ibn Qurra | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. Retrieved 2021-01-14.
- ↑ "Thābit ibn Qurrah | Arab mathematician, physician, and philosopher". Encyclopedia Britannica.
- ↑ Mohammed Abattouy (2001). "Greek Mechanics in Arabic Context: Thabit ibn Qurra, al-Isfizarı and the Arabic Traditions of Aristotelian and Euclidean Mechanics", Science in Context 14, p. 205-206. Cambridge University Press.
- ↑ "Thābit ibn Qurrah | Arab mathematician, physician, and philosopher". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-11-20.
- ↑ "Thabit ibn Qurra". islamsci.mcgill.ca. Retrieved 2020-11-26.
- ↑ Masood, Ehsad (2009). Science and Islam A History. Icon Books Ltd. pp. 48–49.
- ↑ Shloming, Robert (1970). "Thabit Ibn Qurra and the Pythagorean Theorem". The Mathematics Teacher. 63 (6): 519–528. doi:10.5951/MT.63.6.0519. ISSN 0025-5769. JSTOR 27958444.
- ↑ Cohen, H. Floris (2010). "Greek Nature-Knowledge Transplanted". GREEK NATURE-KNOWLEDGE TRANSPLANTED:: THE ISLAMIC WORLD. How Modern Science Came into the World. Four Civilizations, One 17th-Century Breakthrough. Amsterdam University Press. pp. 53–76. ISBN 978-90-8964-239-4. JSTOR j.ctt45kddd.6. Retrieved 2020-11-27.
- ↑ Berry A. A Short History of Astronomy — London: John Murray, 1898.
- ↑ Smith, David Eugen (1925). History of Mathematics, Volume II. p. 685.