ოიდიპოს მეფე
| ოიდიპოს მეფე | |
|---|---|
 | |
| ავტორი | სოფოკლე |
| პერსონაჟები | ოიდიპოსი, ლაიოსი, იოკასტე, ტირესიასი, კრეონი. |
| პრემიერა | ძვ. წ. 429 |
| ენა | ძველი ბერძნული ენა |
| სერია | თებეს ტრილოგია |
| ჟანრი | ტრაგედია |
| მოქმედების ადგილი | დიონისუს თეატრი, ათენი |
ოიდიპოს მეფე ან ოიდიპოს ტირანი (ბერძ. Οἰδίπους Τύραννος) 一 ძველი ბერძენი დრამატურგის, სოფოკლეს ტრაგედია, რომელიც პირველად ძვ. წ. 429 წელს დაიდგა.[1] მის თავდაპირველ სათაურს ბერძენთათვის ოიდიპოსი წარმოადგენდა, რაც კარგად ისახება არისტოტელეს "პოეტიკაშიც". პიესამ სახელი გადაირქვა, რათა თებეს ტრაგედიაში არსებულ სხვა პიესაში - ოიდიპოსი კოლონაში - არ არეოდათ. უძველეს სამყაროში ტერმინ ტირანთან ასოცირდებოდა ისეთი მმართველი, რომელიც არალეგიტიმურად განაგებდა სამეფოს, თუმცა ამას სრულებით არ ჰქონია უარყოფითი დატვირთვა პიესაში.[2][3][4]
სოფოკლეს თებეს ტრილოგიაში ზემოხსენებული პიესა რიგით მეორეა და პირველი ნაწარმოების - ანტიგონე - შექმნის შემდეგ სულ რამდენიმე ათეულ წელიწადში დაიწერა, თუმცა, ქრონოლოგიური თვალსაზრისით, მისი სიუჟეტი ყველაზე ძველია.
მოქმედების დასაწყისში ოიდიპოსი თებეს მეფე ხდება. იქამდე, საკუთარმა ბიოლოგიურმა მამამ, ლაიოსმა, მოისმინა წინასწარმეტყველება, რომ თუკი მას და მის მეუღლეს - იოკასტეს - ვაჟი შეეძინებოდათ, ეს უკანასკნელი მოკლავდა მამას და საკუთარ დედას შეირთავდა ცოლად. ამის შიშით, ლაიოსი საკუთარ შვილს მწყემსს აბარებს. გარკვეული დროის შემდეგ, როცა ოიდიპოსი თებეს ეუფლება, მის ნამდვილ მამასაც მოკლავენ, მკვლელობას, თავდაპირველად, ერთ ვაჭარს სდებდნენ ბრალად, თუმცა სიუჟეტის განვითარებასთან ერთად ირკვევა, რომ უნებლიედ წინასწარმეტყველება ხდება 一 მამა კვდება საკუთარი შვილის მიერ, ხოლო ვაჟი ცოლად საკუთარ დედას შეირთავს. სიმართლის გაცხადების შემდეგ, დედა, იოკასტე თავს იხრჩობს, ხოლო ოიდიპოსი თვალებს ითხრის.
თავის "პოეტიკაში" არისტოტელე ხშირად ახსენებს ზემოხსენებულ პიესას, რათა ჟანრის ასპექტები გამოკვეთოს.[5][6]
სიუჟეტი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ეს არის ტრაგედია ბედისწერასა და თავისუფლებაზე: ადამიანის თავისუფლება არ ნიშნავს, აკეთოს ის, რაც სურს, არამედ ეს არის პასუხიმგებლობა იმაზე, რაც ავ ბედისწერას მისთვის ურგუნებია.
ქალაქ თებეში მეფობდნენ ხელმწიფე ლაიოსი და დედოფალი იოკასტე. დელფოს მისნისაგან ხელმწიფე საშინელ წინასწარმეტყველებას შეიტყობს: „თუკი ვაჟიშვილი შეგეძინება, მისი ხელით დაიღუპები“. ხელმწიფესა და დედოფალს მართლაც შეეძინათ ვაჟი. წინასწარმეტყველებით დაშინებულმა ლაიოსმა ჩვილი დაბადებისთანავე წაართვა დედას (სამსჭვალით გაუხვრიტა ფეხები), შემდეგ მწყემსს გაატანა და უბრძანა, შორს, კითერონის მთაზე დაეგდო ბედის ანაბარა.
მსახურმა მარტლაც წაიყვანა ბავშვი, მაგრამ შეიბრალა; სასიკვდილოდ ვერ გაიმეტა და მეზობელი სამეფოს, კორინთოს ხელმწიფის მწყემსს (ევფორბოსს) გადასცა. ის კი არ უთხრა, ვინ იყო მდიდარ მოსასხამში გახვეული ბავშვი. ევფობოსმა ჩვილი თავის მეფეს მიჰგვარა. მან მიიღო ჩვილი და ოიდიპოსი, ანუ „ფეხებდასიებული“ უწოდა.
ოიდიპოსი ძლიერი და ჭკვიანი ჭაბუკი დადგა. ის თავს კორინთოს ხელმწიფის შვილად მიიჩნევდა, მაგრამ ერთ-ერთი ნადიმის დროს ვიღაც გალეშილმა თანამესუფრემ ყველას თანდასწრებით წამოაძახა, აყვანილი ხარო. ოიდიპოსმა მოსვენება დაკარგა და რჩევის საკითხავად დელფოს სამისნოს მიაშურა. აქ მას უთხრეს: „ვისი შვილიც იყო, შენი ბედი ასეთია: საკუთარ მამას მოკლავ და ცოლად დედას შეირთავ“. ოიდიპოსს თავზარი დაეცა. გადაწყვიტა, აღარ დაბრუნებულიყო კორინთოში და უგზო-უკვლოდ გადაკარგულიყო.
ოიდიპოსს გზის გასაყარზე ეტლით მომავალი მხცოვანი დიდებული შემოხვდა თავისი ამალით. ჭაბუკი დროულად არ მოერიდა და დიდებულმა მას მათრახი გადაუჭირა. საპასუხოდ ოიდიპოსმა კვერთხი ჩასცხო თავში და სული გააფრთხობინა. ხელჩართული ბრძოლა გაიმართა. ოიდიპოსმა ამოხოცა მთელი ამალა, მხოლოდ ერთმა მსახურმა შეძლო გაქცევა. იმ დროისათვის იშვიათი არ იყო ასეთი ამბები და ოიდიპოსმაც გზა განაგრძო. როდესაც თებეს მიაღწია, ნახა, ქალაქი შიშს აეტანა. იქვე მახლობლად კლდეზე სფინქსი დასახლებულიყო, რომელიც გამვლელ-გამომვლელებს გამოცანას ეკითხებოდა. ვინც სწორად ვერ უპასუხებდა, გლეჯდა. სწორედ იმის გასაგებად, თუ როგორ უნდა დაეხსნათ თავი ამ ურჩხულისგან, მეფე ლაიოსი მისნებთან გამგზავრებულიყო, მაგრამ ვიღაცას გზაში მოეკლა. სფინქსმა ოიდიპოსს გამოცანა უთხრა: „რა არის, რაც დილით ოთხზე დადის, დღის ორზე, საღამოს სამზე?“ „ეს ადამიანია! ჩვილი ოთხზე დაცოცავს, მოზრდილი საკუთარ ორ ფეხზე დგას, ხოლო მოხუცი საყრდენად არგანს იყენებს,“ 一 უპასუხა ოიდიპოსმა. სწორი პასუხით დამარცხებული სფინქსი კლდიდან უფსკრულში გადაეშვა და დაილეწა. თებე განთავისუფლდა. მოზეიმე ხალხმა ბრძენი ოიდიპოსი მეფედ გამოაცხადა, ცოლად ლაიოსის მეუღლე, იოკასტე დაუსვა, ხოლო ერთგულ მსახურად დედოფლის ძმა, კრეონტი მიუჩინა.
მრავალი წელი გავიდა და თებეს ღვთის რისხვა დაატყდა თავს: ხალხი შავი ჭირით იხოცებოდა, სენმა საქონელსაც დარია ხელი, პურის ყანები დაუმწიფებლად ხმებოდა.მოქალაქეებმა ოიდიპოსს მიმართეს: „ბრძენი ხარ და შენ ერთხელ უკვე გვიხსენი განსაცდელისგან, გვიშველე ახლაც“. ამ ვედრებით იწყება მოქმედება სოფოკლეს ტრაგედიაში.
ხალხი სასახლის წინ შეიკრიბა. ოიდიპოსი მათ წინაშე გამოვიდა და მიმართა: „მე უკვე წაწვგზავნე კრეონტი მისნებთან რჩევის საკითხავად; და აი, ისიც მოიჩქარის უკან ახალი ამბით“.
მისანმა კი შემოუთვალა: „ეს ღმერთის რისხვაა ლაიოსის მკვლელობისათვის; იპოვეთ და დასაჯეთ დამნაშავე!“
ოიდიპოსი: „აქამდე რატომ არ ეძებდით მას?“
ქორო: „ყველაფნი სფინქსზე ვფიქრობდით და არა მასზე“.
ოიდიპოსი: „ამ დაფარულის განცხადებას მე შევძლებ ისევ“.
ქორო ღმერთთათვის გალობას აღავლენს, სთხოვს მათ, აარიდონ რისხვა თებეს და შეიწყალონ განწირულები!
ოიდიპოსი ბრძანებს: :იპოვეთ მკვლელი ლაიოსისა, მოკვეთეთ იგი ცეცხლსაც და წყალსაც, აღარ არგუნოთ მას შეწყალება და აღარ ეღირსოს შეწირვა მსხვერპლის! დაე, დაატყდეს მას რისხვა ღმერთის!“
ოიდიპოსმა არ იცის, რომ საკუთარ თავს წყევლის. მაგრამ მალევე შეიტყობს ამის შესახებ. თებეში ერთი უსინათლო წინასწარმეტყველი, ტირესიასი ცხოვრობს: „ის ხომ არ გვეტყვის, ვინ არის მკვლელი?“
„ნუ მაიძულებთ, გითხრათ სიმართლე“, 一 შესთხოვს ტირესიასი, 一 „ეს არ მოუტანს სიკეთეს არავის!“ ოიდიპოსს რისხვა ეუფლება: „თავად ხომ არ ხარ მონაწილე შენ ამ მკვლელობის?“ ტირესიასიც ვეღარ იკავებს თავს და მიახლის: „არა და, რადგან ასეა, იცოდე, მკვლელი თავად ხარ და დაისაჯე შენ თავი შენი“.
ოიდიპოსი: „კრეონტი ხომ არ მიილტვის ძალაუფლებისკენ, მან ხომ არ შეგაგულიანა, გელაპარაკა ასე?“
ტირესიასი: „მე არც კრეონტს ვემსახურები და არც შენ, არამედ 一 უზენაეს ღმერთს“.
ტირესიასი: „მე უსინათლო ვარ, შენ კი თვალხილული, მაგრამ ვერ ხედავ, როგორ ცოდვაში გიდგას ფეხი და ვინ არიან შენი მშობლები“.
ოიდიპოსი: „ეს რას ნიშნავს?“
ტირესიასი: „თავად გამოიცანი: შენ გეხერხება გამოცანების ახსნა“.
ტირესიასი მიდის. ქორო შიშნარევ სიმღერას მღერის: „ვინაა ბოროტი? ნუთუ ოიდიპოსი? არა, შეუძლებელია ამის დაჯერება!“
აღელვებული კრეონტი შემოდის: ნუთუ ოიდიპოსი ღალატში მდებს ბრალს?
„დიახ“, 一 ეუბნება ოიდიპოსი.
კრეონტი: „რაში მჭირდება მე შენი ტახტი? მეფე საკუთარი ძალაუფლების ტყვეა. უმჯობესია, იყო მსახური ისევე, როგორც მე ვარ“.
ისინი ერთმანეთს სასტიკი ბრალდებებით მიმართავდნენ. ხმაურზე სასახლიდან გამოდის დედოფალი იოკასტე, კრეონტის და, ოიდიპოსის ცოლი.
„მას სურს, განმდევნოს ცრუ წინასწარმეტყველებით,“ 一 ეუბნება ოიდიპოსი.
იოკასტე: „ნუ დაუჯერებ, ყველა წინასწარმეტყველება ცრუა: თავის დროზე ლაიოსსაც ემცნო, რომ მოკვდებოდა ვაჟიშვილის ხელით, მაგრამ ჩვენი შვილი, ჯერ კიდევ ჩვილი, კითერონში დაიღუპა, ხოლო ლაიოსი უცნობმა მგზავრმა მოკლა გზის გასაყართან“.
ოიდიპოსი: „გზის გასაყართან? სად? როდის? როგორი იყო ლაიოსი შესახედავად?“
იოკასტე: „ეს მოხდა დელფოსკენ მიმავალ გზაზე, შენს გამოჩენამდე ცოტა ხნით ადრე. გარეგნულად კი ლაიოსი ჭაღარა იყო, წარმოსადეგი, ხოლო იერით შენ გგავდა ძლიერ“.
ოიდიპოსი: „ო! ღმერთო ჩემო! მე გადამხდა თავს მსგავსი ამბავი. მე ხომ არ ვიყავი ის მგზავრი? მოწმე თუ დარჩა?“
იოკასტე: „დიახ, გადარჩა ერთი მსახური; მოხუცი მწყემსია, მის წასაყვანად გავგზავნეთ უკვე“.
ოიდიპოსი ღელავს: ქორო შფოთვით აღსავსე სიმღერას მღერის:
„არამყარია დიდება კაცის! ღმერთო, გვაცილე ჩვენ სიამაყე ზღვარგადასული!“
აქ მოვლენები მოულოდნელად იცვლება. სცენაზე ჩნდება ადამიანი 一 მაცნე კორინთოდან. კორინთოს ხელმწიფე გარდაიცვალა და კორინთოელები მოუწოდებენ ოიდიპოსს მიიღოს მეფობა. დამწუხრდა ოიდიპოსი: „მართლაც ცრუა ყველა წინარწასმეტყველება! ნათქვამი იყო, უნდა მომეკლა მე მამაჩემი, მაგრამ ის მოკვდა თავისი სიკვდილით. მაგრამ ისიც მითხრეს, რომ ცოლად დედაჩემს მოვიყვანდი და ამის გამო, სანამ ცოცხალია დედოფალი, ვერ დავბრუნდები მე კორინთოში“.
„თუ მხოლოდ ეს გაბრკოლებს, ნუ გეშინია, 一 მიმართავს მაცნე, 一 შენ არა ხარ მათი ღვიძლი შვილი. მათ შეგიფარეს, მე თავად მიგიყვანე მათთან. კითერონის მთაზე ერთმა მწყემსმა გადმომცა შენი თავი“.
„ეს ის მწყემსი ხომ არ არის, ლაიოსის დროს რომ მსახურობდა? მიპასუხე სასწრაფოდ! მე მსურს ვიცოდე, ვისი შვილი ვარ!“ 一 მიმართავს ოიდიპოსი იოკასტეს. დედოფალი ყველაფერს ხვდება და ემუდარება მეფეს, არ ჩაეძიოს ამ ამბავს, რადგან მისთვისვე იქნება უარესი. ოიდიპოსი ყურს არ უგდებს, არ შეისმენს დედოფლის რჩევას.
იოკასტე სასახლეში შედის და ჩვენ მას აღარ შევხვდებით. ქორო მღერის: „იქნებ ოიდიპოსი რომელიმე ღმერთის ან ნიმფას შვილია დაბადებული კირეთონის მთავზე და შემდეგ ადამიანებისთვის მიგდებული? ადრეც ხომ ყოფილა ასე?“
მაგრამ არა! მოხუცი მწყემსი მიჰყავთ: „აი, ის, ვინც გადმომეცი შენ კითერონის მთაზე“ 一 ეუბნება ოიდიპოსს კორინთოელი მაცნე.
„აი, ის ვინც ჩემ თვალწინ მოკლა მეფე ლაიოსი,“ 一 ფიქრობს მწყემსი. ის დუმს, მას არ სურს თქვას, რასაც ფიქრობს, მაგრამ ოიდიპოსი ულმობელია, ვერ მშვიდდება.
„ვისი იყო ბავშვი?“ 一 მწყემსს ეკითხება ოიდიპოსი.
„ლაიოს მეფის, 一 პასუხობს მწყემსი. 一 „და თუ მართლაც შენ ხარ, მაშინ იმ მთაზე შენ იყავი, ჩვენ გადაგარჩინეთ!“
ახლა კი საბოლოოდ დარწმუნდა ოიდიპოსი, ყველაფერს მიხვდა. „დაწყევლილია ჩემი დაბადება, ჩემი ცოდვა და ჩემი ქორწინება!“ 一 აღმოჰხდება მას და სასახლეში შერბის.
ქორო ისევ მღერის:
„არამყარია დიდება კაცის!
ბედნიერები არ არსებობენ ამ ქვეყანაზე!
ოიდიპოსი, სიბრძნით განთქმული,
იყო ხელმწიფე... ახლა ვინ არის?
მამის მკვლელი და სისხლის აღმრევი!“
სასახლიდან მაცნე გამორბის და ხალხს ამცნობს უნებლიე ცოდვისა და ნებაყოფლობითი სასჯელის ამბავს: დედოფალმა იოკასტემ, ოიდიპოსის დედამ და ცოლმა, თავი ჩამოიხრჩო, სასოწარკვეთილმა ოიდიპოსმა ოქროს სამაგრი ჩამოიგლიჯა და იმით თვალები დაითხარა, რომ ვეღარ იხილონ მათ პატრონის მიერ ჩადენილი საშინელი ცოდვები. სასახლის კარიბჭე ბოლომდე იღება და მის ზღურბლზე ქორო სახედასისხლიანებულ ოიდიპოსს ხედავს.
ქორო: „როგორ გაბედე თვალების დათხრა?“
ოიდიპოსი: „ბედისწერამ ასე განსაჯა!“
ქორო: „ვინ ჩაგაგონა?“
ოიდიპოსი: „მე თავად ვას ჩემი თავის მსაჯული!“ ლაიოსის მკვლელს 一 განდევნა , დედის შეურაცხმყოფს 一 თვალთდაბრმავება! ო, კითერონო! ო, სასიკვდილო გზის გასაყარო! ო, სარეცელო, შენ დიდი ცოდვის!“
ერთგული კრეონტი ივიწყებს წყენას და ოიდიპოსს სასახლეში დარჩენას სთხოვს: „რადგან მარტოდენ ნათესავებს შეეფერებათ ნათესავების სიავეთა ცქერა და სმენა“. ოიდიპოსი სთხოვს, გააძევონ იგი და შვილებს ემშვიდობება: „მე თქვენ ვერ გხედავთ, მაგრამ ვტირი თქვენთვის..“.
ქორო ტრაგედიის ბოლოს მღერის:
„ო, ძველთაძველო თებეს მცხოვრებნო, აი, შეხედეთ, ოიდიპოსი,
ვინც იმ ცნობილი გამოცანების შეძლო ამოხსნა და ვინც თებეში
პირველი იყო და უდიდესი, და ვისაც შურით ჭვრეტდნენ ყველანი,
ავბედობათა რა აუწერელ უფსკრულში არის დანთქმული ახლა.
დაე, სუყველამ, ვინც მოკვდავია, ბოლო დღეს მიაპყროს თავისი მზერა და ბედნიერად ნუ ჩათვლის ნურვის, სანამდის იგი ყოველნაირი ტანჯვის გარეშე არ გადალახავს სიცოცხლის სამანს.
იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- მიმოხილვა lit.ge-ზე
- Oedipus Tyrannus at Perseus Digital Library
- Aristotle's Poetics: Notes on Sophocles' Oedipus დაარქივებული 2018-09-30 საიტზე Wayback Machine. , cached version of the original დაარქივებული 2011-04-24 საიტზე Wayback Machine.
- Background on Drama, Generally, and Applications to Sophocles' Play
- Study Guide for Sophocles' Oedipus the King
- Full text English translation of Oedipus the King by Ian Johnston, in verse დაარქივებული 2011-07-19 საიტზე Wayback Machine.
- Oedipus the King Book Notes დაარქივებული 2008-09-16 საიტზე Wayback Machine. from Literapedia
- Oedipus the King from Project Gutenberg
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Although Sophocles won second prize with the group of plays that included Oedipus Rex, its date of production is uncertain. The prominence of the Theban plague at the play's opening suggests to many scholars a reference to the plague that devastated Athens in 430 BC, and hence a production date shortly thereafter. See, for example, Knox, Bernard (1956). „The Date of the Oedipus Tyrannus of Sophocles“. American Journal of Philology. 77 (2): 133–147. doi:10.2307/292475. JSTOR 292475.
- ↑ Bridgewater, William, ed. "tyrant". The Columbia Encyclopedia. Columbia University Press. (1963) p. 2188
- ↑ Lloyd-Jones, Hugh. Introduction and trans. Sophocles: Ajax, Electra, Oedipus Tyrannus. By Sophocles. Loeb Classical Library ser. vol. 20. Harvard University Press. ISBN 978-0674995574.
- ↑ Mulroy, David. trans. “Introduction”. Sophocles, Oedipus Rex. Univ of Wisconsin Press, (2011) ISBN 9780299282530. p. xxviii
- ↑ Aristotle: Poetics. Edited and translated by St. Halliwell, (Loeb Classical Library), Harvard 1995
- ↑ Belfiore, Elizabeth (1992). Tragic Pleasures: Aristotle on Plot and Emotion. Princeton, გვ. 176. ISBN 9780691068992.