შინაარსზე გადასვლა

ორჯერადი ვარსკვლავი

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ცნობილი ორჯერადი ვარსკვლავი სირიუსი, 2005 წლის ჰაბლის ფოტოზე, სირიუსი A ცენტრში და თეთრი ჯუჯა, სირიუსი B, მისგან მარცხნივ ქვევით.

ორჯერადი ვარსკვლავი — ისეთ ვარსკვლავთა წყვილი, რომლებიც ერთმანეთთან ახლოს არიან სივრცეში და ურთიერთმიზიდულობის გამო აღწერენ ჩაკეტილ ორბიტას მათი მასების საერთო ცენტრის გარშემო. ორჯერადი ვარსკვლავი წარმოადგენს ჯერადი ვარსკვლავების კერძო შემთხვევას. აღმოჩენის მეთოდების მიხედვით ორჯერად ვარსკვლავს ყოფენ შემდეგ ჯგუფებად: ვიზუალურად ორჯერადი ვარსკვლავი, სპექტრულად ორჯერადი ვარსკვლავი, ბნელებადი ორჯერადი ვარსკვლავი, ასტრომეტრიულად ორჯერადი ვარსკვლავი და ფოტომეტრიულად ორჯერადი ვარსკვლავი.

ვიზუალურად ორჯერადი ვარსკვლავის კომპონენტები შეიძლება დავინახოთ ცალ-ცალკე ტელესკოპით ვიზუალურად ან ფოტოგრაფირების საშუალებით. მანძილი მათ შორის მათ ზომებთან შედარებით ასეულჯერ უფრო დიდია. ვიზუალურად ორჯერადი ვარსკვლავის ყველაზე ფართო სისტემას ქმნიან დიდი დათვის ცნობილი ვარსკვლავები — მიცარი და ალკორი, რომელთა შორის კუთხური დაშორება 12' შეადგენს.

მჭიდრო ორჯერად ვარსკვლავთა შემთხვევაში კომპონენტების ზომები მათ შორის მანძილებს უახლოვდება და შეუძლებელია მათი გაყოფა არსებული ტელესკოპების საშუალებით. ზოგჯერ ასეთ შემთხვევაში კომპონენტების ორბიტული მოძრაობა ვლინდება სპექტრული ხაზების პერიოდული გაორებით. გაორებას იწვევს ხაზების დოპლერისეული წანაცვლება, რაც ორბიტული მოძრაობის შესაბამისად პერიოდული ხასიათისაა. I და III მდებარეობაში 4 და 8 კომპონენტებისათვის ეს გადახრები ურთიერთსაწინააღმდეგოა და გაორება მაქსიმალურია. II და IV მდებარეობაში (კომპონენტების სხივური გადახრები 0-ის ტოლია და ხდება ხაზების შერწყმა. ასეთი სპექტრული ანალიზით აღმოჩენილ წყვილეას უწოდებენ სპექტრულად ორჯერად ვარსკვლავს. როდესაც ვარსკვლავების ორბიტის სიბრტყე მხედველობის სხივთან მცირე კუთხეს შეადგენს, დამკვირვებელი შენიშნავს კომპონენტების პერიოდული ურთიერთდაბნელების მოვლენას. ასეთ ორჯერად ვარსკვლავს უწოდებენ ბნელებად ორჯერად ვარსკვლავს. ასეთ ვარსკვლავთა ბრწყინვალების ცვალებადობის მრუდის ანალიზი საშუალებას იძლევა განისაზღვროს არა მხოლოდ ორბიტის ელემენტები და კომპონენტების შეფარდებითი რადიუსები ორბიტის ზომებთან შედარებით, არამედ ვარსკვლავთა ფორმაც და მათი ზედაპირული სიკაშკაშეც. თუ მიღებულია სხივური სიჩქარის მრუდიც, შეიძლება განისაზღვროს ორბიტის ზომები და ვარსკვლავთა დიამეტრები კმ-ით, ხოლო კომპონენტების მასები და სიმკვრივეები მზის ერთეულებით, ზოგჯერ კი – ვარსკვლავთა ატმოსფეროს აგებულება და შედგენილობა. ასტრომეტრიულად ორჯერად ვარსკვლავს ავლენენ ვარსკვლავის მდებარეობის იმ მცირე პერიოდული გადაადგილების აღმოჩენით, რომელსაც თანამგზავრის მიზიდულობა იწვევს, ხოლო ფოტომეტრიულად ორჯერად ვარსკვლავს გამოსხივების ზუსტი მრავალფეროკანი ელექტროფოტომეტრიით (ეს მეთოდი ეფექტურია მაშინ; როდესაც წყვილის კომპონენტთა ზედაპირული ტემპრები ერთმანეთისაგან განსხვავებულია). ყველა აღწერილი წყვილი ფიზიკური სისტემაა და მათ ფიზიკურ ორჯერად ვარსკვლავს უწოდებენ. მათგან განსხვავებით ე. წ. ოპტიკური ორჯერადი ვარსკვლავის კომპონენტები მხედველობის სხივის გასწვრივ დიდად არიან დაშორებული ერთმანეთისაგან და ფიზიკურ სისტემას არ ქმნიან საზოგადოდ, ვარსკვლავთა მასების შესახებ ჩვენი ცოდნა ძირითადად ეყრდნობა ორჯერადი ვარსკვლავის შესწავლას. ორჯერად ვარსკვლავს დიდი მნიშვრჩელობა აქვს აგრეთვე ვარსკვლავთა ევოლუციის თეორიის დაკვირვებული ფაქტებით შემოწმებისათვის. ორჯერადი ვარსკვლავის ბუნებას კარგად ახასიათებს ე. წ. როშის კრიზისული ზედაპირი. ვარსკვლავმა შეიძლება შეინარჩუნოს მხოლოდ ის ნივთიერება, რომელიც ამ ზედაპირით შემოსაზღვრული მოცულობის შიგნითაა. თუ ეს მოცულობა ვარსკვლავის ნივთიერებით შეივსო, იგი თანდათან გადაედინება მეორე კომპონენტისაკენ. აიროვანი ნაკადების წარმოშობა კომპონენტების ევოლუციაზე ახდენს გავლენას.

გალაქტიკის ვარსკვლავებს შორის ორჯერადობა და საერთოდ ჯერადობა, საკმაოდ გავრცელებული მოვლენაა. სავარაუდოა, რომ ჯერადი ვარსკვლავები უფრო მეტია, ვიდრე ერთეული ვარსკვლავები. ამჟამად ცნობილია ~60000 ვიზუალურად ორჯერადი ვარსკვლავი, ~20000 სპექტრულად ორჯერადი ვარსკვლავი და სხვ. მნიშვნელოვანი აღმოჩენა იყო რენტგენის წყაროების არსებობა ორჯერად ვარსკვლავში. ასეთი სისტემების ერთი კომპონენტი წარმოადგენს ნორმალურ ვარსკვლავს, ხოლო რენტგენული კომპონენტი – ზემკვრივ ობიექტს. ორჯერად ვარსკვლავში არსებული რენტგენული წყაროების გამოკვლევა ხელს უწყობს ევოლუციის ბოლო სტადიაში მყოფი ნეიტრონული ვარსკვლავებისა და შავი ხვრელების ფიზიკური ბუნების შესწავლას.