პრანგლი

პრანგლი
მშობ. სახელი: ესტ. Prangli
	; ფრანგული ეკლესია
გეოგრაფია
მდებარეობა	ბალტიის ზღვა
კოორდინატები	59°37′28″ ჩ. გ. 25°01′15″ ა. გ. / 59.62444° ჩ. გ. 25.02083° ა. გ.კოორდინატები: 59°37′28″ ჩ. გ. 25°01′15″ ა. გ. / 59.62444° ჩ. გ. 25.02083° ა. გ.
ფართობი	6.62 კმ²
სანაპიროს სიგრძე	33 კმ
დემოგრაფია
მოსახლეობა	169
სიმჭიდროვე	25 /კმ²

პრანგლი (გერმ. : Wrangelsholm; შვედ. Wrangö) — კუნძული ჩრდილოეთ ესტონეთში, ფინეთის ყურეში. ადმინისტრაციულად ის ჰარიუმაას მაზრის ვიმსის თემს ეკუთვნის. პრანგლი ჩრდილოეთ ესტონეთის ერთადერთი კუნძულია, რომელზეც მე-13 საუკუნიდან მუდმივი მოსახლეობა ცხოვრობს. კუნძულზე 75 ადამიანია დარეგისტრირებული.

კუნძულის ფართობია 6,62 კმ², რაც მას ესტონეთის მე-13 უდიდეს კუნძულად აქცევს. პრანგლიზე სამი სოფელია: კელნასე, იდაოტსა და ლაანეოტსა. კუნძულზე მდებარეობს პრანგლის ეკლესია, საბაზო სკოლა, მაღაზია, სამედიცინო პუნქტი, საფოსტო ოფისი, სახალხო თავშესაფარი, ბიბლიოთეკა, რესტორანი და პრანგლის კუნძულების მუზეუმი. მატერიკთან კავშირი ხორციელდება კელნასეს პორტის მეშვეობით.

სახელწოდების წარმომავლობა

პრანგლის კუნძული პირველად ოფიციალურ წყაროებში 1387 წელს დასახელდა როგორც „რანგო“ (Rango). შემდგომ დოკუმენტებში გამოიყენებოდა სახელწოდებები: Wrangelsholm, Wrano, Wrango. 1525 წელს მოიხსენიებოდა როგორც „რანგელისარე“, 1732 წელს – „პრანგლესაარი“, ხოლო 1892 წელს – „ბოლშოი ვრანგელსგოლმი“. სახელის ეტიმოლოგიის ორი ვერსია არსებობს: გერმანული ფუძე „wranga“ („ბრუნვა“, „მოხვევა“) ან ფინური სიტყვები „ranko“/„ranka“ („მორი“, „ღერო“)^[1] .

მდებარეობა

პრანგლი მდებარეობს ვიმსის ნახევარკუნძულიდან ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ლეპნეემეს პორტიდან 10 კილომეტრში, ფინეთის ყურეში. კუნძულის მიდამოებში მდებარეობენ აქსი, ტირლოო, სეინაკარი (ლივაკარი) და კერის კუნძულები. პრანგლი აქსის (ცნობილი როგორც „ვაიკე-პრანგლი“) და კერის კუნძულებთან ერთად ფინეთის ყურეში ერთიან კუნძულთა ჯაჭვს ქმნის.

ბუნება

პრანგლის კუნძულის რელიეფი დაყოფილია ორ ნაწილად: დასავლეთით დაბალი სანაპირო ხაზით, ხოლო აღმოსავლეთით დიუნებით დაფარული მაღალი ტერიტორიებით. ამ ნაწილებს ცენტრალური ზოლის ძველი სანაპირო ფორმაციები გამოყოფს. კუნძულის ჩრდილო-დასავლეთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთისკენ გადაჭიმულია 6 კილომეტრი სიგრძისა და 3.5 კილომეტრი სიგანის ვაკე. ნიადაგი ძირითადად ქვიშიანი და ხრეშიანია, ასევე გვხვდება ბუნებრივი აირის საბადოები. დიუნების სიმაღლე 9 მეტრს აღწევს, ხოლო უმაღლესი წერტილია კულამიაგი (Kullamägi), სადაც, ხალხური გადმოცემებით, მეკობრეების ოქროა დამარხული. კუნძულზე მრავლადაა მყინვარული ლოდები, მათ შორის პუნანე კივი (Punane kivi), კოტკაკივი (Kotkakivi), რებასეკივი (Rebasekivi) და სხვა. კუნძულის მცენარეულობა წარმოადგენს ესტონეთის დასავლეთ და აღმოსავლეთ ფლორის სახეობების გადაკვეთის არეალს. დომინირებს სანაპირო და მდელოს მცენარეულობა, ღრუბლიანი ფიჭვის ტყეები, ჭაობისა და ქვიშიანი ტერიტორიები. იშვიათ სახეობებს შორის აღსანიშნავია ჩრდილოეთის გვიმრა (Asplenium septentrionale), ფერადი ბულბოკოდიუმი (Bulbocodium versicolor), ზღვის ვარდისფერი კომბოსტო (Crambe maritima) და შვედური კუკუშა ყვავილი (Cardamine pratensis var. swedica).

კუნძულის დასავლეთი ნაწილი პრანგლის ნაკრძალის შემადგენლობაში შედის, ხოლო ჩრდილო-აღმოსავლეთი კუთხე პრანგლის ლანდშაფტის დაცულ ზონას ეკუთვნის. ეს ტერიტორიები უზრუნველყოფენ უნიკალური ეკოსისტემებისა და იშვიათი ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებას.

ისტორია

პრანგლის კუნძული ზღვიდან დაახლოებით 3500 წლის წინ ამოიწია. დასახლების პირველი ცნობები 1491 წელს თარიღდება, თუმცა შვედები კუნძულზე XIII საუკუნის ბოლოს დასახლდნენ. მოსახლეობის ესტონიზაცია XVII საუკუნეში მოხდა. 1910 წელს კუნძულზე 493 ადამიანი ცხოვრობდა, 1934 წლის აღწერის მიხედვით – 469, ხოლო 1944 წელს კუნძული 144 მაცხოვრებელმა დატოვა. კუნძული ადმინისტრაციულად იოელაჰტმეს სამრევლოს ეკუთვნოდა. 1397 –1549 წლებში იგი მაარდუს მამულის შემადგენლობაში იყო, შემდეგ ჰალიავას მამულს გადაეცა. 1847 –1899 წლებში პრანგლი ჟირარ დე სუკანტონების ოჯახის მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდა. 1849 წელს აქ მამულის შენობები აიგო (რომლებიც დღემდე არ შემორჩენილა), ხოლო 1899 წელს მამულის მიწები გლეხებს გაყიდეს. 1848 წელს კუნძულზე კაპელა აიგო, რომელიც 1860 წელს ორგანით აღადგინეს. 1866 წელს შეიქმნა პრანგლის თემი. 1869 წელს პაულ ლოპენოვეს ინიციატივით სკოლამ მუშაობა დაიწყო, ხოლო 1900 წელს დღემდე მოქმედი სკოლის შენობა აიგო. 1921 წელს დაარსდა პრანგლის მეთევზეთა ასოციაცია. 1924 წელს კუნძულზე ბუნებრივი აირის საბადო აღმოაჩინეს, მაგრამ მისი ექსპლუატაცია ეკონომიკურად წამგებიანი აღმოჩნდა. 1941 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დროს, გერმანულმა ავიაციამ ჩააგდო საბჭოთა გემი „ესტირანდი“, რომელიც 3500 მობილიზებულ კაცს ჰყავდა. კაპიტანმა ბორის ნელკემ დაზიანებული გემი პრანგლის მახლობლად დატვირთა, რის შედეგადაც 2762 ადამიანი გადარჩა. დღეს კუნძულზე დატვირთულთა ხსოვნის ძეგლი დგას. 1942 –1943 წლებში პრანგლზე გერმანული ჯარი იმყოფებოდა, 1944 წელს კი მრავალი მაცხოვრებელი ფინეთში გაიქცა.^[2] 1945 წელს კუნძული საბჭოთა ჯარმა დაიკავა. 1946 –1960 წლებში კუნძულზე გათხრილი გაზის საბადოები ეკონომიკურად არაპერსპექტიული აღმოჩნდა. 1949 წელს განხორციელდა კოლექტივიზაცია, დაარსდა კოლმეურნეობა „ნურ კაარდივიაგი“, რომელიც 1961 წელს ს. კიროვის სახელობის აგრალურ მეურნეობას შეუერთდა. 1954 წელს აიგო პრანგლის სახალხო თავშესაფარი. საბჭოთა სასაზღვრო ჯარები კუნძულიდან 1992 წელს წავიდნენ.

ტრანსპორტი

მატერიკთან გემით კავშირი ხორციელდება კელნასეს და ლეპნეემეს საპორტოებს შორის. 2010 წლამდე ამ მარშრუტს ემსახურებოდა გემი „ჰელგე“, შემდეგ სამგზავრო გემი „ვესტა“, ხოლო 2013 წლიდან პრანგლსა და მატერიკს შორის კურსს სამგზავრო გემი „ვრანგიო“ ასრულებს.

კუნძულზე ორი მოქმედი საზღვაო შუქურა მდებარეობს: პრანგლის ჩრდილო-დასავლეთის და სამხრეთ-აღმოსავლეთის შუქურები.

პრანგლის კულტურული ისტორია

პრანგლის კუნძულის სახელს ატარებს გემი „პრანგლი“. 1969 წელს პრანგლისკენ მიმავალ გზაზე დაიხრჩო მუსიკოსი ბორის კირიკალი. 2013 წელს პრანგლის სკოლის მუსიკის მასწავლებელმა ტიინამაი კესკპაიკმა გამოუშვა CD სახელწოდებით „პრანგლილე“, რომელზეც ჟღერს კუნძულზე შექმნილი ნაწარმოებები და სიმღერები. პრანგლის კუნძულს აქვს საკუთარი ჰიმნი, რომლის ტექსტი და მელოდია ადგილობრივმა მოსახლემ ეინარტ ტამმსაარმა დაწერა.