ნოყიერი ნახევარმთვარე

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

ნაყოფიერი ნახევარმთვარე — ნახევარმთვარის ფორმის რეგიონი შუა აღმოსავლეთში, რომელიც მოიცავს თანამედროვე ერაყის, სირიის, ლიბანის, ისრაელის, პალესტინის, იორდანიის, ეგვიპტის ჩრდილო-აღმოსავლეთ და ნილოსის ხეობების რეგიონებს, ამასთან ერთად, თურქეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთ რეგიონსა და ირანის[1][2][3] დასავლეთ საზღვრებს. ზოგი ავტორი ასევე მიაკუთვნებს კვიპროსს.

რეგიონს ეწოდა „ცივილიზაციის აკვანი“, რადგან სწორედ აქ შეიქმნა პირველი საფერმერო ადგილები, სადაც ხალხმა დაიწყო ბუნებრივი მცენარეული საფარის გაწმენდა და მოდიფიკაცია, რადგან მოეყვანათ ახალი ჯიშის მარცვლეული.

შედეგად განვითარდა ადრეული ადამიანური ცივილიზაციები, როგორიცაა შუმერი მესოპოტამიაში.[4]

რუკა, რომელიც გვიჩვენებს უფრო დიდ ფართობს კვიპროსის ჩათვლით

რეგიონში ტექნოლოგიური მიღწევები მოიცავს სოფლის მეურნეობის განვითარებასა და ირიგაციას, ბორბლისა და შუშის გამოყენებას, რაც ყველაზე მეტად პირველად მესოპოტამიაში გვხვდება.

ტერმინოლოგია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტერმინი „ნაყოფიერი ნახევარმთვარის“ პოპულარიზაცია მოახდინა არქეოლოგმა ჯეიმზ ჰენრიმ ევროპული ისტორიის მონახაზებში.მან დაწერა „ანტიკური დრო,ადრეული სამყაროს ისტორია“ (1916[5][6][7][8][9][10]).

ეს ნაყოფიერი ნახევარმთვარე დაახლოებით ნახევარწრიულია, გახსნილი მხარე სამხრეთისკენაა მიმართული, დასავლეთი ხმელთაშუა ზღვის სამხრეთ – აღმოსავლეთით, ცენტრი უშუალოდ არაბეთის ჩრდილოეთით, ხოლო აღმოსავლეთი - სპარსეთის ყურის ჩრდილოეთით (იხ. რუკა, გვ 100). ერთი ფრთა გადაჭიმულია ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე, ამ მხარის დასასრული ბაბილონია, ხოლო მეორე მიუწვდება სპარსეთის ყურემდე. დასავლეთი ნაწილის დასასრული არის პალესტინა; ცენტრის დიდ ნაწილს კი ასურეთი წარმოადგენს.;

ამ დიდ ნახევარწრიულს, სახელის უქონლობის გამო, შეიძლება ვუწოდოთ „ნაყოფიერი ნახევარმთვარე“. შეიძლება ასევე შევადაროთ უდაბნოს ყურის სანაპიროებს, სადაც მთები გადმოჰყურებს არა წყლის, არამედ ქვიშის ყურეს გადაჭიმულია რვაას კილომეტრზე. ეს უდაბნო-ყურე არის კირქვის პლატო. დასავლეთ აზიის ისტორია შეიძლება აღწერილი იყოს როგორც საუკუნოვანი ბრძოლა ჩრდილოეთით მთის ხალხებსა და ამ უდაბნოში მოხეტიალეებს შორის - ბრძოლა, რომელიც ჯერ კიდევ მიმდინარეობს - ნაყოფიერი ნახევარმთვარისა და უდაბნოს სანაპიროების მფლობელობისთვის.

არცერთი სახელწოდება არ არსებობს, არც გეოგრაფიული, არც პოლიტიკური, რომელიც მოიცავს ამ ყველაფერთა დიდ ნაწილს (იხ. რუკა, გვ. 100). აქედან გამომდინარე, ჩვენ ვალდებული ვართ შევქმნათ ტერმინი და მას „ნაყოფიერი ნახევარმთვარე“ ვუწოდოთ.

ნაყოფიერი ნახევარმთვარის შემადგენლობაში შედის ისრაელი, პალესტინა, ერაყი, სირია, ლიბანი, ეგვიპტე და იორდანია, აგრეთვე თურქეთისა და ირანის მიმდებარე ნაწილები. ტიგროსისა და ევფრატის გარდა, მდინარეთა ჩამონათვალში შედის მდინარე იორდანე. სირიის უდაბნოს სამხრეთი ნაწილი მშრალი კლიმატით განისაზღვრება. ჩრდილოეთის გარე საზღვარი მოიცავს, ანატოლიისა და სომხეთის მაღალმთიანეთს, დასავლეთი საჰარის უდაბნოს სამხრეთი სუდანს და აღმოსავლეთი ირანის პლატოს.

1916 წელს შექმნილი ნაყოფიერი ნახევარმთვარის რუქა ჯეიმზ ჰენრი ბრესტედის მიერ, რომელმაც ამ ფრაზის პოპულარიზაცია მოახდინა

ბიომრავალფეროვნება და კლიმატი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

არეალი გეოგრაფიულად მნიშვნელოვანია, როგორც „ხიდი“ ჩრდილოეთ აფრიკასა და ევრაზიას შორის, რამაც ბიომრავალფეროვნების დიდი რაოდენობის შენარჩუნება განაპირობა, თუმცა ევროპასა თუ ჩრდილოეთ აფრიკაში, ყინულის პერიოდის განმავლობაში კლიმატის ცვლილებებმა ეკოსისტემებს საფრთხე შეუქმნა. საჰარის ტუმბოს თეორიის თანახმად, ეს შუა აღმოსავლეთის სახმელეთო ხიდი ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ძველი სამყაროს ფლორისა და ფაუნის თანამედროვე განაწილებისთვის, მათ შორის კაცობრიობაში გავრცელებისთვისაც.

ამ არეალმა გამოიწვია ტექტონიკური განსხვავება აფრიკის და არაბეთის ფირფიტებსა და არაბულ და ევრაზიულ ფირფიტებს შორის, რამაც რეგიონი თოვლისგან დაფარული მთებით ძალიან მრავალფეროვან ზონად წარმოადგინა.

ნაყოფიერ ნახევარმთვარეს ჰქონდა მრავალფეროვანი კლიმატი, თუმცა კლიმატურმა მნიშვნელოვანმა ცვლილებებმა ხელი შეუწყო მრავალი „რ“ ტიპის წლიური მცენარის ევოლუციას, რომლებიც უფრო მეტ საკვებ თესლს წარმოქმნიან ვიდრე „K“ ტიპის მრავალწლიანი მცენარეები. რეგიონის მრავალფეროვნებამ გამოიწვია საკვები მცენარეების მრავალი სახეობის ჩამოყალიბება გაშენების მიზნით. ადრეული სოფლის მეურნეობის მნიშვნელოვანი რვა კულტურა :(ე.ი. პროგენერების ველური სახეობები: ხორბალი, ქერი, სელი, ქათმის ბარდა, ბარდა, ოსპი, წიწიბურა) და ხუთი შინაური ცხოველების მნიშვნელოვანი სახეობები - ძროხა, თხა, ცხვარი და ღორი; მეხუთე სახეობა არის ცხენი. ნაყოფიერი ნახევარმთვარის ფლორა მოიცავს მაღალ პროცენტულ რაოდენობას იმ მცენარეებისა რომლებსაც შეუძლიათ თვით-განაყოფიერება, მაგრამ ასევე შეიძლება ამ მცენარეების კატეგორიაში შედიოდნენ მცენარეების მცენარეები ჯვარედინი განაყოფიერებით. ეს მცენარეები, სახელწოდებით „selfers“, არის ტერიტორიის ერთ-ერთი გეოგრაფიული უპირატესობა, რადგან ისინი არ არიან დამოკიდებული გამრავლებისთვის სხვა მცენარეებზე.

ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ნაყოფიერი ნახევარმთვარე ყველაზე ცნობილია თავისი სისტემებით, რომლებიც დაკავშირებულია სოფლის მეურნეობის წარმოშობასთან. იორდანესა და ზემო ევფრატის მდინარეების დასავლეთ ზონამ საფუძველი ჩაუყარა პირველი ცნობილ ნეოლითური მეურნეობის დასახლებებს, რომელიც თარიღდება ძვ.წ. დაახლოებით 9000 წლით და მოიცავს ისეთ უძველეს ადგილებს, როგორიცაა გობეკლი თებე და ჯერიჩო. (უთხარი ეს-სულთანს).

ამ რეგიონმა, მესოპოტამიასთან ერთად (რომელიც ნაყოფიერი ნახევარმთვარის აღმოსავლეთით მდებარეობს, მდინარეებს ტიგროსსა და ევფრატს შორის), ასევე დაინახა ადრეული რთული საზოგადოებების გაჩენა წარმატებული ბრინჯაოს ხანის პერიოდში. რეგიონიდან ასევე არსებობს ადრეული მტკიცებულებები წერის და იერარქიული სახელმწიფო დონის საზოგადოებების ჩამოყალიბების. სწორედ, ამიტომ უწოდებენ ასევე - „ცივილიზაციის აკვანს“.

პირველი ბიბლიოთეკა, სათავეს უძველეს აღმოსავლეთში იღებს, კერძოდ მესოპოტამიის სამხრეთით მდებარე უძველესი შუმერული ქალაქ-სახელმწიფოს-ნიპურის ტერიტორიაზე, დაახლოებით ძვ.წ. 2500 წელს.

ფაილი:Karte Türkei.png
გიობექლი-თეფე, მხარე თანამედროვე თურქეთში, თარიღდება ძვ.წ. 9000 წლით, არის ნაყოფიერი ნახევარმთვარის ნაწილი

ტიგროსი და ევფრატი სათავეს იღებენ, კუროს მთებში, რომელიც მდებარეობს თანამედროვე თურქეთში. სამხრეთ მესოპოტამიის ფერმერებს ყოველწლიურად უნდა დაეცვათ თავიანთი ველები წყალდიდობისგან; ჩრდილოეთ მესოპოტამიისათვის მხოლოდ საკმარისი წვიმა იყო საჭირო, რომ შესაძლებელი ყოფილიყო მეურნეობის განვითარება. წყალდიდობისგან თავის დასაცავად მათ გააკეთეს ჯებირები[11].

ბრინჯაოს ხანიდან მოყოლებული, რეგიონის ბუნებრივი ნაყოფიერება მნიშვნელოვნად გაიზარდა სარწყავი სამუშაოებით, რომლებზედაც მისი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის დიდი ნაწილია დამოკიდებულია. თუმცა, მარილისა და სხვა მინერალების თანდათანობითი კონცენტრაცია ნიადაგებში პრობლემას წარმოქმნის.

კოსმოპოლიტური დიფუზია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მაუნსელის რუქა, წინა მსოფლიო ომის, პირველი ბრიტანული ეთნოგრაფიული რუკა ნაყოფიერი ნახევარმთვარის არეალში

თანამედროვე ანალიზებმა 24 გრანიტარული გაზომვის შედარების შედეგად გამოავლინეს უპირატესად კოსმოპოლიტური მოსახლეობა პრე-ნეოლითის, ნეოლითის და ბრინჯაოს ხანის ნაყოფიერების ნახევარმთვარის პერიოდში, რომელიც მხარს უჭერს მოსაზრებას, რომ ხალხთა მრავალფეროვანმა პოპულაციამ დაიპყრო ეს რეგიონი ამ პერიოდის[12] განმავლობაში. კერძოდ, მტკიცებულებები ცხადყოფს ძლიერი სუბსაჰარული აფრიკის ყოფნას რეგიონის სამხრეთ ნაწილში. კვლევები ცხადყოფს, რომ ამ „ძველ ხალხებს აშკარად უკავშირდებოდნენ თანამედროვე ევროპელები“. გარდა ამისა, არცერთი მტკიცებულება კვლევებიდან არ მიგვანიშნებს წინა წინადადებების საწინააღმდეგოდ.

კვლევები ასევე მიუთითებს ნაყოფიერი ნახევარმთვარის მოშორებით, ამ მრავალფეროვანი მოსახლეობის დიფუზიაზე, რადგან ადრეული მიგრანტები ახლო აღმოსავლეთიდან გადადიოდნენ - დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში, ჩრდილოეთ ყირიმსა და აღმოსავლეთ მონღოლეთში[13].

შესაბამისად, თანამედროვე ადგილზე არსებულმა ხალხებმა შთანთქეს იმ ადრეული მიგრანტების ცხოვრების წესი, რომლებიც ნაყოფიერი ნახევარმთვარის გარეთ იყვნენ. ეს ეწინააღმდეგება იმ მოსაზრებას, რომ სოფლის მეურნეობის გავრცელება მოხდა ნახევარმთვარის ცოდნის გაზიარების გზით.

კვლევები ასევე აჩვენებს, რომ დღევანდელი ევროპელები არ იზიარებენ ძლიერ გენეტიკურ კავშირებს ნაყოფიერი ნახევარმთვარის ნეოლითის და ბრინჯაოს ხანის მკვიდრ მოსახლეობასთან; სამაგიეროდ, ნაყოფიერი ნახევარმთვარის უახლოესი კავშირები სამხრეთ ევროპელებთან არის დაკავშირებული.ამავე კვლევამ აჩვენა, რომ დღევანდელი ევროპელები მჭიდრო კავშირში არიან. ნეოლითისა და ბრინჯაოს ხანის მკვიდრ მოსახლეობასთან.

ენები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ენობრივი თვალსაზრისით, ნაყოფიერი ნახევარმთვარე დიდი მრავალფეროვნების რეგიონი იყო. ისტორიულად, სემიტური ენები ძირითადად ჭარბობდა ერაყის, სირიის, იორდანიის, ლიბანის, ისრაელის, პალესტინის, სინას, სამხრეთ-აღმოსავლეთ თურქეთისა და ჩრდილო-დასავლეთ ირანის საზღვრებში, ასევე შუმერულ ერაყში, ხოლო ე.წ. მთიანი რაიონების აღმოსავლეთ და ჩრდილოეთ ნაწილში ნაპოვნია იზოლირებული ენა, მათ შორის; ირანში ელიამიტი, გუტიანე და კასიტე და თურქეთში ხატიკი, კასკიანი და ჰურრო-ურარტანელები. მათი ზუსტი ანაზღაურება და მათი ჩამოსვლის თარიღი მეცნიერული მსჯელობის საგნად რჩება. ამასთან, იმის გამო, რომ ადრეული პერიოდის წინამორბედი პერიოდის ტექსტური მტკიცებულება არ არსებობს, უახლოეს მომავალში ამაზე კამათი ვერ მოგვარდება.

მტკიცებულება, რომელიც არსებობს, გვამცნობს, რომ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მესამე ათასწლეულის და მეორე პერიოდის განმავლობაში, რამდენიმე ენობრივი ჯგუფი უკვე არსებობდა რეგიონში. მათში შედიოდა:

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • Anderson, Clifford Norman. The Fertile Crescent: Travels In the Footsteps of Ancient Science. 2d ed., rev. Fort Lauderdale: Sylvester Press, 1972.
  • Deckers, Katleen. Holocene Landscapes Through Time In the Fertile Crescent. Turnhout: Brepols, 2011.
  • Ephʻal, Israel. The Ancient Arabs: Nomads On the Borders of the Fertile Crescent 9th–5th Centuries B.C. Jerusalem: Magnes Press, 1982.
  • Kajzer, Małgorzata, Łukasz Miszk, and Maciej Wacławik. The Land of Fertility I: South-East Mediterranean Since the Bronze Age to the Muslim Conquest. Newcastle upon Tyne, UK: Cambridge Scholars Publishing, 2016.
  • Kozłowski, Stefan Karol. The Eastern Wing of the Fertile Crescent: Late Prehistory of Greater Mesopotamian Lithic Industries. Oxford: Archaeopress, 1999.
  • Potts, Daniel T. (21 May 2012) https://en.wikipedia.org/wiki/John_Wiley_%26_Sons https://archive.org/stream/PottsDanielT.2012ACompanionToTheArchaeologyOfTheAncientNearEast p. 1445.
  • teadman, Sharon R.; McMahon, Gregory (15 September 2011). https://books.google.com/books?id=TY3t4y_L5SQC&printsec=frontcover
  • Thomas, Alexander R. The Evolution of the Ancient City: Urban Theory and the Archaeology of the Fertile Crescent. Lanham: Lexington Books/Rowman & Littlefield Publishers, 2010.

ინტერნეტ რესურსები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ https://books.google.ge/books?id=WWihubqjnysC&redir_esc=y .Culver City, California: Social Studies School Service. 2003. p. 4.
  2. ↑ Haviland, WilliamA.; Prins, Harald E. L.;Walrath, Dana; McBride, Bunny (13 January 2013) https://books.google.ge/books?id=oW8JAAAAQBAJ&pg=PA104&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false (3rd ed.) Belmont, California: https://en.wikipedia.org/wiki/Cengage p. 104 https://en.wikipedia.org/wiki/International_Standard_Book_Number https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1111833442
  3. ↑ https://books.google.ge/books?id=WWihubqjnysC&redir_esc=y Culver City, California: Social Studies School Service. 2003. p. 4
  4. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannicahttps://www.britannica.com/place/Fertile-Crescenthttps://en.wikipedia.org/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannicahttps://en.wikipedia.org/wiki/Cambridge_University_Press
  5. ↑ Kuklick, Bruce (1996).https://archive.org/details/puritansinbabylo0000kukl Puritans in Babylon: the ancient Near East and American intellectual life, 1880–1930. Princeton: Princeton University Press. https://archive.org/details/puritansinbabylo0000kukl/page/259Textbooks...The true texts brought all of these strands together, the most important being James Henry Breasted, Ancient Times: A History of the Early World (Boston, 1916), but a predecessor, George Stephen Goodspeed, A History of the Ancient World (New York, 1904), is outstanding. Goodspeed, who taught at Chicago with Breasted, antedated him in the conception of a 'crescent' of civilization.
  6. ↑ Clay, Albert T. (1924) "The so-called Fertile Crescent and desert bay". Journal of the American Oriental Society. https://www.jstor.org/stable/593554?origin=crossref&seq=1#metadata_info_tab_contents
  7. ↑ Breasted, James Henry (1916)https://ia800307.us.archive.org/0/items/cu31924027764996/cu31924027764996.pdf "The Ancient Oriental World" map is inserted between pages 100 and 101.
  8. ↑ Breasted, James Henry (1914).https://ia802707.us.archive.org/4/items/outlinesofeurope01robi/outlinesofeurope01robi.pdf "The Ancient Orient" map is inserted between pages 56 and 57.
  9. ↑ Goodspeed, George Stephen (1904)https://archive.org/details/historyofancient00gooduoft New York: Charles Scribner's Sons. pp.https://archive.org/details/historyofancient00gooduoft/page/5
  10. ↑ Abt, Jeffrey (2011).https://books.google.ge/books?id=YEc0bc93LwYC&redir_esc=y Chicago: University of Chicago Press. pp. 193–194, 436.
  11. ↑ https://archive.org/details/mcdougallittellw00beck Beck, Roger B.; Black, Linda; Krieger, Larry S.; Naylor, Phillip C.; Shabaka, Dahia Ibo (1999) https://en.wikipedia.org/wiki/Holt_McDougal#History
  12. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1325007/
  13. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Proceedings_of_the_National_Academy_of_Sciences_of_the_United_States_of_America
  14. ↑ https://science.sciencemag.org/content/288/5469/1158 "Peering Into the Past, With Words".. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-03-08. ციტირების თარიღი: 2020-05-09.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ნოყიერი_ნახევარმთვარე&oldid=4514956“-დან