რელიგია საქართველოში

რელიგია საქართველოში ― რელიგიები, რომლებიც გავრცელებულია საქართველოში. ქვეყანაში მოქმედი კონსტიტუციის მიხედვით საქართველო სეკულარული სახელმწიფოა, თუმცა კონსტიტუცია აღიარებს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში. საქართველოს ტერიტორიაზე, მისი გეოპოლიტიკური მდებარეობის გამო, ძველთაგანვე მრავალი რელიგია იყო გავრცელებული. გარდა ადგილობრივი მოსახლეობის რწმენა-წარმოდგენებისა, აქ ძველ დროში გავრცელდა ბერძნულ-რომაული და ქანაანურ-მესოპოტამიური პოლითეიზმი და რიტუალები. არქეოლოგიური კვლევებით დადასტურებულია საქართველოს ტერიტორიაზე როგორც დასავლური, ასევე აღმოსავლური კულტების არსებობა.

რელიგიები საქართველოში

პრეისტორიული ხანის რელიგიები

არქეოლოიგური მასალებით დგინდება, პრეისტორიულ ხანაში საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანი იყო homo religiosus, ანუ რელიგიური მსოფლმხედველობის მქონე ადამიანი. დადასტურებულია მიცვალებულთა დაკრძალვის და მათთვის ნივთების ჩატანების ფაქტები.

დიონისე და არიადნე, მოზაიკა ძალისიდან, III საუკუნე

ქვის ხანას განეკუთვნება ხრამის დიდი გორის მიდამოებში აღმოჩენილი გამოუწვავი თიხისგან გამოძერწილი ქალის ქანდაკებები, რომლებიც „დიდ დედას“ განასახიერებდნენ. გამოვლენილია ცხვრის ძვლები და სასხვერპლო შეწირულობის ნაშთები. ახალი ქვის ხანაში უკვე საკულტო შენობებსაც აგებდნენ, ერთ-ერთი მათგანი აღმოჩენილია ირმის გორაზე. ადრე რკინის ხანაში მატრიარქატის პატრიარქატით ჩანაცვლების პარალელურად განვითარდა მამაკაცი ღვთაებების კულტი. ამის დამადასტურებელი უხვი მასალა მოიპოვება მტკვარ-არაქსის სამაროვნებში. ეს ღვთაბეა ხშირად გამოსახული იყო ხარის სახით ან მამაკაცის სახოვანი ხარის სახით. რელიგიური რწმენა-წარმოდგენები არსებობას განაგრძობდა თრიალეთის კულტურაშიც.

ძვ. წ. III-II ათასწლებულებში ადგილობრივი მოსახლეობაში გავრცელებული იყო ნატურრელიგია, ბუნების მოვლენათა და ობიექტთა თაყვანისცემა, ანიმიზმი, ფეტიშიზმი, ტოტემიზმი და მაგია. ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელია მრავალღმერთიანობა და კერპთაყვანისცემა. ცალკეული ღმერთი ბუნების ამა თუ იმ ძალას და სტიქიას გამოხატავდა. კავკასიის ხალხთა რელიგიურ წარმოდგენებში განსაკუთრებული ადგილი ეჭირათ მნათობებს. არსებობდა მზის, მთვარის და ვარსკვლავების ტაძრები და სამსხვერპლოები. განსაკუთრებული ადგილი ეჭირა მთვარის ღვთაებას, რომელიც ქალად იყო წარმოდგენილი. დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე, კოლხეთსა და აფხაზეთში ძირითადად გავრცელებული იყო ძველი ბერძნული პანთეონი, ამას ადასტურებს ამ მხარეებში აღმოჩენილი ზევსის, პრომეთეს, ათენას, აპოლონის, აფროდიტეს, ჰერმესის და სხვათა ქანდაკებები და ტაძრები.

იუდაიზმი

მსახურება თბილისის სინაგოგაში

ებრაელები საქართველოში პირველად ძვ. წ. VI საუკუნეში გამოჩნდნენ. ისინი გაექცნენ ნაბუქოდონოსორის აგრესიას, მოხვდნენ მცხეთაში და ქართლის სხვადასხვა კუთხეში. ებრაელთა მეორე ნაკადი საქართველოში მოხვდა ახ. წ. 70 წელს იერუსალიმის დაცემის და სოლომონის ტაძრის დანგრევის შემდეგ. იუდეველები ქართლში ქმნიდნენ საქალაქო ტიპის დასახლებებს, მისდევდნენ ვაჭრობას და ხელს უწყობდნენ ქვეყნის ეკონომიკური ურთიერთობების გაღრმავებას გარესამყაროსთან. მათ ეკავათ თვალსაჩინო ადგილი ქართულ საზოგადოებაში, რაზეც მეტყველებს IV საუკუნემდელი ებრაული სასაფლაოები და წარწერები საფლავებზე. ებრაელებმა საქართველოში მიიტანეს თორა და მონოთეიზმის იდეა, რამაც მოუმზადა ნიადაგი ქრისტიანულ მოძღვრებას.

მაზდეანობა

აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისში სასანიანთა იმპერიის მმართველობის გამო გავრცელდა ირანული წარმოშობის რელიგიები, ყველაზე მეტად კი ზოროასტრიზმი და მითრაიზმი, რომლებსაც საქართველოში ერთი სახელით, ცეცხლის, ანუ ატროშანის თაყვანისმცემლობით იხსენიებდნენ. თბილისში შემორჩენილია მაზდეანური ტაძარი ათეშგა. ათეშგა იდგა ასევე ნეკრესში. ცეცხლთაყვანისმცემლობა იბერიაში, საშუალო ფენაში, გავრცელებული იყო ქრისტიანობის შემოსვლის შემდეგაც. მცხეთელ მაზდეანებს V საუკუნეში ჰყავდათ საკუთარი მღვდელმთავარი მოგპეტა. ცნობილია ერთ-ერთის სახელიც ― ბინქარანი. ამ რელიგიას ზოგჯერ აღიარებდნენ დიდგვაროვნებიც, მაგალითად არშუშა და ვარსქენ პიტიახში. ცეცხლთაყვანისმცემლობის გავლენის ქვეშ ზოგჯერ ქრისტიანი მღვდელმსახურებიც ექცეოდნენ. V საუკუნეში არჩილ I-მა დანიშნა ეპისკოპოსი, სახელად მობიდანი, რომელიც ფარული მაზდეანი აღმოჩნდა. ქართლში ცეცხლთაყვანისმცემლობას დაუპირისპირდნენ გაქრისტიანებული სპარსი ევსტათი მცხეთელი, ასევე ასურელი მამა, ნეკრესის ეპისკოპოსი აბიბოსი, რომელიც შევიდა მაზდეანურ ტაძარში და ცეცხლს წყალი დაასხა, რაც მისი წამების მიზეზი გახდა.

თბილისის ათეშგა

სერგი მაკალათია და კორნელი კეკელიძე მიიჩნევდნენ, რომ მითრას კულტი საქართველოში ფართოდ იყო გავრცელებული და სხვა რელიგიებს დიდ კონკურენციას უწევდა. მითრას კვალი გამოვლენილია ქართულ საკუთარ სახელებში მითრიდატე, მირდატი, მირიანი, ასევე დასავლეთ საქართველოს ეთნოგრაფიაში მირსობის ჩვეულება. ეს ჩვეულება გულისხმობდა დიდმარხვის წინა დღეებში ღორის დაკვლას. ღორში მითრას სული მოიაზრება, რადგან ის წმინდა ცხოველია. ნეკრესში შემორჩენილია ღორის მსხვერპლად შეწირვის ტრადიცია, რაც ასევე მითრაიზმის გავლენაა.

ქრისტიანობა

უძველესი ასომთავრული წარწერა, ბოლნისის სიონი, V საუკუნე

მცხეთელმა ებრაელებმა, ლონგინოზმა და ელიოზმა, რომლებიც ქრისტეს გასამართლებას დაესწრნენ, მაგრამ არ დაეთანხმნენ, ჩაიტანეს საქართველოში ქრისტეს კვართი. საქართველოში ქრისტიანობა იქადაგეს ანდრია პირველწოდებულმა და სვიმონ კანანელმა. სვიმონ კანანელი აფხაზეთში, ნიკოფსიაში გარდაიცვალა. III საუკუნეში იბერიაში მეფობდა რევი, რომელსაც ქართული ქრისტიანული ისტორიოგრაფია მართალს უწოდებს. ქრისტიანული თემები ჯერ კიდევ IV საუკუნემდე არსებობდა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში, მაგრამ საქართველოს სრული გაქრისტიანება მხოლოდ რომის იმპერიაში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ მოხდა. ქართლის გაქრისტიანების მისია კაპადოკიელმა ნინომ განახორციელა. ქრისტიანობამ ხელი შეუწყო საქართველოში ქართული ქრისტიანული მწერლობის აღმასვლას. დამკვიდრდა სამონასტრო ცხოვრების კულტურა, ის აღმოსავლეთ საქართველოში ასურეთიდან ასურელმა მამებმა გაავრცელეს, ხოლო დასავლეთ საქართველოში გავრცელდა ბიზანტიის გავლით. VI სუაკუნის მიწურულიდან ქართლის ეკლესიამ კურსი დიოფიზიტობისკენ აიღო, დასავლეთ საქართველო კი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა. IX-X საუკუნეებში საქართველოს ეკლესია იერუსალიმურ-ანტიოქიური ტიპიკონიდან ბიზანტიურ-კონსტანტინოპოლურ წესზე გადავიდა. ეს პერიოდი ელინოფილურ ხანადაა ცნობილი. ბერძნები არ მიიჩნევდნენ საქართველოს ეკლესიას ავტოკეფალიის ღირსად. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის უფლება დაასაბუთეს გიორგი მთაწმინდელმა და ეფრემ მცირემ. XI საუკუნეში მოხდა დიდი სქიზმა ქრისტიანულ სამყაროში. საქართველოში აღმოსავლური წესის მართლმადიდებლობა დარჩა. XV საუკუნეში საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენლებმა ფერარა-ფლორენციის საეკლესიო კრებაზე უარყვეს რომთან გაერთიანების მცდელობა. XVII-XVIII საუკუნეებში ელინოფილობა რუსოფილობამ შეცვალა. ეკანოზმა ალექსი მესხიშვილმა და კათოლიკოს–პატრიარქმა ანტონ I-მა საეკლესიო მსხურების წიგნების ქართული ვერსიები სლავურ წიგნებს მიუსადაგეს. საღვთისმსახურო პრაქტიკაში დღემდე ეს რედაქციები გამოიყენება.

საქართველოში ყოველთვის არსებობდა ქრისტიანობის რამდენიმე მიმართულება, მაგალითად მონოფიზიტები და ნესტორიანელები. VI სუაკუნის დასაწყისიდან სომხურმა სამოციქულო ეკლესიამ აიღო ქალკედონის საეკლესიო კრების საწინააღმდეგო კურსი. ამან გამოიწვია საეკლესიო განხეთქილება კავკასიაში და საქართველოს და სომხეთის ეკლესიებს შორის ევქარისტიული კავშირი გაწყდა. თუმცა ურთიერთობები შენარჩუნდა, ეწყობოდა დისკუსიები, მაგალითად ღრტილის კრება. XVIII საუკუნეში თბილისელ სომხებსა და ქართველებს შორის დმაყარდა საღვთისმეტყველო-პედაგოგიური ურთიერთობა. 1755 წელს გაიხსნა თბილისის სასულიერო სემინარია, რომლის რექტორად სომეხთა ეკლესიის მღვდელი ფილიპე ყაითმაზაშვილი დაინიშნა. ეს კონტაქტები XIX საუკუნის შუა წლებამდე შენარჩუნდა.

XIII საუკუნის შუა წლებიდან საქართველოს ტერიტორიაზე მოღვაწეობა დაიწყეს კათოლიკე მისიონერებმა. მათი საქმიანობის შედეგად საქართველოს სხვადასხვა მხარეში მეტ-ნაკლები წარმატებით გავრცელდა კათოლიციზმი. მიი მიმდერები ზოგ შემთხვევაში ხდებოდნენ მეფე-მთავრები ან ეპისკოპოსები. 1755 წელს კათოლიკობა აღიარა ანტონ I-მა, რომელმაც ამ აღიარებიდან წელიწადნახევრის განმავლობაში გააგრძელა აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიაქრობა. კათოლიკე მისიონერებს უკავშირდება საქართველოში პირველი ქართული ნაბეჭდი წიგნის გამოცემა, ქართული ენის გრამატიკის და ქართული ზღაპრების პირველი კრებულების შედგენა. 1920 წელს აღგდა თბილისში კათოლიკური საეპისკოპოსო. საქართველოს ავტოკეფალიის აღგდენის შემდეგ პირველმა კათოლიკოს-პატრიარქმა კირიონ II-მ ეპისტოლეებით მიმართა აღმოსავლეთის პატრიარქებს, რომის პაპს და სომეხთა კათალიკოს-პატრიარქს, აღნიშნა ლათინური და სომხური წესის ეკლესიების როლი საქართველოს ისტორიაში. შემდეგი პატრიარქი ლეონიდე რომის პაპს სთხოვდა დახმარებას ათეიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

XIX-XX საუკუნეებში საქართველოში რუსეთის გავლით შევიდა სხვადასხვა პროტესტანტული მიმდინარეობები. საქართველოს ტერიტორიაზე, უფრო მეტად აღმოსავლეთ საქართველოში, გაჩნდნენ დუხობორები, ლუთერანები, მალაკნები, ძველმართლმადიდებლები, ბაპტისტები, ორმოცდაათიანელები, იეჰოვას მოწმეები და სხვები. საქართველოში გაჩნდა სხვადასხვა ევანგელური მისიები. 1872 წელს ქუთაისში გაბრიელ ეპისკოპოს ეწვია ანგლიკანი მღვდელი სოლომონ მალანი, დაესწრო ლიტურგიას, წარმოთქვა ქადაგება, გაიმართა დისკუსიები და თეოლოგიური საუბრები.

1962 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია გაწევრიანდა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში, ხოლო 1978 წელს „ევროპის ეკლესიათა კონფერენციაში“. 1997 წელს საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დატოვა ამ ორგანიზაციების რიგები. XX საუკუნის 80-იანი წლების პერესტროკიდან დღემდე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ურთიერთობა რომის კათოლიკურ და სომხურ სამოქციქულო ეკლესიებთან პრობლემებით მიმდინარეობს.

გახალხურებული ქრისტიანობა

საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გავრცელდა ქრისტიანობის გახალხურების, პაგანიზების ტენდენცია. ამ ტენდენციას ხელს უწყობდა ცენტრალური ხელისუფლების დასუსტება და საეპისკოპოსო ცენტრებთან კუთხეების კავშირის შესუსტება. 1748 წელს ჩატარდა საეკლესიო კრება, რომელმაც მოუწოდა მღვდლეს, გათავისუფლებულივნენ ცრურწმენებისა და ცრუ მსახურებისგან. კრების ინციატორმა, ანტონ I-მა გასწია მეცნიერული სამუშაო, რათა შეესწავლა საიდან გაჩნდა ქართველების რელიგიურ პრაქტიკაში სისხლიანი მსხვერპლშეწირვის წესი. ასეთი წესი ხშირად ეკლესიების გალავნებში აღესრულებოდა.

ხალხური ქრისტიანობა საქართველოში დასტურდება როგორც სოფლად, ასევე ქალაქად, როგორც ქართველებში, ასევე არაქართველ მოსახლეობაში, აფხაზებსა და ოსებში. ის უკეთაა წარმოდგენილი მთის ტრადიციულ საზოგადოებებში. ამ მხრივ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთი უკეთაა შესწავლილი, ვიდრე სვანეთი. სვანეთში, სადაც ქრისტიანული კულტურის მრავალი უძრავი და მოძრავი ძგლი იყო დაცული, გვიან შუა საუკუნეებში კანონიკური მსახურება უკვე შეწყვეტილი იყო და მისი ადგილი ნატურელიგის ელემენტებით გაჯერებულმა სოფლურმა ქრისტიანობამ დაიკავა.

ისლამი

ისლამი საქართველოს ტერიტორიაზე გავრცელდა VII საუკუნის 30-იანი წლებიდა. ისლამის პარალელურად ქვეყანაში შევიდა არაბული კულტურა. ისლამის ორივე ფრთა (შიიზმი და სუნიზმი) გავლენას ახდენდა ქართელების პოლიტიკურ და ეთნიკურ ყოფა-ცხოვრებაზე. აჭარაში, სამცხე-საათაბაგოსა და აღმოსავლეთ საქართველოში ხელისუფლებაში ხანგრძლივად იმყოფებოდნენ მუსლიმები. ქართლის სამეფოს XVI-XVIII საუკუნეებში მეტწილად მუსლიმი მეფეები ჰყავდა. ისლამის გახალხურების მაგალითია ჩრდილო კავკასია, სადაც ქრისტიანობა და ისლამი წლების განმავლობაში თანაარსებობდა.

ეზიდობა

ეზიდების ურთიერთობა კავკასიასთან უფრო ძველია, ვიდრე ადრე ვარაუდობდნენ. საქართველოში ეზიდები მასობრივად დასახლდნენ 1918 წლიდან, მას შემდეგ, რაც ოსმალეთის იმპერიაში ეზიდობის მიმდევარი ქურთებს დევნა დაიწყეს. 1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლის გამო საქართველოში მცხოვრები ეზიდების დიდი ნაწილი ქვეყნიდან წავიდა. საქართველოს და სომხეთის ეზიდების ნაწილი სხვა კონფესიების გავლენის ქვეშ აღმოჩნდნენ.

თეოსოფიური სისტემები

გიორგი გურჯიევი

საქართველოს რელიგიური მრავალფეროვნება იზიდავდა ბევრ რელიგიურ მოღვაწეს. თეოსოფიური საზოგადოების დამფუძნებელმა ელენე ბლავაცკაიამ რუსეთის იმპერიაში ქუთაისი ამოირჩია, 1863 წელს ქუთაისში ჩაატარა რამდნეიმე ლექცი. ქუთაისი გამორჩეული იყო რელიგიური მრავალფეროვნებით. ნიკო ნიკოლაძის ოჯახში კათოლიკეები და მართლმადიდებლები სალოცავად ერთად იკრიბებოდნენ . თბილისში გაიზარდა და მიიღო საშუალო განათლება პავლე ფლორენსკიმ. 1919 წელს თბილისში გიორგი გურჯიევმა გახსნა „ადამიანის ჰარმონიული განვითარების ინსტიტუტი“. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ მას გამოუყო შენობა, სადაც გურჯიევი ატარებდა საჯარო ლექციებს თავისი მოძღვრების ჯერ კიდევ გამოუქვეყნებელ ძირითად საკითხებზე. თბილისში ურთიერთობა ჰქონდა მწერალ გრიგოლ რობაქიძესთან. XX საუკუნის ბოლოს, XXI საუკუნის დასაწყისში ქართველების გარკვეული ნაწილი დაინტერესდა ოშოს მოძღვრებით. ქართულად ითარგმნა მისი რამდნეიმე წიგნი „მდოგვის მარცვალი“, „სექსიდან ზეცნობიერებამდე“, „კომენტარები“.

ქართული მესიანიზმი

ქართული მესიანიზმის მიხედვით მსოფლიოს ხსნასა და გადარჩენაში განსაკუთრებული მისია აკისრია ქართვლე ერს. ქართული მესიანიზმი XX საუკუნის ბოლო ათწლეულების მოვლენაა, თუმცა ის ეფუძნება ძველ ქართლ სასულიერო მწერლობას, რომელშიც არაერთხელაა ნახსენები, რომ ქართველები არის „საზეპურო ერი“. IV-X საუკუნეების სასულიერო პირებს ქართველთა გამორჩეულობის შესახებ რწმენა ღრმად ჰქონდათ გამჯდარი. ქართული მესიანიზმი ასევე ხშირად იმოწმებს X საუკუნის მწერლას იოანე ზოსიმეს, რომელსაც ძველი ხელნაწერიდან გადაუწერია ლექსი „ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“. მისი მიხედვით ქართული ენა ინახავს საიდუმლოს, ეს ენა დღეს მძინარეა, თუმცა აღდგება, როგორც ლაზარე და იესო ქრისტე მეორედ მოსვლის ჟამს ქართული ენით გაასამართლებს ყველას. XX საუკუნის 70-იან და 80-იან წლებში გამოქვეყნდა ნაშრომები ქართული ენის ესქატოლოგიური მისიის შესახებ. 1986 წელს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ დააწესა ქართული ენის დღესასწაული და დაუკავშირა ის ლაზარეს შაბათს.

ქართული მესიანიზმისთვის მნიშვნელოვანი წიგნი იყო ზვიად გამსახურდიას „საქართველოს სულიერი მისია“ (1990). ამ წიგნის მიხედვით მარიამ ღვთისმშობელი ყველაზე ახლოს იდგა ქართველებთან, ხოლო საქართველოს მისია დაკავშირებულია ღვთისმშობლისა და სულიწმინდის მისიებთან.

1989 წელს სოფელ ნუნისში ჩამოყალიბდა ჯგუფი „იბერიონთა საძმო“. მისი ხელმძღვანელი იყო გიორგი მაზიაშვილი, რომელიც საკუთარ თავს უწოდებდა გიორგი იონთა იბერიონს. ის ამტკიცებდა, რომ მას გამოეცხადა შიო მღვიმელი და აუწყა, რომ ნუნისი არის საქართველოს გეოგრაფიული შუაგული, რომ ნუნისის „ბერთა კლდის“ სიღრმეში არის მიწისქვეშა ქალაქი, სადაც დამარხულია ბიბლიაში ლაზარედ წოდებული წიგნი, რომელიც ელოდება მზის სინათლეს. გამოქვაბულის გახსნის და მისგან წიგნის ამოღების დღე რამდენჯერმე დაინიშნა. ნუნისში მრავალი ადამიანი ჩავიდა საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან, მაგრამ გიორგი იონთა იბერიონმა გადამწყვეტ მომენტში უარი თქვა გამოქვაბულის გახსნაზე.

„იბერიონთა საძმოს“ კიდევ ერთი წევრი, გივი ალაზნისპირელი ამტკიცებდა, რომ ნუნისის გამოქვაბული არის ნოეს კიდობანი, ნუნისში გადის დედამიწის მაგნიტური ველი და ის ადგილი მსოფლიოს ცენტრია, სწორედ აქ ეცემა კოსმიური სვეტი, რომელიც წარღვნას გაქცეულ ხალხს ჟანგბადით ამარაგებდა. მან 1994 წელს ქართულ და ინგლისურ ენებზე გამოცსა წიგნი „მსოფლიოს დასაბამისეული აღმოჩენა“, რომელშიც გადმოსცა მესიანისტური თეორია, ასევე განავითარა აზრი, რომ საქართველოს ყველა უბედურების მიზეზი ებრაელები არიან. 1995 წელს ის ანტისემიტიზმის ქადაგების ბრალდებით დააპატიმრეს. 1997 წელს, მისი პატიმრობის დასრულების შემდეგ მოხდა უთანხმოება ალაზნისპირელსა და გიორგი იონთა იბერიონს შორის, რის გამოც გივი ალაზნისპირელმა იბერიონთა საძმო დატოვა. საქართველოს საპატრიარქომ მკვეთრად უარყოფითი პოზიცია დააფიქსირა „იბერიონთა საძმოს“ მიმართ და ის სექტად მოიხსენია.

1995 წელს დაარსდა ორგანიზაცია „მძლეველი“, რომლის განცხადებით იესო ქრისტეს მეორედ მოსვლა უკვე დაიწყო და ის დაიწყო საქართელოში. მისი დამფუძნებელი იყო აკაკი ჯორჯაძე. მძლეველი იყო როგორც რელიგიური, ასევე პოლიტიკური ორგანიზაცია, ის მონაწილეობდა საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებშიც. მძლეველის აქტიურობა შემცირდა ვარდების რევოლუციის შემდეგ.

რელიგია და სახელმწიფო

საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს რელიგიის თავისუფლებას და სეკულარიზმის პრინციპს, რომ ეკლესია და სახელმწიფო გამიჯნულია. ამასთან, კონსტიტუციაში აღნიშნულია საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლი ქვეყნის ისტორიაში. 2002 წელს სახელმწიფომ დადო კონსტიტუციური შეთანხმება მართლმადიდებელ ეკლესიასთან. მართლმადიდებელ ეკლესიას სხვა რელიგიებთან შედარებით სახელმწიფოს პრაქტიკაში გარკვეული პრივილეგიები აქვს მინიჭებული. რელიგიური გაერთიანებები საქართველოში საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სახით ფუნქციონირებენ. არსებობს რელიგიის საქმეთა სააგენტო, რომელიც პრემიერ-მინისტრს ექვემდებარება.

რელიგიები ოკუპირებულ ტერიტორიებზე

რელიგიები აფხაზეთში

აფხაზეთში შავი ზღვის სანაპიროზე ძვ. წ. IX-VIII საუკუნეებში ბერძნული ქალაქ-კოლონიები არსებობდა. დადასტურებულია, რომ იქ იქ ელინური კერპები და ტაძრები იდგა. აბორიგენი მოსახლეობა ასევე თაყვანს სცემდა ქვათა, ხეთა და მნათობთა კულტს.

ბიჭვინთის ტაძარი

აფხაზეთში ქრისტიანობა მოციქულების ხანიდან გავრცელდა. პირველი მქადაგებლები იყვნენ ანდრია პირველწოდებული და სვიმონ კანანელი. ეს უკანასკნელი ანაკოფიაში მოაწამეობრივად აღესრულა და იქვე დაიკრძალა. IX საუკუნეში მის საფლავზე გუმბათოვანი ტაძარი აშენდა. I-III საუკუნეებში აფხაზეთში ქრისტიანთა რიცხვი იმდენად გაიზარდა, რომ მათ საკუთარი ეპარქია ― ბიჭვინთის საეპისკოპოსო შექმნეს. 325 წელს ნიკეის პირველ საეკლესიო კრებაზე ბიჭვინთელი ეპისკოპოსი სტრატოფილეც მონაწილეობდა. 451 წელს ქალკედონის საეკლესიო კრებაზე მონაწილეობდა ნიკოფსიის ეპისკოპოსი. ეს ეპარქიები ძირითადად ბერძნულენოვან მოსახეობას აერთიანებდა, მაგრამ მათ თანდათან უერთდებოდა მკვიდრი მოსახლეობაც. აფხაზეთის მოსახლეობის სრული გაქრისტიანება იუსტინიანე I-ის დროს მოხდა. აფხაზეთის გაქრისტიანების აღსანიშნავად იუსტინიანემ ააშენებინა ტაძარი ბიჭვინათში. ბიჭვინთის საეპისკოპოსო, ისევე როგორც აბაზგიის საარქიეპისკოპოსო და ფაზისის სამიტროპოლიტო შედიოდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში, მაგრამ VIII-IX სუაკუნეებში მათ ავტოკეფალია მოითხოეს. ბიჭვინთის საარქიეპისკოპოსო დასავლეთ საქართველოს დედა-ეკლესიად იქცა და მისმა ეპისკოპოსმა კათოლიკოსის ტიტული მიიღო. ასე ჩამოყალიბდა აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომლის ქვეშ გაერთიანდა მთელი დასავლეთ საქართველო. მღვდელმსახურებაში ბერძნული ენა ჩაანაცვლა ქართულმა. ბიჭვინთაში განთავსდა აფხაზეთის საკათოლიკოსო კათედრა, აფხაზეთის კათალიკოსს ბიჭვინთის კათალიკოსსაც უწოდებდნენ. აფხაზეთის კათოლიკოსმა ტიტული შეინარჩუნა საქართველოს სამეფოს გაერთიანების შემდეგაც. მისი იურისდიქცია ვრცელდებოდა კავკასიის ჩრდილო-დასავლეთის სამრევლოებზე და იქაურ ხალხებში ლიტურგიის ენის ფუნქციას ქართული ასრულებდა. 1054 წლის დიდი სქიზმის შემდეგ აფხაზეთის საკათალიკოსო მართლმადიდებლობის წიაღში დარჩა.

აფხაზეთის ტერიტორიაზე ძველი დროიდან მოქმედებდა სინაგოგები. X საუკუნეში აფხაზეთის ერთ-ერთ ებრაულ თემშია გადაწერილი.ლაილაშის ბიბლია. 1280 წლიდან ანაკოფიასა და სოხუმში გენუის რეპუბლიკის სავაჭრო ფაქტორიები დაარსდა და კათოლიკური მოსახლეობა გაჩნდა. 1318 წელს აფხაზეთში გაიხსნა კათოლიკური ეპარქია, რომელმაც ორი საუკუნე იარსება. პროპაგანდა ფიდეს მქადაგებლები აფხაზეთში XIX საუკუნემდე მოღვაწეობნენ და ზოგჯერ წირვისთვის მართლმადიდებლურ ტაძრებსაც იყენებდნენ, მაგალითად დრანდაში.

ახალი ათონის მონასტერი

XVI საუკუნეში ოსმალეთის იმპერიის გავლენით აფხაზეთში დაიწყო ისლამის ინტენსიური გავრცელება. კათალიკოსმა ევდემონ I-მა საკათალიკოსო რეზიდენცია ბიჭვინთიდან გელათში გადაიტანა. გაუქმდა მოქვის და დრანდის ეპარქიები და მხარე ქრისტიანი სასულიერო პირებისგან თითქმის სრულად დაიცალა. XVII-XVIII საუკუნეებში ხელახალი აყვავება განიცადა ადგილობრივმა ბუნებითმა რწმენა-წარმოდგენებმა.

1810-იანი წლებიდან აფხაზეთი იმერეთის ეპარქიის დაქვემდებარებაში შევიდა. რუსეთის იმპერიისს მიერ აფხაზეთის სამთავროს ანექსიის დროს აფხაზეთში არცერთი ეკლესია არ მოქმედებდა. 1860 წელს შეიქმნა „კავკასიაში მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღმდგენი საზოგადოება“, რომელმაც აფხაზეთში მისიონერები გაგზავნა. იმპერიის მთავრობა ადგილობრივი მოსახლეობის რუსიფიკაციას ისახავდა მიზნას, რასაც ადგილობრივი მოსახლეობის ანტიკოლონიური და ანტიეკლესიური გამოსვლები მოჰყვა. იმპერიის ხელისუფლებამ საპასუხოდ დაიწყო მუსლიმი აფხაზების იძულებითი გადასახლება მუჰაჯირობა. ყველაზე მასშტაბური გადასახლებები 1866 წლის და 1877 წლის აჯანყებებს მოჰყვა. 1869-1885 წლებში იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი წარმატებით ეწეოდა მისიონერულ საქმიანობას აფხაზეთში. მან საღვთისმეტყველო ლიტერატურა აფხაზურ ენაზე ათარგმნინა კესარია შარვაშიძეს. დროს 1875 წელს დაარსდა ახალი ათონის მონასტერი, რომელსაც ჰქონდა დიდი მამულები, საწარმოები და კავკასიაში პირველი ჰიდროელექტროსადგური. მონასტერი დიდ რელიგიურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცენტრად იქცა. ის ასევე აფხაზეთში რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო-ნაციონალური კურსის გამტარის როლს ასრულებდა. 1885 წელს იმერეთის ეპარქიას გამოეყო სოხუმის ეპარქია და მას სათავეში ჩაუდგა რუსი ეპისკოპოსი, რომელსაც გამოხატული ანტიქართული განწყობები ჰქონდა. წირვა-ლოცვების რუსულ ენაზე აღსრულების გარდა, რუსი ეპისკოპოსები ცდილობდნენ ეთნიკურ ნიადაგზე დაპირისპირების გაღვივებასაც. 1906 წელს აფხაზეთის ეპისკოპოსად დანიშნეს კირიონ II, მაგრამ მალევე გადააყენეს აფხაზთა გაქართველების ბრალდებით. 1916 წელს რუსეთის წმინდა სინოდმა დააპირა აფხაზეთის ეპარქიის საქართველოსაგან მოკვეთა, რადგან სერიოზულად ხედავდნენ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადების შესაძლებლობას და საფრთხეს. პროექტმა საქართველოს საეგზარქოსოს მხარდაჭერაც კი ვერ მოიპოვა.

XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე აფხაზეთში გაჩნდა პროტესტანტული ეკლესიები. გერმანელი და ბალტიისპირელი ლუთერანები სამუშაოდ ჩადიოდნენ აფხაზეთში. საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ გაჩაღებული ანტირელიგიური პროპაგანდის შედეგად მოსახლეობის დიდი ნაწილი რელიგიას ჩამოშორდა. დაიკეტა ყველა მოქმეცი მეჩეთი. შენარჩუნდა მხოლოდ სამი მოქმედი მართლმადიდებლური ტაძარი სოხუმში, გუდაუთაში და ახალ ათონზე. დღესასწაულებზე ხალხი იკრიბებოდა ასევე ილორის ეკლესიაში.

1993 წელს აფხაზეთის ომის შემდეგ ცხუმ-აფაზეთის ეპისკოპოსი დანიელი იძულებული გახდა დაეტოვებინა აფხაზეთი. ეპარქია მღვდელმთავრის გარეშე დარჩა. ამ ეპარქიის რუსულენოვან მრევლს დღემდე მოსკოვის საპატრიარქო მართავს. 1995 წელს ვლადისლავ არძინბამ აკრძალა იეჰოვას მოწმეების საქმიანობა. მუსლიმები დღესდღეობით უმეტესად გუდაუთის რაიონის ტერიტორიაზე ცხოვრობენ და სუნიტები არიან. 2014 წლისთვის აფხაზეთში არცერთი მეჩეთი არ ფუნქციონირებდა. სოხუმში მოქმედებს ერთი ლუთერანული ეკლესია. 2003 წლის მონაცემებით აფხაზეთის მოსახლეობის 60 % ქრისტიანია; 16 % — მუსლიმი; 8 % — ათეისტი და არარელიგიური პირი; 5 % — წარმართი; 3 % — აფხაზური ტრადიციული რელიგიის მიმდევარი; 2 % — სხვა; 6 %-მა უარი განაცხადა პასუხზე.

რელიგიები სამხრეთ ოსეთში

წირქოლი, ღმრთისმშობლის ეკლესია

ოსების წინაპარი ტომები, სკვითები, სარმატები და ალანები წარმართობას მისდევდნენ. სკვითებში ქრისტიანობა პირველად ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა. ის ოსეთში აფხაზეთიდან გადავიდა. ოსი ხალხის ნაწილი I-II საუკუნეებში გაქრისტიანდა. II-III საუკუნეებში ჩვიდმეტი ოსი მხედარი სუქიას ხელმძღვანელობით სომხეთში ქრისტიანად მოინათლა. წარმართმა თანამემამულეებმა ისინი აწამეს. ოსების ფეოდალურმა ზედაფენამ ქრისტიანობა X საუკუნის დასაწყისში მიიღო. მისიონერები ძირითადად ბიზანტიელები და ქართველები იყვნენ. ოსეთი საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში მოექცა. XIII საუკუნეში მონღოლთა ბატონობის დროს ოსეთის სამრევლოებმა მცხეთის საკათალიკოსოსთან კავშირი დაკარგეს და კავკასიის მთიან ნაწილში ქრისტიანობა გახალხურდა. XIV-XV საუკუნეებში ოსების ზედაფენებში გავრცელდა ისლამი. XVIII საუკუნეში ჩრდილოეთის და სამხრეთის ქრისტიანო ოსები ნიქოზის ეპარქიის სამწყსოს შეადგენდნენ. ქრისტიანობას შედარებით მყარად დვალები მისდევდნენ.

1744 წელს ქართველი და რუსი სასულიერო პირების მონაწილეობით შეიქმნა „ოსეთის სასულიერო კომისია“. ქართველთაგან კომისიაში აქტიურობდნენ ეფრემ ჯანდიერი და არქიმანდრიტი პახომი, ხოლო გრიგოლ რომანიშვილი 1768 წელს ოსმალეთის იმპერიის აგენტებმა მოკლეს. კომისია ოსთა შორის ავრცელებდა ქართულ მწიგნობრობას, თარგმნიდა ქართულიდან ოსურად საეკლესიო წიგნებს ქართული ანბანის გამოყენებით, ხსნიდა სკოლებს. 1792 წელს რუსეთმა კომისიის მუშაობა შეაჩერა და მხოლოდ 1815 წელს განაახლა, თუმცა მის თავმჯდომარედ ქართველი დოსითეოზ ფიცხელაური დანიშნა. დოსითეოზმა 13 ათასი ოსი გააქრისტიანა. კომისიამ იმუშავა 1861 წლამდე. 1860 წელს დაარსდა „კავკასიაში მართლმადიდებლური ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოება“, რომელიც რუსეთის იმპერიის პოლიტიკურ ინტერესებს ატარებდა. XIX საუკუნეში ოსურად კურთხევანი, ოთხთავი და სხვა წიგნები თარგმნა იოანე იალღუზიძემ.

საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ სამხრეთ ოსეთის აო-ში არცერთი ეკლესია და მეჩეთი არ ფუნქციონირებდა. ხალხში გავრცელდა ხალხური რწმენა-წარმოდგენები. 1943 წელს რუსეთის და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიების შეთანხმების მიხედვით ჩრდილოეთ ოსეთის როგორც ოსური, ისე ქართული სამრევლოები მოსკოვის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაშია, ხოლო სამხრეთ ოსეთის ოსური და ქართული სამრევლოები საქართველოს საპატრიარქოსი. თუმცა ოკუპირებულ ტერიტორიებზე არსებულ სამრევლოებს ფაქტობრივად რუსეთის ეკლესია მართავს. 2004 წელს ცხინვალის სამღვდელოებამ ალანიის ეპარქია დააარსა, ხოლო სამხრეთ ოსეთის დე-ფაქტო ხელისუფლებამ მართლმადიდებლობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა.

თანამედროვე საქართველოს რელიგიური დემოგრაფია

საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობას საკუთარი თავი მორწმუნედ მიაჩნია. მორწმუნეათა რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა პერესტროიკის შემდეგ.

საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა, 83% მართლმადიდებელია და ემორჩილება საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას. საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური ქართველების უმრავლესობა მართლმადიდებელია. მართლმადიდებელია ასევე აფხაზების, ოსების, რუსების, ბერძნების, ასურელების და უდიების უმრავლესობა. მართლმადიდებელია სომხების და ქურთების მცირე ნაწილი.

საქართველოში მოქმედებს სომხური სამოციქულო ეკლესიის ეპარქია. სომხურ სარწმუნოებას აღიარებს მოსახლეობის 2,9%. არქიეპისკოპოსის რეზიდენცია მდებარეობს თბილისში. მისი კათედრალური ტაძარია სურფგევორქი. სომხური ტაძრები მოქმედია თბილისში, ახალქალაქში, ნინოწმინდაში, ახალციხეში, ბათუმსა და მარნეულში. სომხური სამოციქულო ეკლესიის მრევლის უმრავლესობას სომხები შეადგენენ.

საქართველოში კათოლიკეთა რაოდენობა დაახლოებით 19,2 ათასს ადამიანს (მოსახლეობის 0,5%) შეადგენს. კათოლიკური ტაძრები და საკრებულოები მოქმედებს თბილისში, გორში, ქუთაისში, ბათუმში, ოზურგეთში, კახეთში, სამცხეში (უდე, არალი, აბასთუმანი, ახალციხე). კათოლიკური ეკლესიის მრევლი ეთნიკურად ჭრელია.

მუსლიმებია არიან როგორც ეთნიკურად ქართველები, ასევე ქართველი აზერბაიჯანელები, ქისტები, ლეკები, აფხაზების და ქურთების ნაწილი.

რელიგია	2002		2014
	რაოდენობა	%	რაოდენობა	%
ქრისტიანობა	3,872,099	88.58	3,240,724	87.27
–საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია	3,666,233	83.87	3,097,573	83.41
–სომხური სამოციქულო ეკლესია	171,139	3.92	109,041	2.94
–კათოლიკური ეკლესია	34,727	0.79	19,195	0.52
–იეჰოვას მოწმეები	-	-	12,395	0.33
–პროტესტანტიზმი	-	-	2,520	0.07
ისლამი	433,784	9.92	398,677	10.73
ეზიდიზმი	-	-	8,591	0.23
იუდაიზმი	3,541	0.08	1,417	0.04
სხვა რელიგიები	62,111	1.42	1,429	0.04
არარელიგიურობა	-	-	19,080	0.51
უარი პასუხზე	-	-	9,635	0.26
რელიგია არ არის მითითებული	-	-	34,251	0.92
მთლიანი მოსახლეობა	4,371,535	100.0	3,713,804	100.0

ლიტერატურა

• პაპუაშვილი ნ., „რელიგიურობის ისტორიიდან საქართველოში“ // „რელიგიები საქართველოში“, თბილისი: სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა, 2008. — გვ. 26-63, ISBN 978-9941-0-0902-0.