შინაარსზე გადასვლა

რუსთა ხაკანატი

სტატიის შეუმოწმებელი ვერსია
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
რუსთა ხაკანატი
რელიგია ძველი ნორსული რწმენა, სლავური პოლითეიზმი

რუსთა ხაკანატი (რუს. Русский каганат, Russkiy kaganat[1]; უკრ. Руський каганат, Ruśkyj kahanat[2][3]), ან „რუსის ხაკანატი“, წარმოადგენს ტერმინს, რომელსაც ზოგიერთი თანამედროვე ისტორიკოსი იყენებს იმ ჰიპოთეზური პოლიტიკური წარმონაქმნის აღსანიშნავად, რომელიც სავარაუდოდ არსებობდა აღმოსავლეთ ევროპის ცუდად დოკუმენტირებულ პერიოდში, დაახლოებით 830-იანი წლებიდან 890-იან წლებამდე.[4]

იმ ფაქტმა, რომ ზოგიერთი უიშვიათესი თანამედროვე წყარო ამ პერიოდის რუსთა ლიდერს მოიხსენიებს როგორც „ჩაქანუსს“, რაც შესაძლოა წარმოადგენდეს აზიური ტომების მიერ გავრცელებული ტიტულის — ხაგანის — ფორმას, ზოგიერთ მეცნიერებს ამან უბიძგა, რომ ამ პოლიტიკური წარმონაქმნის აღსანიშნავად შეიძლება გამოეყენებინათ ტერმინი „ხაგანატი“. ზოგიერთი ისტორიკოსი არ ეთანხმება ამ მოსაზრებას და მიიჩნევს, რომ გერმანული წარმომავლობის ტომებს, როგორებიც იყვნენ ვარიაგები, მათი აზიური ხაგანის ტიტულით მოხსენიება არადამახასიათებელია.

კრიტიკა და ისტორიოგრაფია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მეცნიერების მცირე ნაწილი კრიტიკულად აფასებს „რუსთა ხაკანატის“ კონცეფციას,[5] და მას „ისტორიოგრაფიულ ფანტომად“ მიიჩნევს. ზოგი ისტორიკოსი ამტკიცებს, რომ IX საუკუნის რუსის საზოგადოება ჯერ სახელმწიფოდ ვერ ჩაითვლებოდა.[6]

სხვა მკვლევრები კი თვლიან, რომ ეს ადრეული „ხაკანის“ ტიტულით მოხსენიებული პოლიტიკური ერთეული სწორედ ის არის, რომელიც მოგვიანებით ჩამოყალიბდა, როგორც კიევის რუსეთი.

ასევე ცნობილია, რომ კიევის რუსეთის მმართველები, როგორებიც იყვნენ:

ზოგჯერ მოხსენიებულნი არიან „ხაკანის“ ტიტულით ძველ აღმოსავლურ-სლავურ ტექსტებში — და ეს ტრადიცია გრძელდება XII საუკუნის ბოლომდე.[10][11]

წყაროებში მოხსენიება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ზოგადი მიმოხილვა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

„ხაკან“ — როგორც ტიტული, რუსთა ზოგიერთ ლიდერს სხვადასხვა ისტორიულ წყაროებში მიენიჭა. კონსტანტინ ცუკერმანის (2000) მიხედვით, ეს წყაროები ორ ქრონოლოგიურ ჯგუფად იყოფა:

პირველი ჯგუფი მოიცავს სამ ან ოთხ ლათინურ და არაბულ წყაროს (დაახ. 839–880 წლები) — ცუკერმანი მათ „1a, 1b, 1c“ - ყოფს.

მეორე ჯგუფში შედის სამი ძველი აღმოსავლურ-სლავური წყარო (დაახ. XI–XII საუკუნეები), რომელთაც ცუკერმანი „2a, 2b, 2c“ აღნიშნავს და მათ "ძირითადად განსხვავებულებს" უწოდებს.[9]

არაბულ-სპარსულ (ისლამურ) წყაროებში ტიტული „ხაყან რუს“ (Khāqān Rus) ან „ხაყან-ი რუს“ (Khāqān-i Rus) საერთო ტრადიციულ წყაროზე – ე.წ. „ანონიმურ შენიშვნაზე“ (Anonymous Note) – დაყრდნობით გადმოცემულია.[12][9]

● (1a) ლათინი ბერტინის ანალები (Annales Bertiniani, IX ს.) ამ ქრონიკის ნაწილში, რომლის ავტორია პრუდენცი ტრუასელი (გარდ. 861), აღწერილია „Rhos“-ად წოდებული ხალხი, რომელთა მეფეს (rex) ერქვა Chacanus — ხაგანი. ისინი 839 წელს იმყოფებოდნენ ინგელჰაიმში ლუდოვიკო ღვთისმოსავის კარზე.[13][9][7]

"[…] მან მათთან ერთად გამოგზავნა რამდენიმე კაცი, რომელთაც თქვეს, რომ მათი ხალხი Rhos-ად იწოდებოდა და მათი მეფე, სახელად Chacanus, მეგობრობის მიზნით აგზავნიდა მათ. […] იმპერატორმა ყურადღებით გამოიკვლია მათი მოსვლის მიზეზი და აღმოაჩინა, რომ ისინი შვედთა ერს ეკუთვნოდნენ."[14]

● (1b) ლათინური სალერნოს ქრონიკა (Chronicon Salernitanum, X ს.) 871 წელს, ბასილ I-ისა და ლუდოვიკე გერმანელის შორის დიპლომატიური წერილობითი პოლემიკის მიხედვით, ხაგანად მოიხსენიება ავარების მმართველი. ლუდოვიკე მიუთითებს, რომ ამ ტიტულით ცნობილნი არიან მხოლოდ ავარების წინამძღოლები და არა ხაზარები ან ნორმანები.[15][7]

"[…] ხაგანი ვიცით მხოლოდ ავარების წინამძღოლის ტიტულად, ხოლო ხაზარებისა და ნორმანებისთვის ასეთი ტიტული არ გაგვიგონია. […]"

● (1c) „ანონიმური შენიშვნა“ და არაბულ-პერსული წყაროები (დაახ. 870–880 წლები) ეს ტექსტი მრავალი ისლამური ავტორის მიერ მეორდება:

აჰმად იბნ რუსთა (დაახ. 903–913) წერს, რომ რუსებს ჰყავდათ „ხაკან რუს“.[7][15]

„Hudud al-‘Alam“ (X ს. გვიანი) — რუსთა მეფე მოიხსენიება როგორც Khāqān-i Rus.[16]

გარდიზი (Abu Saʿid Gardizi) XI საუკუნეში „Zayn al-Akhbar“-ში ასევე აღნიშნავს „Khāqān-i Rus“.[7]

● (2a) მიტროპოლიტ ილარიონის „ქადაგება კანონსა და მადლზე“ XI საუკუნის ტექსტში ხსენებულია ხაგანის ტიტული ხუთჯერ — ვლადიმირ I დიდს და მის შვილს გიორგის (ნათლობის სახელით იაროსლავ ბრძენი) მიენიჭება ეს ტიტული.[7][8]

● (2b) წმ. სოფიას ტაძრის ეპიგრაფიკა (XI ს.) კიევის წმ. სოფიას ტაძრის კედელზე ამოკვეთილია ლოცვა:

„ღმერთო, დაიცავი ჩვენი ხაგანი“ (ძვ. სლავ. съпаси Ги҃ каг[а]на нашего), რაც სავარაუდოდ ეხება სვიატოსლავ II-ს (1073–1076).[9]

● (2c) „იგორის ლაშქრობის სიმღერა“ (XII ს.) ტექსტში ოლეგი ჩერნიგოველი მოხსენიებულია „კოგანად“. [9] დონალდ ოსტროვსკის მიხედვით, ეს შეიძლება ნიშნავდეს კონკრეტულ ტიტულს ან პერიოდს, როდესაც ხაგანები კიდევ არსებობდნენ.[7]

ბერტინის ანალები, წელი 839

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რუსთა ხაკანატი, ყველაზე ადრე იხსენიება ფრანკული ლათინური ქრონიკაში — ბერტინის ანალებში (Annales Bertiniani), სადაც მოხსენიებულია „Rhos“ — ნორმანების ჯგუფი, რომლებიც თვითონ საკუთარ ხალხს Rhos-ად მოიხსენიებენ (ლათ. qui se, id est gentem suam, Rhos vocari dicebant) და რომლებიც 839 წლისთვის კონსტანტინოპოლში უკვე ყოფილან — ბიზანტიის იმპერიის დედაქალაქში.[13]

რადგან ეშინოდათ უკან დაბრუნება სტეპებით, სადაც ისინი უნგრელების (მაჯარების) თავდასხმის საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდებოდნენ, Rhos-მა გზა ფრანკთა სამეფოს გავლით განაგრძო და თან ახლდათ ბიზანტიელი ელჩები, რომლებიც გაგზავნილი იყვნენ იმპერატორ თეოფილეს მიერ.

როცა ისინი გამოიკითხნენ ფრანკთა მეფის — ლუდოვიკო ღვთისმოსავის კარზე ინგელჰაიმში, მათ განაცხადეს, რომ მათი მმართველი იწოდებოდა „Chacanus“ — რაც შესაძლოა განიმარტოს ან როგორც ლათინური ფორმა ხაგანის ტიტულისთვის, ან როგორც სკანდინავიური პიროვნული სახელის „ჰოაკანის“ (Håkan/Haakon) დამახინჯებული ვერსია.

ასევე აღნიშნეს, რომ ისინი ცხოვრობდნენ შორს ჩრდილოეთში და რომ იყვნენ შვედები (comperit eos gentis esse sueonum).[17][13]

სალერნოს ქრონიკა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

(Chronicon Salernitanum) დაახლოებით ოცდაათი წლის შემდეგ, 871 წლის გაზაფხულზე, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის რომის იმპერატორები — ბასილ I (ბიზანტიის იმპერატორი) და ლუდვიგ II ახალგაზრდა — დაუპირისპირდნენ ქალაქ ბარის (იტალიის ქალაქი) კონტროლის გამო, რომელიც იმ დროს არაბების მიერ იყო ალყაში მოქცეული.

ბასილმა გაგზავნა მკაცრი წერილი ლუდოვიკოსთან, სადაც გააკრიტიკა იგი იმპერატორის ტიტულის მიკუთვნების გამო. წერილში ბასილი ამტკიცებდა, რომ ფრანკთა მეფეები უბრალო „მეფეები“ (reges) იყვნენ, და რომ „იმპერატორის“ ტიტული მხოლოდ რომაელთა უზენაეს მმართველს ეკუთვნოდა — ანუ მხოლოდ თავად ბასილს.

მან ასევე აღნიშნა, რომ თითოეულ ხალხს აქვს თავისი ტიტული უზენაესი მმართველისათვის — მაგალითად, „ხაგანუსის“ (chaganus) ტიტული გამოიყენებოდა ავარების (Avari), ხაზარების (Gazari) და ნორმანების (Nortmanni) მმართველებისთვის.

ამაზე ლუდოვიკომ პასუხად მიუთითა, რომ იგი ხაგანად მხოლოდ ავარების მმართველს ცნობდა, ხოლო ხაზარებისა და ნორმანების მმართველებისთვის ასეთი ტიტული არ ჰქონდა გაგებული.[18][19]

ბასილის წერილი, რომელსაც დღეს წარმავლობა არ შემორჩენია, ლუდოვიკეს პასუხიდან არის რეკონსტრუირებული — ეს პასუხი სრულად მოყვანილია სალერნოს ქრონიკაში.[20]

ისტორიკოსი დოლგერი (Dolger) ამ ფაქტზე დაყრდნობით მიიჩნევს, რომ სკანდინავიელთა ერთ ჯგუფს შესაძლოა მართლაც ჰყავდა „ხაკანად“ წოდებული მმართველი.[21]

თუმცა, დონალდ ოსტროვსკი (Ostrowski, 2018) აღნიშნავს:

„ლუდოვიკო II-ის წერილში პირდაპირაა ნათქვამი, რომ ნორმანებს ხაგანი არ ჰყავთ. აქედან გამომდინარე ვარაუდობენ, რომ ბასილის არაშემორჩენილ წერილში იყო საუბარი ნორმანთა ხაკანზე, თუმცა რეალურად ჩვენ ეს ზუსტად არ ვიცით. (...) და თუნდაც ბასილის წერილში რაიმე მსგავსზე ყოფილიყო საუბარი , ლუდოვიკოს პასუხი ამ მოსაზრება უარყოფს.“[22]

არაბულ-პერსული წყაროები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აჰმად იბნ რუსთა — X საუკუნის სპარსელი მუსლიმი გეოგრაფი, თავის ნაწარმოებში წერს, რომ რუსთა ხაკანი (khāqān rus) ცხოვრობდა კუნძულზე, რომელიც მდებარეობდა ტბაში.[23]

კონსტანტინ ცუკერმანი აღნიშნავს, რომ იბნ რუსთა იყენებდა ე.წ. „ანონიმური შენიშვნის“ ტექსტს (870-იანი წლებიდან) და ცდილობდა ზუსტად გადმოეცა ყველა მმართველის ტიტული, რაც მის ნაშრომს უაღრესად მნიშვნელოვანს ხდის.[24] იბნ რუსთას ტექსტში მოხსენიებულია მხოლოდ ორი ხაკანი — ხაზარებისა და რუსთა ხაკანი.[9]

Hudud al-‘Alam — ანონიმური გეოგრაფიული ტექსტი, რომელიც სპარსულ ენაზე დაიწერა X საუკუნის ბოლოს (დაახლ. 982–983 წლები), რუსთა მეფეს მოიხსენიებს როგორც „Khāqān-i Rus“.[16] ამ ნაშრომის ავტორი ეყრდნობოდა IX–X საუკუნეების მრავალ წყაროს.[25]

აბუ საიდ გარდიზი, XI საუკუნის სპარსელი მუსლიმი გეოგრაფი, თავის შრომაში Zayn al-Akhbār ასევე მოიხსენიებს „Khāqān-i Rus“.

მეცნიერთა აზრით, იბნ რუსთას, Hudud al-‘Alam-ის და გარდიზის ინფორმაცია მომდინარეობს ერთსა და იმავე IX საუკუნის ბოლო პერიოდის წყაროდან.[22][9][25]

კონსტანტინ ცუკერმანი (2000) მიიჩნევს, რომ იაყუბის ნაშრომში — Kitab al-Buldan („ქვეყნების წიგნი“, დაახლ. 889–890 წწ.) — ასევე არსებობს შესაბამისი მონაკვეთი. ერთ ლეგენდარულ თხრობაში, რომელიც აღწერს 854 წელს წანარების ალყას კავკასიაში, ნახსენებია „ბიზანტიელთა (al-Rum), ხაზარებისა და სლავების (al-Saqaliba) მმართველები (sahib)“, რაც ცუკერმანის აზრით, შესაძლოა დაკავშირებული იყოს რუსთა ხაკანის იდეასთან.[9][26]

მისივე თქმით, იბნ ხორდადბეჰი და სხვა არაბი ავტორები ხშირად ამოიცვლიდნენ ხოლმე ტერმინებს Rus და Saqaliba, როდესაც აღწერდნენ კასპიის ლაშქრობებს IX–X საუკუნეებში. თუმცა, იბნ ხორდადბეჰის ცნობილ ნაშრომში— გზებისა და სამეფოების წიგნი (Book of Roads and Kingdoms) — რუსთა მმართველისთვის ხაკანის ტიტული მოხსენიებული არ არის.[15]

ძველი აღმოსავლურ-სლავური წყაროები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ცნობილია სამი უფრო გვიანი, ძველი აღმოსავლურ-სლავური წყარო, რომელშიც მოიხსენიებენ ტიტულს „ხაკან“ — ილარიონის, XI საუკუნის „ქადაგება კანონსა და მადლზე“, XI საუკუნის წმინდა სოფიას ტაძრის წარწერა, და „ხოკან“ — როგორც ჩანს, XII საუკუნის „იგორის ლაშქრობის სიმღერაში“ — ტრადიციულად აღიქმება როგორც კიევის რუსეთის მმართველთა მიმართ გამოყენებული ტიტული.[22][9]

ჰალპერინის (1987) მიხედვით, ტიტული „ხაკან“, რომელიც გვხვდება როგორც Annales Bertiniani sub anno 839-ში, ასევე ილარიონის ქადაგებაში და „იგორის ლაშქრობის სიმღერაში“, ასევე მოიაზრება კიევის მმართველთა მიმართ გამოყენებული ტიტულად.[10] იგი ეთანხმება პიტერ ბ. გოლდენის (1982) შეხედულებას, რომ ეს ტრადიცია ასახავს ხაზარულ გავლენას კიევის რუსეთზე, და აღნიშნავს, რომ „სტეპის ტიტულის“ გამოყენება არამოსამართლურ საზოგადოებაში — შესაძლოა, ერთადერთი ასეთი შემთხვევაა ისტორიაში.[10]

ჰალპერინი ასევე მიუთითებს, რომ მართლმადიდებელ ქრისტიან მღვდელმთავარს, როგორიც იყო ილარიონი, მასთან სარიტუალო წარმართული ხასიათის ტიტულის გამოყენება „ზედმიწევნით უცნაური“ ფაქტია.[10] 2022 წელს ჰალპერინმა დაამატა:

„ქადაგების ქრისტიანული სულისკვეთება ითრგუნება იმით, რომ ილარიონი ვლადიმერს ხაზარული ტიტულით — ხაკან — მოიხსენიებს, რომელიც აშკარად არ არის ქრისტიანული ტიტული.“[11]

ილარიონის „ქადაგება კანონსა და მადლზე“ მოიცავს სიტყვა „ხაკან“-ის (ძვლ. სლვ. каганъ) ხსენებას მთლიანობაში ხუთჯერ:[27]

„და ქება ჩვენს ხაგანს ვლადიმერს, რომლისგანაც ნათელღებულნი ვართ“ — и похвала каганоу нашемоу Влодимероу, ѿ негоже крещени быхом[28]

„ჩვენი ქვეყნის დიდ ხაგანს ვლადიმერს, ძე სვიანოსლავის, ძე იგორის“ — великааго кагана нашеа земли Володимера, вънука старааго Игоря, сына же славнааго Святослава[29]

„ჩვენი ხაგანი ვლადიმერი“ — каганъ нашь Влодимеръ[30]

„ხაგანმა გაიხადა ძველი ადამიანის სამოსი“ — Съвлѣче же ся убо каганъ нашь и съ ризами ветъхааго человѣка[30]

„დაილოცოს შენი ძე — ჩვენი ღვთისმოშიში ხაგანი გეორგი“ — Паче же помолися о сынѣ твоемь, благовѣрнѣмь каганѣ нашемь Георгии[31]

გეორგი — იაროსლავ ბრძენის ნათლობის სახელი იყო, რომელიც ილარიონის მფარველი და იმ პერიოდის მმართველი გახლდათ.[32]

მეტი საინტერესო დეტალის სახით: XV საუკუნის ხელნაწერში, რომელსაც მიაწერენ ილარიონის სხვა ტექსტებს, ქოლოფონში კიდევ ერთი ხსენება ჩანს:

„ეს ამბები მოხდა წელს 6559 (1051), როცა მართავდა ღვთისმოსავი ხაგანი იაროსლავი, ვლადიმერის ძე. ამინ.“ — Быша же си въ лѣто 6559 (1051), владычествующу благовѣрьному кагану Ярославу, сыну Владимирю. Аминь.[33]

დათარიღება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რუსთა ხაკანატის არსებობის ქრონოლოგია მეცნიერებს შორის სადავო საკითხია და დღემდე ზუსტად დაუდგენელია. პოლ რობერტ მაგოცი და ომელიან პრიცაკი (უკრაინელი მეცნიერები) ხაკანატის დაარსებას დაახლოებით 830 წლით ათარიღებენ. მაგოცის თანახმად:[34]

მაგოცის თანახმად:

ვიკიციტატა
„„820-იან წლებში ქვეყანაში მძაფრი სამოქალაქო ომი მიმდინარეობდა... დამარცხებულმა პოლიტიკურმა ძალებმა, რომელთაც კაბარები ეწოდებოდათ, თავი შეაფარეს ჩრდილოეთით — ვარანგთა რუსებს ზემო ვოლგის რეგიონში, როსტოვის მახლობლად, და სამხრეთით — მაჯარებს, რომლებიც მანამდე ხაზარების ვასალები იყვნენ. კაბარების გამოჩენამ ვარანგულ სავაჭრო წრეებში გაზარდა ამ უკანასკნელთა ავტორიტეტი და შედეგად 830-იან წლებში ჩამოყალიბდა ახალი ძალაუფლების ცენტრი — რუსთა ხაკანატი“.“

თუმცა, ამ თარიღების სიზუსტე სადავოა, რადგან პირველწყაროებში რუსებისა და მათი ხაკანის შესახებ 830-იან წლებამდე, არანაირი ინფორმაცია არ გვხვდება.[34] ომელიან პრიცაკი აღნიშნავს, რომ კაბარების ლიდერი იყო ხან-ტუვანი.[35]

ისტორიკოსებმა პიტერ გოლდენი (1982) და კონსტანტინ ცუკერმანი (2000) დაასკვნეს, რომ თუ ხაკანატი მართლაც არსებობდა, ის 900 წლამდე უნდა გამქრალიყო, რადგან ხსენებები რუსთა ხაკანის შესახებ ბოლოს 880-იან წლებში გვხვდება, ხოლო შემდეგ – მხოლოდ XI საუკუნეში.[9]

მისი გაქრობის სავარაუდო მიზეზები მრავალგვარად აიხსნება. „ძველი დროის მოთხრობა“ (Primary Chronicle) აღწერს სლავებისა და ჩუდების (ბალტო-ფინური ტომები) აჯანყებას ვარანგების წინააღმდეგ, რის გამოც უკანასკნელნი 862 წელს გემით უკან გაემგზავრნენ.

„ნოვგოროდის პირველი ქრონიკა“, რომელსაც შახმატოვი სანდო წყაროდ მიიჩნევდა, არ აკონკრეტებს ამ აჯანყების თარიღს. XVI საუკუნის „ნიკონის ქრონიკა“ ვარანგთა გაძევებას მიაწერს ვადიმ თამამს. ისტორიკოსი მიხაილო ბრაიჩევსკმა ამ აჯანყებას „წარმართული რეაქცია“ უწოდა, რომელიც მიმართული იყო რუსთა გაქრისტიანების წინააღმდეგ.[36]

ცუკერმანი აღნიშნავს, რომ დაახლ. 875–900 წლებში ქვეყანაში დგებოდა არეულობისა და ანარქიის პერიოდი.[9] ამავე პერიოდში ვოლგის სავაჭრო გზა გათიშული იყო — რასაც მოწმობს ვერცხლის მონეტათა მარაგების არქეოლოგიური არქონის არარსებობა 880-იანი და 890-იანი წლებისთვის, რაც „ევროპაში პირველი ვერცხლის კრიზისის“ ნიშნად ითვლება.[37][38]

ამ ეკონომიკური ვარდნისა და პოლიტიკური რყევების შემდეგ რეგიონში აღდგენის ეტაპი დაიწყო დაახლოებით 900 წლიდან. ცუკერმანი ამ გამოცოცხლებას უკავშირებს რიურიკისა და მისი ხალხის გამოჩენას, რომლებმაც ყურადღება ვოლგიდან დნეპერზე გადართეს (ამ ცვლილების მიზეზი დღემდე გაურკვეველია).

ლადოგასა და ნოვგოროდში სკანდინავიური დასახლებები სწრაფად განვითარდა. X საუკუნის პირველ ათწლეულში გნეზდოვოში (თანამედროვე სმოლენსკის მახლობლად) ჩამოყალიბდა მნიშვნელოვანი სავაჭრო პუნქტი დნეპერზე. ამავე პერიოდში კიევი იქცა ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ურბანულ ცენტრად.[39][40]

იხილეთ აგრეთვე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  • გარდარიკი (სკანდინავიური სახელწოდება რუსებისთვის)

ლიტერატურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  • Ahmed ibn Fadlan. Ibn Fadlan's Journey to Russia: A Tenth-Century Traveler from Baghdad to the Volga River. Frye, Richard Nelson, ed. and trans. Princeton, NJ: Markus Wiener Publishers, 2005.
  • Ahmad ibn Umar ibn Rustah. al-Alaq al-nafisah: Maruf bih Ibn Rustah. Tarjamah va taliq-i Husayn Qarah'chanlu. Tehran, Iran: Amir Kabir, 1986.
  • Александров, А.А. (1997). Остров руссов. St. Petersburg-Kishinev.  (Aleksandrov)
  • Artamanov, M.I. "Prevye Stranisky Russkoy Istorii ve Archeologicheskom Osveshchenii." Sovietskaya Arkheologica. Vol 3, 1990. pp. 271–290.
  • Annales Bertiniani, Scriptores rerum Germanicarum (Monumenta Germaniae Historica), 5, Hannover: Impensis bibliopolii Hahniani, 1883, https://www.dmgh.de/mgh_ss_rer_germ_5/#page/(III)/mode/1up
  • Braychevskiy, Mykhailo Yulianovych (1989) Утверждение христианства на Руси (ru). Kiev: Naukova dumka, გვ. 183. 
  • Brøndsted, Johannes (1965) The Vikings. Penguin Books. 
  • Brook, Kevin Alan (2006) The Jews of Khazaria. Second Edition. Rowman and Littlefield, გვ. 352. ISBN 9781442203020. 
  • Brutzkus, Julius. "The Khazar Origin of Ancient Kiev." Slavonic and East European Review, 22 (1944).
  • Christian, David. A History of Russia, Mongolia and Central Asia. Blackwell, 1999.
  • Dolger F. Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches. I. Berlin, 1924.
  • Dolukhanov, Pavel Markovich (1996) The Early Slavs: Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus, Pearson education print on demand edition. London: Longman, გვ. 187. ISBN 9780582236189. 
  • Duczko, Władysław (2004). Viking Rus: Studies on the Presence of Scandinavians in Eastern Europe. Leiden: Brill, გვ. 290. ISBN 9789004138742. 
  • Franklin, Simon (1991). „Ilarion’s “Sermon on Law and Grace”“, Sermons and Rhetoric of Kievan Rus'. University of Toronto (SLA 218 Ukrainian Literature and Culture), გვ. 30. 
  • Franklin, Simon; Shepard, Jonathan (2014) The Emergence of Rus 750–1200. London: Longman, გვ. 472. ISBN 9781317872245.  (2014 Routledge reprint of 1996 Longman original)
  • Garipzanov, Ildar (2006). The Annals of St. Bertin and the Chacanus of the Rhos. University of Bergen. 
  • Golden, Peter Benjamin. "Rus." Encyclopaedia of Islam Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill. Brill Online, 2006
  • Golden, Peter Benjamin (1982). „The Question of the Rus' Qaganate“. Archivum Eurasiae Medii Aevi. 2: 77–97.
  • Halperin, Charles J. (1987). Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History, გვ. 222. ISBN 9781850430575.  (e-book).
  • Halperin, Charles J. (2022) The Rise and Demise of the Myth of the Rus' Land. Leeds: Arc Humanities Press, გვ. 107. ISBN 9781802700565. 
  • Jones, Gwyn (2001) A History of the Vikings. Oxford: Oxford University Press, გვ. 504. ISBN 9780192801340.  (first published 1968, second edition 1984, reissued 2001)
  • Laurent, J. and M. Canard. L'Armenie entre Byzance et l'Islam depuis la conquete arabe jusqu'en 886. Lisbon, 1980.
  • Мачинский (Machinskiy) Д.А. "О месте Северной Руси в процессе сложения Древнерусского государства и европейской культурной общности." [On the Place of Northern Rus in the Genesis of the Old Rus' State and European Cultural Continuum]. Археологическое исследование Новгородской земли. Leningrad, 1984.
  • Minorsky, Vladimir (1937) Hudud al-'Alam, The Regions of the World A Persian Geography, 372 A.H. - 982 A.D. translated and explained by V. Minorsky. London: Luzac & Co., გვ. 546.  (§ 44. Discourse on the Rūs Country and its Towns).
  • "Monumenta Germaniae Historica, Epistolae VII". Epistolae Karolini aevi V. Berlin: W. Henze, 1928.
  • Noonan, Thomas. "The Khazar Qaghanate and Its Impact On the Early Rus' State: The translatio imperii from Itil to Kiev." Nomads in the Sedentary World, Anatoly Mikhailovich Khazanov and Andre Wink, eds. p. 76–102. Richmond, England: Curzon, 2001. ISBN 0-7007-1370-0.
  • Noonan, Thomas. "The First Major Silver Crisis in Russia and the Baltic, ca. 875–900". Hikuin, 11 (1985): 41–50.
  • Noonan, Thomas. "Fluctuations in Islamic Trade with Eastern Europe during the Viking Age". Harvard Ukrainian Studies, 1992, No.16.
  • Noonan, Thomas. "The Monetary System of Kiev in the Pre-Mongol Period". Harvard Ukrainian Studies, 1987, No.11. Page 396.
  • Новосельцев (Novoselʹcev) А.П. et al. Древнерусское государство и его международное значение. [Old Rus' State And Its International Relations]. Moscow, 1965.
  • Новосельцев (Novoselʹcev) А.П. "К вопросу об одном из древнейших титулов русского князя". [On One of the Oldest Titles of the Rus' Princes]. История СССР. – 1982. – Вып. 4.
  • Ostrowski, Donald (2018). „The Return of the Rhos“. Canadian-American Slavic Studie. 52 (2–3): 290–311. doi:10.1163/22102396-05202009. S2CID 195449155. ციტირების თარიღი: 22 February 2023.
  • Pritsak, Omeljan. The Origin of Rus'. Cambridge Mass.: Harvard University Press, 1991.
  • Pritsak, Omeljan. The Origins of the Old Rus' Weights and Monetary Systems. Cambridge, MA: Harvard Ukrainian Research Institute, 1998.
  • Smirnov, Pavlo (1928) Волзький шлях і стародавні руси Нариси з руської історії VI — IX вв. (Volzʹkyĭ shli︠a︡kh i starodavni Rusy: narysy z rusʹkoï istoriï VI-IX vv) (uk). Kyiv: Ukrainian Academy of Sciences, გვ. 228. 
  • Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus. Ed. I. Becker. Bonnae, 1838 (CSHB), pp. 342–343.
  • Vernadsky, G.V. A History of Russia. Vol. 1. Yale University Press, 1943 (Russian version online)
  • Vernadsky, G.V., ed. A Source Book for Russian History from Early Times to 1917, Vol. 1. New Haven: Yale Univ. Press, 1972.
  • Yanin, Valentin. Денежно-весовые системы русского средневековья. Домонгольский период. [The Monetary Systems of the Russian Middle Ages. The Pre-Mongol Period]. Moscow, 1956.
  • Zuckerman, Constantin (2000). „Deux étapes de la formation de l'ancien état russe“, Les centres proto-urbains russes entre Scandinavie, Byzance et Orient: Actes du Colloque International tenu au Collège de France en octobre 1997. éd. M. Kazanski, A. Nersessian et C. Zuckerman (Réalités Byzantines 7). Paris. 
  • (2003 Russian translation online).
  • Zuckerman, Constantin (1997) „Les Hongrois au Pays de Lebedia: une nouvelle puissance aux confins de Byzance et de la Khazarie en 836–889“, Byzantium at War (9th–12th Century) (fr). Athens: National Research Foundation. 


რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ გალკინა, ე. ს. (2012). Русский каганат: без хазар и норманнов. მოსკოვი. ISBN 9785443801643. OCLC 826862812. 
  2. ↑ Smirnov 1928, p. 118.
  3. ↑ Minorsky 1937, p. 427.
  4. ↑ კ. ცუკერმანი (Constantin Zuckerman), "Перестройка древнейшей русской истории", კრებულში: у истоков русской государственности, 2007 (2005 წლის კონფერენციის მასალები)
  5. ↑ პეტრუხინი, ვ. ია. (2014) რუსეთი IX–X საუკუნეებში. ვარანგების მოწვევიდან რწმენის არჩევამდე (ru). Форум : Неолит, გვ. 118, 119, 129–131, 277, 288–289, 353. ISBN 9785911346911. 
  6. ↑ ტოლოჩკო, ა. პ. (2015) დასაწყისის რუსეთი: ესეები (ru). Лаурус. ISBN 9785990558304. 
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 Ostrowski 2018, p. 310.
  8. ↑ 8.0 8.1 Franklin 1991, p. 23, 26.
  9. ↑ 9.00 9.01 9.02 9.03 9.04 9.05 9.06 9.07 9.08 9.09 9.10 9.11 9.12 Zuckerman 2000.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 Halperin 1987, p. 26–27.
  11. ↑ 11.0 11.1 Halperin 2022, p. 19.
  12. ↑ Ostrowski 2018, p. 311.
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 Jones 2001, p. 249–250.
  14. ↑ Nelson 1991, p. 44.
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 Duczko 2004, p. 25.
  16. ↑ 16.0 16.1 Minorsky 1937, p. 159.
  17. ↑ Waitz 1883, p. 19–20.
  18. ↑ Monumenta Germaniae 385–394.
  19. ↑ cagano veram non praelatum Avarum, non Gazanorum aut Nortmannorum nuncipari reperimus. — Duczko, გვ. 25.
  20. ↑ Ostrowski 2018, p. 305, 310–311.
  21. ↑ Dolger T. 59, №487.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 Ostrowski 2018, p. 310–311.
  23. ↑ Brøndsted 1965, p. 267–268.
  24. ↑ Zuckerman 2000, p. 96.
  25. ↑ 25.0 25.1 Minorsky 1937, p. xiv–xix.
  26. ↑ Laurent and Canard, გვ. 490.
  27. ↑ Franklin 1991, p. 3–30.
  28. ↑ Franklin 1991, p. 3.
  29. ↑ Franklin 1991, p. 17.
  30. ↑ 30.0 30.1 Franklin 1991, p. 18.
  31. ↑ Franklin 1991, p. 26.
  32. ↑ Franklin 1991, p. 23.
  33. ↑ Franklin 1991, p. xvii.
  34. ↑ 34.0 34.1 პრიცაკი, Origin of Rus', სხვადასხვა მონაკვეთი.
  35. ↑ პრიცაკი, Origins of Rus', ტ. 1, გვ. 28, 171, 182.
  36. ↑ Braychevskiy 1989, p. 54–55.
  37. ↑ Noonan, Silver Crisis, 1985, გვ. 41–50
  38. ↑ Noonan, Fluctuations in Islamic Trade, 1992
  39. ↑ Franklin & Shepard 2014, p. 91–111.
  40. ↑ Duczko 2004, p. 81.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/რუსთა_ხაკანატი“-დან