შინაარსზე გადასვლა

მტკიცებულება

სტატიის შეუმოწმებელი ვერსია
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ეს კონდენსაციის კვალი ავიაშოუზე წარმოადგენს მტკიცებულებას თვითმფრინავის ფრენის მარშრუტის შესახებ.

მტკიცებულება წინადადებისთვის არის ის, რაც ამყარებს აღნიშნულ წინადადებას. იგი, როგორც წესი, განიხილება, როგორც მინიშნება იმაზე, რომ წინადადება სიმართლეა. მტკიცებულების ზუსტი განსაზღვრება და ფუნქცია განსხვავდება სხვადასხვა სფეროში. ეპისტემოლოგიაში მტკიცებულება არის ის, რაც რწმენას ამართლებს ან რაც ამართლებინებს ადამიანს დოქსასტური პოზიციის დაჭერას. მაგალითად, ხილვითი გამოცდილება ხეზე შეიძლება ჩაითვალოს მტკიცებულებად იმისთვის, რომ ხე არსებობს. ამ კონტექსტში მტკიცებულება, როგორც წესი, განიხილება როგორც პირადი გონებრივი მდგომარეობა. ფენომენოლოგიაში მტკიცებულება შემოიფარგლება ინტუიტიური ცოდნით, რომელიც ხშირად დაკავშირებულია სადავო მოსაზრებასთან, თითქოსდა იგი იძლევა უცილობელ წვდომას სიმართლეზე.

მეცნიერებაში, მეცნიერული მტკიცებულება წარმოადგენს ინფორმაციას, რომელიც მიღებულია მეცნიერული მეთოდით და რომელიც ადასტურებს ან უარყოფს ჰიპოთეზებს, რითაც წარმოადგენს ნეიტრალურ არბიტრს კონკურენტ მეცნიერულ თეორიებს შორის. მაგალითად, მერკურის „ანომალიური“ ორბიტის გაზომვები ითვლება მტკიცებულებად, რომელიც ადასტურებს აინშტაინის ზოგად ფარდობითობის თეორიას. დაუდგენლობისა და თეორიაზე დამოკიდებულების პრობლემები ქმნიან ორ მნიშვნელოვან დაბრკოლებას, რომელიც საფრთხეს უქმნის მეცნიერული მტკიცებულების როლს. მეცნიერების ფილოსოფოსები მტკიცებულებას, როგორც წესი, არ განიხილავენ გონებრივ მდგომარეობად, არამედ — როგორც დამოწმებად ინფორმაციას, ფიზიკურ ობიექტად ან მოვლენად, რომელიც მიღებულია მეცნიერული მეთოდის დაცვით.

სამართალში მტკიცებულება წარმოადგენს ინფორმაციას, რომელიც მიზნად ისახავს საქმისათვის არსებითად მნიშვნელოვანი მტკიცებების დადასტურებას ან უარყოფას. მტკიცებულებად შეიძლება მოიაზრებოდეს ჩვენება, დოკუმენტური მტკიცებულება, ასევე ფიზიკური მტკიცებულება.[1]

მტკიცებულებასა და მის მიერ მხარდაჭერილ მტკიცებას შორის არსებული კავშირი განსხვავდება სიმტკიცის ხარისხით — სუსტი კორელაციიდან დაწყებული, დაუდავ მტკიცებამდე. მტკიცებულებითი კავშირის თეორიები იკვლევენ ამ ურთიერთობის ბუნებას. პრობლემების ალბათობრივი მოდელები ამტკიცებენ, რომ ინფორმაცია მტკიცებულებად შეიძლება ჩაითვალოს იმ შემთხვევაში, თუ ის ზრდის მტკიცების ალბათობას. ჰიპოთეტიკურ-დედუქციური მოდელის მიხედვით, მტკიცებულება წარმოადგენს ჰიპოთეზის დაკვირვებით შედეგს. პოზიტიური მაგალითის მიდგომა ამტკიცებს, რომ დაკვირვების წინადადება შეიძლება გახდეს უნივერსალური მტკიცების მტკიცებულება, თუკი ის აღწერს ამ მტკიცების დადებით მაგალითს.

მტკიცებულების ბუნება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ცნება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მისი ფართო გაგებით, მტკიცებულება არის ის, რაც მხარს უჭერს გარკვეულ მტკიცებას. ტრადიციულად, ეს ტერმინი ზოგჯერ უფრო ვიწრო მნიშვნელობით გამოიყენება: როგორც ისეთი ფაქტების ინტუიციური ცოდნა, რომლებიც განიხილება როგორც უდავო.[2] ამ შემთხვევაში გამოიყენება მხოლოდ ერთობითი ფორმა. აღნიშნული მნიშვნელობა განსაკუთრებით გავრცელებულია ფენომენოლოგიაში, სადაც მტკიცებულება აღიარებულია ფილოსოფიის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ პრინციპად. იგი ითვლება საბოლოო გამართლების წყაროდ, რომელიც ფილოსოფიას უნდა გადააქციოს მკაცრ მეცნიერებად.[3] თანამედროვე გამოყენებაში, ხშირად გვხვდება მრავლობითი ფორმაც. აკადემიურ დისკურსში, მტკიცებულებას ცენტრალური ადგილი უკავია ცნობიერების თეორიაში და მეცნიერების ფილოსოფიაში. მტკიცებულებაზე დაყრდნობა გვხვდება მრავალ სფეროში — მათ შორის მეცნიერებაში, სასამართლო სისტემაში, ისტორიაში, ჟურნალიზმში და ყოველდღიურ მეტყველებაში.[4] მტკიცებულების ბუნების თაობაზე სხვადასხვა მცდელობა არსებობს. ისინი ხშირად იწყება ერთი კონკრეტული სფეროდან მიღებული ინტუიციებით ან მტკიცებულების თეორიული როლის გააზრებით და შემდეგ ამ ინტუიციების განზოგადებით ცდილობენ მტკიცებულების უნივერსალური განსაზღვრების ჩამოყალიბებას.

ერთი მნიშვნელოვანი ინტუიცია გვეუბნება, რომ მტკიცებულება არის ის, რაც ამართლებს რწმენებს. ამ მიმართულებით მიდის მსჯელობა ეფისტემოლოგიაში და ცდილობს მტკიცებულება განმარტოს პირადი გონებრივი მდგომარეობების მეშვეობით, მაგალითად, როგორც გამოცდილებები, სხვა რწმენები ან ცოდნა. ეს მჭიდროდ უკავშირდება იდეას, რომ რამდენად გონივრულია ადამიანი, განისაზღვრება იმით, როგორ რეაგირებს ის მტკიცებულებაზე. [5][6][7] სხვა ინტუიცია, რომელიც უფრო დომინანტურია მეცნიერების ფილოსოფიაში, ფოკუსირებულია მტკიცებულებაზე, როგორც იმაზე, რაც ადასტურებს ჰიპოთეზებს და წყვეტს კონკურენტ თეორიებს შორის დავას. ამ თვალსაზრისით, გადამწყვეტია, რომ მტკიცებულება იყოს საჯარო, რათა სხვადასხვა მეცნიერის შეეძლოს ერთსა და იმავე მტკიცებულებაზე დაყრდნობა. შესაბამისად, მტკიცებულებად საუკეთესოდ მიიჩნევა ფიზიკური ობიექტები და მოვლენები, რომლებიც შეიძლება დაკვირვებით შეგვაგრძნობინონ, განსხვავებით პირადი გონებრივი მდგომარეობებისგან.[7] პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ მტკიცებულების ზემოხსენებული მიდგომებით მიღებული განსაზღვრებები – როგორც ერთი დისციპლინის შიგნით, ისე დისციპლინებს შორის – მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისგან და ხშირად შეუთავსებელია. მაგალითად, გაურკვეველია, რა აქვთ საერთო სისხლიან დანას და პერცეფციულ გამოცდილებას, როდესაც ორივე განიხილება მტკიცებულებად სხვადასხვა სფეროში. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ არ არსებობს ერთიანი ცნება, რომელიც შეესაბამება იმ განსხვავებულ თეორიულ ფუნქციებს, რომლებიც ენიჭება მტკიცებულებას, ანუ — რომ ყოველთვის ერთსა და იმავეს არ ვგულისხმობთ, როდესაც მტკიცებულებაზე ვსაუბრობთ.

მახასიათებლები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მეორეს მხრივ, არისტოტელე, ფენომენოლოგები და მრავალი მეცნიერი თანხმდება, რომ შეიძლება არსებობდეს მტკიცებულების სხვადასხვა დონე.[8] მაგალითად, როცა რთული მათემატიკური განტოლების შედეგი მათემატიკოსისთვის რამდენიმე საათის დიდუქციის შემდეგ უფრო ან ნაკლებად ნათელი ხდება, ეჭვების გარეშე, ამასთან შედარებით მარტივი ფორმულა მათთვის უფრო აშკარაა.

რიოფრიომ დააფიქსირა რამდენიმე მახასიათებელი, რომლებიც თანდაყოლილია აშკარა არგუმენტებსა და მტკიცებულებებში. რაც უფრო აშკარაა მტკიცებულება, მით მეტად არის ეს მახასიათებლები მასში წარმოდგენილი. არსებობს მტკიცებულების ექვსი შიდამონაცველი მახასიათებელი:[9]

  • სიმართლე იმაში მდგომარეობს, რაც აშკარაა, მაშინ როცა ტყუილი ან არარაციონალურობა, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგჯერ აშკარად შეიძლება აღიქმებოდეს, სინამდვილეში მოკლებულია ნამდვილი მტკიცებულების არსებობას.

გარდა ამისა, იმ საკითხებზე, რომლებიც მეტ-ნაკლებად აშკარაა, შეიძლება გამოვლენილ იქნას ოთხი სუბიექტური ანუ გარე მახასიათებელი:

  • თავდაპირველად, აშკარა სიმართლეები აღიქმება როგორც ბუნებრივი და უშუალო რამ, როგორც ამას არისტოტელე აღნიშნავდა. ისინი თანდაყოლილია ინტელექტში, რაც განაპირობებს მშვიდობიან და ჰარმონიულ გაგებას.

ამ ათმა მახასიათებელმა, რომელიც განსაზღვრავს აშკარას, რიოფრიოს საშუალება მისცა ჩამოეყალიბებინა „მტკიცებულების ტესტი“, რომელიც ადგენს, თუ რამდენად მაღალია უეჭველობა ან მტკიცებულება, რომელიც ერთ არგუმენტს ან მტკიცებულებას შეიძლება ჰქონდეს.[9]

მტკიცებულების სხვადასხვა მიდგომა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მტკიცებულების მნიშვნელოვანი თეორეტიკოსები არიან ბერტრანდ რასელი, ვილარდ ვან ომან კვაინი, ლოგიკური პოზიტივისტები, ტიმოთი უილიამსონი, ერლ კონი და რიჩარდ ფელდმანი. რასელი, კვაინი და ლოგიკური პოზიტივისტები მიეკუთვნებიან ემპირისტულ ტრადიციას და ამტკიცებენ, რომ მტკიცებულება შედგება შეგრძნების მონაცემებისგან, გრძნობის ორგანოთა სტიმულაციისგან და დაკვირვებით მიღებული განცხადებებისგან, შესაბამისად.[10] უილიამსონის მიხედვით, ცოდნის მთელი მოცულობა და მხოლოდ ის წარმოადგენს მტკიცებულებას.[11] კონი და ფელდმანი კი ფიქრობენ, რომ მტკიცებულებად უნდა ჩაითვალოს მხოლოდ გონების მიმდინარე მდგომარეობები.

ეპისტემოლოგიაში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

იმ ძირითადი ინტუიციის მიხედვით, რომელიც ეპისტემოლოგიაში არსებობს მტკიცებულების როლის შესახებ, ის არის ის, რაც ამართლებს რწმენებს. მაგალითად, ფიბის სმენითი გამოცდილება მუსიკისგან ამართლებს მის რწმენას, რომ სათქმელები ჩართულია. იმისათვის, რომ მტკიცებულება ითამაშოს ეს როლი, აუცილებელია, რომ ის თავად მორწმუნეს ჰქონდეს გააზრებული ან ფლობდეს მას.[12] შესაბამისად, ფიბის საკუთარი გამოცდილება შეიძლება ამართლებდეს მის რწმენებს, მაგრამ არა სხვისას. ზოგიერთი ფილოსოფოსი ამტკიცებს, რომ მტკიცებულების ფლობა შემოიფარგლება მხოლოდ ცნობიერ მენტალურ მდგომარეობებით, მაგალითად — შეგრძნების მონაცემებით.ამ შეხედულებას გააჩნია ნაკლი — მას თან სდევს ის არასასურველი შედეგი, რომ მრავალი მარტივი ყოველდღიური რწმენა გამოდის გაუმართლებელი. უფრო გავრცელებული შეხედულების მიხედვით კი, ყველა სახის მენტალური მდგომარეობა, მათ შორის ისეთებიც, რომლებიც არაცნობიერად არის შენახული, შეიძლება ითვლებოდეს მტკიცებულებად.[12][13] ზოგჯერ ამტკიცებენ, რომ ერთი მენტალური მდგომარეობის ფლობა, რომელსაც შეუძლია გაამართლოს სხვა რწმენა, არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ თავად გამართლება შედგეს. ამ მსჯელობის უკან არსებული იდეა არის ის, რომ გამართლებული რწმენა უნდა იყოს დაკავშირებული ან დაფუძნებული იმ მენტალურ მდგომარეობაზე, რომელიც მტკიცებულებას წარმოადგენს.[12][14] ამდენად, ფიბის რწმენა, რომ სათქმელები ჩართულია, არ არის გამართლებული მხოლოდ იმით, რომ მას აქვს სმენითი გამოცდილება, თუ ეს რწმენა არ ეფუძნება სწორედ ამ გამოცდილებას. ასე იქნებოდა, მაგალითად, იმ შემთხვევაში, თუკი ფიბის ჰქონდა როგორც ეს გამოცდილება, ასევე შესაბამისი რწმენა, მაგრამ არ ჰქონდა გააზრებული, რომ მუსიკა სწორედ სათქმელებიდან მოდის.

ხანდახან ითვლება, რომ მხოლოდ წინადადებითი მენტალური მდგომარეობები შეუძლიათ შეასრულონ მტკიცებულების როლი — შეხედულება, რომელიც ცნობილია როგორც „წინადადებიობა“.[11][15] მენტალური მდგომარეობა ითვლება წინადადებით, თუკი ის წარმოადგენს განწყობას, რომელიც მიმართულია წინადადებითი შინაარსისკენ. ასეთი განწყობები ხშირად გამოიხატება ზმნებით, როგორიცაა წარმოდგენა და თან ერთვის "რომ"-ის შემცველი წინადადება, მაგალითად: „რობერტს სჯერა, რომ კუთხის მაღაზიაში რძე იყიდება.“[16][17] ეს შეხედულება უარყოფს იმას, რომ გრძნობის შთაბეჭდილებები შეიძლება ითვლებოდეს მტკიცებულებად. სწორედ ეს ხშირად გამოიყენება აღნიშნული შეხედულების საწინააღმდეგო არგუმენტად, ვინაიდან შთაბეჭდილებები ტრადიციულად განიხილება როგორც მტკიცებულება[10] წინადადებიობა ზოგჯერ კომბინირდება შეხედულებასთან, რომლის თანახმადაც, მხოლოდ ისეთი განწყობები, რომლებიც მიმართულია ჭეშმარიტ წინადადებებზე, შეიძლება ჩაითვალოს მტკიცებულებად.[11] ამ თვალსაზრისით, რწმენა, რომ მაღაზიაში რძე იყიდება, მხოლოდ მაშინ ითვლება მტკიცებულებად რწმენისთვის, რომ იქ რძის პროდუქტები იყიდება, თუკი მაღაზიაში ნამდვილად იყიდება რძე. ამ პოზიციის საწინააღმდეგოდ, იდებს მოითხოვს ის, რომ მტკიცებულება შეიძლება იყოს შეცდომაში შემყვანი, მაგრამ მაინც ითვლებოდეს მტკიცებულებად.[12]

ამგვარი მიდგომა ხშირად ერთიანდება იდეასთან, რომ მტკიცებულება, იქნება ის წინადადებითი, თუ სხვა სახის, განსაზღვრავს, რა არის გონივრული ჩვენი რწმენებისთვის. თუმცა შესაძლოა, გონივრული იყოს ყალბი რწმენის ქონა.[18][19] ეს ხდება მაშინ, როდესაც ჩვენ ვფლობთ შეცდომაში შემყვან მტკიცებულებებს. მაგალითად, ფილმში მატრიცა ნეოსთვის გონივრული იყო სჯეროდა, რომ ის ცხოვრობდა XX საუკუნეში, რადგან მის რწმენას მხარს უჭერდა ყველა მის ხელთ არსებული მტკიცებულება, მიუხედავად იმისა, რომ ეს მტკიცებულება მოტყუებული იყო და სიმულირებულ რეალობას ეკუთვნოდა. მტკიცებულებისა და გონივრულობის ეს ახსნა ასევე ვრცელდება სხვა დოქსასტიიურ განწყობებზე, როგორიცაა ურწმუნოება და რწმენის შეჩერება. შესაბამისად, გონივრულობა არ მოითხოვს მხოლოდ იმას, რომ დავიჯეროთ რაღაც, როდესაც გვაქვს გადამწყვეტი მტკიცებულება მის სასარგებლოდ; ის ასევე მოითხოვს, რომ არ დავიჯეროთ რაღაც, როდესაც გვაქვს გადამწყვეტი მტკიცებულება მის წინააღმდეგ, და რომ რწმენა შევაჩეროთ, თუკი ორივე მხარეს გვაკლია შესაბამისი მტკიცებულება.[12]

ფენომენოლოგიაში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტერმინ „მტკიცებულების“ მნიშვნელობა ფენომენოლოგიაში მრავალი პარალელით უკავშირდება მის გამოყენებას ეპისტემოლოგიაში, თუმცა აქ ის უფრო ვიწრო გაგებით აღიქმება. კერძოდ, ფენომენოლოგიაში მტკიცებულება აღნიშნავს ინტუიციურ ცოდნას, რომელიც აღწერილია, როგორც „თვითდანმოცემული“ (selbst-gegeben).[20] ეს განსხვავდება ე.წ. ცარიელი ინტენციებისგან, როდესაც პიროვნება მიუთითებს კონკრეტულ ფაქტობრივ მდგომარეობაზე გარკვეული მოსაზრებით, თუმცა ინტუიციური წარმოდგენის გარეშე. ეს არის მიზეზი იმისა, თუ რატომ ასოცირდება მტკიცებულება ხშირად სადავო თეზასთან, რომლის მიხედვითაც იგი წარმოადგენს სიმართლის უშუალო წვდომის საშუალებას.[21] ამ გაგებით, აშკარად მოცემული ფენომენი თავადვე გარანტიას აძლევს საკუთარ სიმართლეს და შესაბამისად, განიხილება როგორც უეჭველი.[22] მტკიცებულების ამ განსაკუთრებული ეპისტემოლოგიური სტატუსის გამო, იგი ფენომენოლოგიაში მიჩნეულია ფილოსოფიის საწყის პრინციპად. [20] ამით, იგი წარმოადგენს ცოდნის უდაბლეს საძირკველს, რომელიც შედგება უეჭველი გაგებებისგან, რომლებზეც დაფუძნებულია შემდგომი მთელი ცოდნა.[23] მტკიცებულებაზე დაფუძნებული ეს მეთოდი მიზნად ისახავს, ფილოსფიას მისცეს შესაძლებლობა დაძლიოს ტრადიციულად გადაუწყვეტელი უთანხმოებები და შესაბამისად, გადაიქცეს მკაცრ მეცნიერებად.[24][25]ფენომენოლოგიის ეს შორსმიმავალი პრეტენზია, რომელიც ეფუძნება აბსოლუტურ დარწმუნებულობას, წარმოადგენს ერთ-ერთ მთავარ სამიზნეს მისი მოწინააღმდეგეებისთვის. ამგვარად, მრავალმა ფილოსოფოსმა დაასაბუთა, რომ თვით ყველაზე აშკარა ინტუიციურ ცოდნაზეც კი შესაძლებელია შეცდომა. ეს ჩანს, მაგალითად, იმაში, რომ თვით ფენომენოლოგებს შორისაც კი არსებობს მნიშვნელოვანი უთანხმოებები გამოცდილების ფუნდამენტურ სტრუქტურებზე.[26]

მეცნიერებაში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მეცნიერებებში, მტკიცებულებად მიიჩნევა ის, რაც მეცნიერულ ჰიპოთეზებს ადასტურებს ან უარყოფს.ტერმინი „დადასტურება“ ზოგჯერ სინონიმურად გამოიყენება „მტკიცებითი მხარდაჭერის“ მნიშვნელობით.[27] მაგალითად, მერკურის „ანომალიური“ ორბიტის გაზომვები განიხილება როგორც აინშტაინის ფარდობითობის ზოგადი თეორიის დამადასტურებელი მტკიცებულება. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ერთმანეთის კონკურენტ თეორიებს შორის არჩევნისას. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, მტკიცებულება ასრულებს ნიუტონისა და აინშტაინის მზიდველობის თეორიებს შორის „ნეიტრალური არბიტრის“ როლს. ეს კი მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როდესაც მეცნიერული მტკიცებულება არის საჯარო და კონტრავერსიისგან თავისუფალი, ისე რომ კონკურენტ მეცნიერთა შორის არსებობს თანხმობა, თუ რა მტკიცებულება გვაქვს ხელთ. ამ მოთხოვნებიდან გამომდინარე, მეცნიერული მტკიცებულება არ უნდა განისაზღვროს როგორც პირადი მენტალური მდგომარეობა, არამედ როგორც საჯარო ფიზიკური ობიექტი ან მოვლენა.[7]

ხშირად მიიჩნევენ, რომ მტკიცებულება გარკვეული თვალსაზრისით ჰიპოთეზაზე წინ დგას. ეს ზოგჯერ განიმარტება როგორც დროითი პრიორიტეტი, ანუ ჯერ ვფლობთ მტკიცებულებას და შემდეგ, ინდუქციის გზით, ვქმნით ჰიპოთეზას. თუმცა ასეთი დროითი თანმიმდევრობა ყოველთვის არ აისახება მეცნიერულ პრაქტიკაში, სადაც ექსპერიმენტული მკვლევრები შესაძლოა მიზანმიმართულად ეძებდნენ კონკრეტულ მტკიცებულებას, რათა დაადასტურონ ან უარყონ წინასწარ ჩამოყალიბებული ჰიპოთეზა.ლოგიკურ პოზიტივისტთა შეხედულებით კი ეს პრიორიტეტი სემანტიკური ხასიათისაა, ანუ ჰიპოთეზაში გამოყენებული თეორიული ტერმინების მნიშვნელობები განისაზღვრება იმით, თუ რა ჩაითვლება მათი დამადასტურებელი მტკიცებულებად. ამ თვალსაზრისის საწინააღმდეგო მიუხედავად ამისა, გვხვდება მოწინააღმდეგე მაგალითები, რომლებიც აჩვენებს, რომ ჩვენი წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ რა ჩაითვლება მტკიცებულებად, შეიძლება შეიცვალოს, მაშინ როდესაც შესაბამისი თეორიული ტერმინების მნიშვნელობა უცვლელი რჩება. ყველაზე სარწმუნო მოსაზრებად მიიჩნევა, რომ ეს პრიორიტეტი ეპისტემური ხასიათისაა, რაც ნიშნავს, რომ ჰიპოთეზისადმი ჩვენი რწმენა გამართლებულია მტკიცებულების საფუძველზე, მაშინ როდესაც მტკიცებულებისადმი რწმენის გამართლება არ არის დამოკიდებული ამ ჰიპოთეზაზე.

მეცნიერული მტკიცებულების გაგებისთვის ერთ-ერთ ცენტრალურ პრობლემას წარმოადგენს დაუდგენელობის პრობლემა, რაც გულისხმობს იმას, რომ ხელმისაწვდომი მტკიცებულება თანაბრად ამყარებს ერთმანეთისადმი კონკურენტ თეორიებს.[28] მაგალითად, მეცნიერული ყოველდღიური გამოცდილებით მიღებული მტკიცებულება მძიმეობის შესახებ ერთნაირად ადასტურებს როგორც ნიუტონის, ისე აინშტაინის თეორიებს და, შესაბამისად, ვერ უზრუნველყოფს მეცნიერთა შორის კონსესუსის მიღწევას. თუმცა ასეთ შემთხვევაში ხშირად მტკიცებულების თანდათანობითი დაგროვება იწვევს კონსენსუსის ჩამოყალიბებას. მტკიცებულებაზე დაფუძნებული ეს პროცესები კონსესუსისკენ მიყვანისაკენ, ერთ-ერთ დამახასიათებელ ნიშნად მიიჩნევა მეცნიერებისათვის და განსხვავდება სხვა დისციპლინებისგან.[29]

კიდევ ერთი პრობლემა, რომელიც დაკავშირებულია მტკიცებულების ცნებასთან, როგორც ჰიპოთეზების დადასტურების საშუალებასთან, ისაა, რომ ის, რასაც ზოგიერთი მეცნიერი მტკიცებულებად მიიჩნევს, ხშირად მოიცავს ისეთ თეორიულ წინაპირობებს, რომლებიც სხვა მეცნიერებს არ იზიარებენ. ეს ფენომენი ცნობილია როგორც თეორიულად განპირობებულობა.[30] ზოგიერთი შემთხვევა თეორიულად განპირობებულობისა შედარებით საკამათო არ არის, მაგალითად, როდესაც მოსაზომი აპარატის მიერ ნაჩვენები რიცხვები საჭიროებს დამატებით პირობებს იმის თაობაზე, როგორ მოქმედებს აღნიშნული აპარატი და რა იქნა ზომილი, რათა მათი ინტერპრეტაცია მტკიცებულებად გახდეს შესაძლებელი. [31] სხვა შემთხვევები უფრო სადავოა, მაგალითად, იდეა, რომ სხვადასხვა ადამიანები ან კულტურები სამყაროს აღიქვამენ განსხვავებული, პარადიგმატული ცნობიერების საშუალებით, რაც იწვევს შთაბეჭდილებების ძლიერ განსხვავებას იმაზე, თუ რა ხდება რეალურად და რა შეიძლება ჩაითვალოს მტკიცებულებად.[32] თეორიულად განპირობებულობა საფრთხეს უქმნის მტკიცებულების როლს, როგორც ნეიტრალურ არბიტრს, რადგან ეს დამატებითი წინაპირობები შესაძლოა თეორიების ერთ მხარეს მიანიჭონ უპირატესობა. ამას ასევე შეუძლია ხელი შეუშალოს კონსესუსის ჩამოყალიბებას, ვინაიდან განსხვავებული მხარეები ვერ თანხმდებიან იმაზე, თუ რა არის მტკიცებულება.[33] თუ ეს თეორიულად განპირობებულობა განიმარტება ყველაზე ფართო მნიშვნელობით, მაშინ საკამათო არ არის, რომ მისი გარკვეული ფორმა ნამდვილად არსებობს. თუმცა საკითხავია, წარმოადგენს თუ არა ის სერიოზულ საფრთხეს მეცნიერული მტკიცებულებისთვის, თუკი სწორედ ამ მნიშვნელობით გავიგებთ მას.

მტკიცებულებით კავშირის ბუნება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ფილოსოფოსებმა XX საუკუნეში დაიწყეს მტკიცებულებით კავშირის — იმ კავშირის კვლევა, რომელიც მტკიცებულებასა და მის მიერ მხარდაჭერილ წინადადებას შორის არსებობს. მტკიცებულებით კავშირის ბუნების საკითხი გულისხმობს კითხვას იმაზე, თუ როგორი უნდა იყოს ეს კავშირი, რომ ერთმა რამემ გაამართლოს რწმენა ან დაადასტუროს ჰიპოთეზა.[27] ამ სფეროში მნიშვნელოვანი თეორიებია: „პრობაბილისტური მიდგომა“, „ჰიპოთეტურ-დედუქციური მოდელი“ და „დადებითი მაგალითების მიდგომა“.

„პრობაბილისტური მიდგომები“, რომლებიც აგრეთვე ცნობილია როგორც ბეიესისეული დამადასტურებელი თეორია, განმარტავენ მტკიცებულებითი კავშირის არსს ვერდადობების მეშვეობით. ამ თვალსაზრისით, საკმარისია ის, რომ მტკიცებულების არსებობამ გაზარდოს იმის ალბათობა, რომ მოცემული ჰიპოთეზა ჭეშმარიტია. ეს შეიძლება გამოიხატოს შემდეგი ფორმულით: . იტყვიერად ეს ნიშნავს: მტკიცებულება (E) ადასტურებს ჰიპოთეზას (H), თუკი ამ ჰიპოთეზის პირობითი ვერდადობა მტკიცებულების მიმართ უფრო მაღალია, ვიდრე ჰიპოთეზის მიუკუთვნელი ვერდადობა. მაგალითად, ბოლი (E) წარმოადგენს მტკიცებულებას, რომ ცეცხლი (H) არსებობს, რადგან ეს ორი ფენომენი, როგორც წესი, ერთად გვხვდება — რის გამოც, ბოლის არსებობის შემთხვევაში ცეცხლის ალბათობა უფრო მაღალია, ვიდრე ცეცხლის ალბათობა თავისთავად. ამ თვალსაზრისით, მტკიცებულება ჰიპოთეზის ჭეშმარიტების ინდიკატორს ან სიმპტომს წააგავს.[12] ამ მიდგომის წინააღმდეგ გამოთქმულია არგუმენტები, რომ იგი ზედმეტად ლიბერალურია, რადგან შემთხვევით გენერალიზაციებსაც მიიჩნევს მტკიცებულებად. მაგალითად, ნიკელის პოვნა ჯიბეში ზრდის იმის ალბათობას, რომ „ყველა მონეტა ჩემს ჯიბეში ნიკელია“. მაგრამ, ელვინ გოლდმანის თანახმად, ეს არ უნდა ჩაითვალოს მტკიცებულებად, რადგან არ არსებობს რაიმე კანონიერი კავშირი ამ ერთ ნიკელსა და დანარჩენ მონეტებს შორის ჯიბეში.

ჰიპოთეტურ-დედუქციონიზმი არაპრობაბილისტური მიდგომაა, რომელიც მტკიცებულებითი კავშირის ხასიათს განმარტავს დედუქციური შედეგების საფუძველზე. ამ თვალსაზრისით, "ჰიპოთეზის მტკიცებულება არის მისი ჭეშმარიტი დამკვირვებლური შედეგი".[27] ამგვარი დახასიათების ერთ-ერთი პრობლემა ის არის, რომ ჰიპოთეზები როგორც წესი, შედარებით მცირე ინფორმაციას შეიცავენ და შესაბამისად, აქვთ ცოტა ან საერთოდ არ აქვთ დამკვირვებლური შედეგები. მაგალითად, მხოლოდ ის ჰიპოთეზა, რომ „ცეცხლი არსებობს“, არ გულისხმობს, რომ აუცილებლად ბოლი იქნება შესამჩნევი. ამისათვის აუცილებელია დამატებითი დამხმარე ვარაუდების ჩართვა — ბოლის ადგილმდებარეობის, ცეცხლის წყაროს, დამკვირვებლის პოზიციის, განათების პირობების, ქიმიური კანონების და სხვა გარემოებების შესახებ. ამრიგად, მტკიცებულებითი კავშირი გარდაიქმნება სამწევრიან კავშირად მტკიცებულებასა, ჰიპოთეზასა და დამხმარე ვარაუდებს შორის.[27] ეს ნიშნავს, რომ არის თუ არა რომელიმე რამ მტკიცებულება ჰიპოთეზისათვის, დამოკიდებულია დამხმარე ვარაუდებზე, რომლებსაც იწონის მოცემული მეცნიერი. ეს მიდგომა კარგად ეწყობა სხვადასხვა მეცნიერულ პრაქტიკას. მაგალითად, ხშირია შემთხვევა, როდესაც ექსპერიმენტული მეცნიერები ცდილობენ მოიპოვონ ისეთი მტკიცებულება, რომელიც დაადასტურებს ან უარყოფს განსაზღვრულ თეორიას. ჰიპოთეტურ-დედუქციური მიდგომის მეშვეობით შესაძლებელია იმ პროგნოზის გაკეთება, თუ რა უნდა დააფიქსიროს ექსპერიმენტმა, თუკი თეორია მართებულია. ამით იგი განმარტავს კავშირს ექსპერიმენტსა და თეორიას შორის.[27] ამ მიდგომის ერთ-ერთი პრობლემა არის ის, რომ ის ვერ ანსხვავებს არსებით და აშკარად არარელევანტურ შემთხვევებს. მაგალითად, თუ ბოლი წარმოადგენს მტკიცებულებას ჰიპოთეზისთვის "არსებობს ცეცხლი", მაშინ იგი აგრეთვე მტკიცებულებად ჩაითვლება სხვა გაერთიანებული წინადადებებისათვის, როგორიცაა: "არსებობს ცეცხლი და სოკრატე ბრძენი იყო" — მიუხედავად იმისა, რომ სოკრატეს სიბრძნე ამ შემთხვევაში არაფერ შუაშია.

დადებითი-ინსტანციის მიდგომის მიხედვით, დაკვირვებითი წინადადება უნივერსალური ჰიპოთეზისთვის მტკიცებულებად მიიჩნევა მაშინ, როდესაც იგი ამ ჰიპოთეზის დადებით მაგალითს აღწერს.[34][35][36] მაგალითად, დაკვირვება, რომ „ეს გედი თეთრია“, წარმოადგენს ჰიპოთეზის — „ყველა გედი [[თეთრი ფერი|თეთრია]“ — დადებით მაგალითს. აღნიშნული მიდგომა შესაძლებელია ზუსტად ფორმულირდეს პირველი დონის ლოგიკის საშუალებით: წინადადება წარმოადგენს ჰიპოთეზის მტკიცებულებას მაშინ, როდესაც იგი იწვევს ჰიპოთეზის განვითარებას.[27] ინტუიციურად, ჰიპოთეზის განვითარება ნიშნავს იმას, რასაც ჰიპოთეზა ამტკიცებს მხოლოდ იმ ინდივიდების შესახებ, რომლებიც დაკვირვებაში არიან მოხსენიებული. ზემოთ აღწერილ შემთხვევაში მოცემულია ჰიპოთეზა „“ (ყველა გედი თეთრია), რომელიც, როდესაც შემოიფარგლება მხოლოდ იმ დომენით, რომელიც შეიცავს ინდივიდთა ერთეულ ნაკრებს — ამ შემთხვევაში „{a}“ — და მხოლოდ იმ ერთეულს მოიცავს, რომელიც დაკვირვებაშია მოხსენიებული, იწვევს ამ დაკვირვებას, ანუ „“ (ეს გედი თეთრია).[27] ამ მიდგომის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაკლოვანება ისაა, რომ იგი ითხოვს, ჰიპოთეზაც და მტკიცებულებაც ერთსა და იმავე ლექსიკაში იყოს ჩამოყალიბებული, ანუ გამოყენებული იყოს იგივე პრედიკატები, როგორიცაა „“ ან „“ ზემოთ. თუმცა მრავალი მეცნიერული თეორია გულისხმობს თეორიულ ობიექტებს, როგორიცაა ელექტრონი ან სტრინგი ფიზიკაში, რომლებიც უშუალოდ არ არიან დაკვირვებადნი და, შესაბამისად, ვერ გვხვდებიან მტკიცებულებაში იმ ფორმით, როგორც აქ არის წარმოდგენილი.[27]

ემპირიული მტკიცებულება (მეცნიერებაში)

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მთავარი სტატია: მეცნიერული მტკიცებულება.

მეცნიერულ კვლევაში მტკიცებულება გროვდება იმ ფენომენების დაკვირვების საფუძველზე, რომლებიც გვხვდება ბუნებრივ გარემოში ან რომლებიც იქმნება ექსპერიმენტების სახით ლაბორატორიაში ან სხვა კონტროლირებად პირობებში. მეცნიერები ტენდენციურად აქცენტს აკეთებენ იმაზე, თუ როგორ გენერირდება სტატისტიკური დასკვნის საფუძველი — მონაცემები. მეცნიერული მტკიცებულება ჩვეულებრივ მიზნად ისახავს ჰიპოთეზის მხარდაჭერას ან უარყოფას.

მტკიცებულების ტვირთი აწევს იმას, ვინც აკეთებს სადავო მტკიცებას. მეცნიერების ფარგლებში, ეს ნიშნავს, რომ მტკიცებულების ტვირთი ეკისრება იმ მკვლევარს, რომელიც წარმოადგენს შესაბამის სამეცნიერო ნაშრომს, რომელშიც ის ამტკიცებს კონკრეტულ აღმოჩენას. ეს ნაშრომი წარდგენილია მოსამართლეთა ჟიურის წინაშე, სადაც პრეზენტატორი ვალდებულია დაიცვას საკუთარი თეზისი ყველა არსებული გამოწვევის წინააღმდეგ.

როდესაც მტკიცებულება ეწინააღმდეგება წინასწარ პროგნოზირებულ მოლოდინებს, თავად მტკიცებულება და მისი მიღების გზები ხშირად დეტალურად მოწმდება (იხილე ექსპერიმენტის რეგრესი), და მხოლოდ ამ პროცესის დასრულების შემდეგ ხდება ჰიპოთეზის უარყოფა: ამ პროცესს შეიძლება ეწოდოს ჰიპოთეზის ფალსიფიკაცია. მეცნიერების მიერ გამოყენებული მტკიცებულების წესები სისტემატურად იკრიბება იმისთვის, რომ თავიდან იქნას აცილებული ის მიკერძოება, რაც დამახასიათებელია ანეკდოტური მტკიცებულებისთვის.

სამართალი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სამართლიანობის ქალღმერთის გამოსახულებაში არსებული სასწორები სიმბოლურად ასახავს მტკიცებულებების შეწონვას სასამართლო პროცესში.

სამართალში მტკიცებულების წარმოება და წარდგენა პირველ რიგში დამოკიდებულია იმაზე, თუ ვის ეკისრება დამტკიცების ტვირთი. დასაშვები მტკიცებულება არის ის, რასაც სასამართლო იღებს და განიხილავს კონკრეტული საქმის გადასაწყვეტად. სამართალში არსებობს ორი ძირითადი ასპექტი, რაც დამტკიცების ტვირთს ეხება. პირველი არის ის, ვის ეკისრება ეს ტვირთი. მრავალ, განსაკუთრებით დასავლურ სასამართლო სისტემაში, სისხლის სამართლის საქმეებში ტვირთი დევს ბრალმდებელზე, ხოლო სამოქალაქო საქმეებში — მოსარჩელეზე. მეორე ასპექტი უკავშირდება იმის განსაზღვრას, რა ხარისხის დარწმუნებულობა უნდა იქნეს მიღწეული მტკიცებულებით — რაოდენობისა და ხარისხის მიხედვით. ეს ხარისხები განსხვავდება სისხლის სამართლისა და სამოქალაქო საქმეებისთვის: პირველ შემთხვევაში საჭიროა მტკიცებულება იყოს გონივრული ეჭვის მიღმა, ხოლო მეორეში — წონასწორობა იმ მხარეს, რომლის მტკიცება უფრო სავარაუდოდ ჩანს ჭეშმარიტად.

ის ნაწილი, რომელიც სამართლებრივ საქმეში არ წარმოადგენს დავის საგანს, ზოგადად ცნობილია როგორც „საქმის ფაქტები“. იმ ფაქტების მიღმა, რომლებიც დაუკამათებელია, მოსამართლეს ან ნაფიც მსაჯულს ჩვეულებრივ დაეკისრება საქმის სხვა საკითხებზე ფაქტების დამმტკიცებლის ფუნქცია. მტკიცებულება და შესაბამისი წესები გამოიყენება დავის საგნად ქცეული ფაქტობრივი კითხვების გადასაწყვეტად, რომელთაგან ზოგს განსაზღვრავს საქმესთან დაკავშირებული დამტკიცების ტვირთი. გარკვეულ საქმეებში (მაგალითად, სიკვდილით დასჯის საქმეებში) მტკიცებულება უნდა იყოს უფრო დამაჯერებელი, ვიდრე სხვა შემთხვევებში (მაგალითად, მცირე სამოქალაქო დავებში), რაც არსებითად ცვლის საქმეში აუცილებელი მტკიცებულებების ხარისხს და რაოდენობას. გადაწყვეტილების მიმღები — ხშირად ნაფიცი მსაჯული, ხოლო ზოგჯერ მოსამართლე — წყვეტს, შესრულდა თუ არა დამტკიცების ტვირთი. მას შემდეგ, რაც გადაწყდება, ვინ ატარებს დამტკიცების ტვირთს, მტკიცებულება ჯერ გროვდება და შემდეგ წარედგინება სასამართლოს.

მოსაგროვებელი მასალა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
FBI-ს მტკიცებულებებზე რეაგირების ჯგუფი ადგენს თითის ანაბეჭდებს

სისხლის სამართლის გამოძიებაში მტკიცებულების შემგროვებელთა მიზანია არა აბსტრაქტული ან ჰიპოთეზური დებულების დამტკიცება, არამედ კონკრეტული დანაშაულის ჩამდენი პირის დადგენა. სისხლის სამართლის მტკიცებულების ფოკუსი მიმართულია ფიზიკური მტკიცებულებებისა და მოწმეების ჩვენებების დაკავშირებაზე კონკრეტულ პირთან.

წარდგენა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მტკიცებულების ის გზა, რომელსაც იგი გადის დანაშაულის ადგილიდან ან ეჭვმიტანილის დაკავებიდან სასამართლო დარბაზამდე, ცნობილია როგორც მტკიცებულების გადაცემის ჯაჭვი. სისხლის სამართლის საქმეში ეს გზა უნდა იყოს მკაფიოდ დოკუმენტირებული ან დამოწმებული იმ პირების მიერ, ვინც მტკიცებულებას ეხებოდა. იმ შემთხვევაში, თუ მტკიცებულების ჯაჭვი დაირღვევა, ბრალდებულს შეიძლება ჰქონდეს შესაძლებლობა დაარწმუნოს მოსამართლე, რომ მტკიცებულება უნდა იქნას ცნებული დაუშვებლად.

მტკიცებულების წარდგენა სასამართლოში არსებითად განსხვავდება მისი შეგროვებისგან. მტკიცებულების შეგროვება შეიძლება სხვადასხვა ფორმით განხორციელდეს, მაშინ როდესაც ისეთი მტკიცებულების წარდგენა, რომელიც ამტკიცებს ან უარყოფს სადავო საკითხს, მკაცრად რეგულირდება წესებით. ამ წესების უგულებელყოფა იწვევს მრავალგვარ იურიდიულ შედეგს. სამართალში მოქმედებს გარკვეული პრინციპები, რომლებიც ან აძლევს უფლებას ან ითხოვს მტკიცებულების გამორიცხვას განხილვიდან — ან მისი სანდოობის ინდიკატორებზე დაყრდნობით, ან ფართო საზოგადოებრივ შეხედულებათა გათვალისწინებით. ჩვენება (რომელიც აღწერს) და ნივთმტკიცება (რომელიც აჩვენებს) წარმოადგენს ორი ძირითად კატეგორიას, რაც სასამართლო პროცესზე ან სასმინელზე წარდგენილ მტკიცებულებებს მოიცავს. ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ფედერალურ სასამართლოებში მტკიცებულების დაშვება ან გამორიცხვა ხდება ფედერალური მტკიცებულების წესების მიხედვით.[37]

მტკიცების ტვირთი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

„მტკიცების ტვირთი“ აღნიშნავს იმ ვალდებულებას, რომელიც ეკისრება ერთ მხარეს დაპირისპირებაში ან დავაში — მოიტანოს საკმარისი მტკიცებულება, რათა შეცვალოს მეორე მხარის ან მესამე მხარის რწმენა მათი საწყისი პოზიციიდან. მტკიცების ტვირთი მოითხოვს როგორც დამადასტურებელი მტკიცებულებების წარმოდგენას, ისე საწინააღმდეგო მტკიცებულებების უარყოფას. მტკიცებულებაზე დაყრდნობით მიღებული დასკვნები შესაძლოა გახდეს კრიტიკის საგანი იმ შემთხვევაში, თუკი ვერ დაკმაყოფილდა მტკიცების ტვირთის მოთხოვნა.

ორი მთავარი საკითხი, რომლებიც მტკიცების ტვირთის განსაზღვრისას განიხილება, არის:

  1. ვიზე ვრცელდება მტკიცების ტვირთი?
  2. რა ხარისხით უნდა იყოს მტკიცება გამყარებული სარწმუნო მტკიცებულებით?

მეორე კითხვა დამოკიდებულია იმ საკითხის ბუნებაზე, რომლის ირგვლივაც არსებობს დავა და განსაზღვრავს იმ მტკიცებულებების რაოდენობასა და ხარისხს, რომლებიც აუცილებელია მტკიცების ტვირთის შესასრულებლად.

შეერთებულ შტატებში სისხლის სამართლის პროცესში, მაგალითად, ბრალმდებელის ეკისრება მტკიცების ტვირთი, ვინაიდან ბრალდებული ითვლება უდანაშაულოდ, ვიდრე არ დადგინდება მისი დანაშაული გონივრული ეჭვის ფარგლებს გარეთ. ანალოგიურად, უმეტეს სამოქალაქო პროცესებში, მომჩემის ეკისრება მტკიცების ტვირთი და მას ევალება დაარწმუნოს მოსამართლე ან ნაფიცი მსაჯული, რომ მტკიცებულებების წონა მის მხარეს არის.

სხვა მტკიცების იურიდიულ სტანდარტებს შორის განასხვავებენ: „გონივრულ ეჭვს“, „სავარაუდო საფუძველს“ (როგორიცაა დაკავებას შემთხვევა), „პრივა ფასე მტკიცებულებას“, „სარწმუნო მტკიცებულებას“, „სათანადო მტკიცებულებას“ და „ცხად და დამაჯერებელ მტკიცებულებას“.

მტკიცებულების კონკრეტული ტიპები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ American College of Forensic Examiners Institute. (2016). The Certified Criminal Investigator Body of Knowledge. Boca Raton, Florida: CRC Press. გვ. 112–113. ISBN 978-1-4987-5206-0
  2. ↑ რუდოლფ აისლერი: სტატია Evidenz, ნაშრომში: Wörterbuch der philosophischen Begriffe, 1904.
  3. ↑ Stenger, Georg (1996). „Das Phänomen der Evidenz und die Evidenz des Phänomens“. Phänomenologische Forschungen. 1 (1): 84–106. ISSN 0342-8117. JSTOR 24360376. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  4. ↑ Ho, Hock Lai. The Legal Concept of Evidence. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2015). ციტირების თარიღი: 11 June 2021
  5. ↑ Steup, Matthias; Neta, Ram. Epistemology. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2020). ციტირების თარიღი: 15 June 2021
  6. ↑ Mittag, Daniel M.. Evidentialism. ციტირების თარიღი: 15 June 2021
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 Gage, Logan Paul (2014) „1. Introduction: Two Rival Conceptions of Evidence“, Objectivity and Subjectivity in Epistemology: A Defense of the Phenomenal Conception of Evidence. Baylor University. 
  8. ↑ Rafael CORAZÓN GONZÁLEZ, Filosofía del conocimiento, Eunsa («Iniciación Filosófica », 21), Pamplona 2002, 212 pp., 17 x 24, ISBN 84-313-2001-X | WorldCat.org es. ციტირების თარიღი: 27 მაისი 2023
  9. ↑ 9.0 9.1 Riofrio, Juan Carlos (2019). „Evidence and its Proof: Designing a Test of Evidence“. Forum Prawnicze (ინგლისური). 3 (53). doi:10.32082/fp.v3i53.219. ISSN 2081-688X. S2CID 229718454. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  10. ↑ 10.0 10.1 Huemer, Michael. Sense-Data. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2019). ციტირების თარიღი: 15 ივნისი 2021
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 Williamson, Timothy (2002) Evidence. Oxford University Press. DOI:10.1093/019925656X.001.0001. ISBN 978-0-19-159867-8. 
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 Conee, Earl; Feldman, Richard (2008) „Evidence“, Epistemology: New Essays. Oxford University Press. 
  13. ↑ Piazza, Tommaso (2009). „Evidentialism and the Problem of Stored Beliefs“. Philosophical Studies. 145 (2): 311–324. doi:10.1007/s11098-008-9233-1. S2CID 56299607. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  14. ↑ Audi, Robert (2001) The Architecture of Reason: The Structure and Substance of Rationality. Oxford University Press, გვ. 19. 
  15. ↑ Dougherty, Trent (2011) „In Defense of Propositionalism about Evidence“, Evidentialism and its Discontents. Oxford University Press, გვ. 226–232. DOI:10.1093/acprof:oso/9780199563500.003.0015. ISBN 978-0-19-172868-6. 
  16. ↑ Philosophy of mind - Propositional attitudes en. ციტირების თარიღი: 2 აპრილი 2021
  17. ↑ Oppy, Graham. Propositional attitudes en. ციტირების თარიღი: 2 აპრილი 2021
  18. ↑ Audi, Robert (2003). „Précis of the Architecture of Reason“. Philosophy and Phenomenological Research. 67 (1): 177–180. doi:10.1111/j.1933-1592.2003.tb00031.x. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  19. ↑ Audi, Robert (9 მარტი 2002). „The Architecture of Reason: The Structure and Substance of Rationality“. Notre Dame Philosophical Reviews (ინგლისური). ციტირების თარიღი: 15 ივნისი 2021. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |access-date= და |date=-ში (დახმარება)
  20. ↑ 20.0 20.1 Husserl, Edmund. Cartesianische Meditationen: § 24. Evidenz als Selbstgegebenheit und ihre Abwandlungen.
  21. ↑ Janssen, Paul. Historisches Wörterbuch der Philosophie online: Leerintention. ციტირების თარიღი: 2021-10-03
  22. ↑ Ströker, Elisabeth. Historisches Wörterbuch der Philosophie online: Selbstgebung, Selbstgegebenheit. ციტირების თარიღი: 2021-10-03
  23. ↑ Luckner, Andreas (2010). „Phanomenologien der Erfahrung“. Philosophische Rundschau. 57 (1): 70–83. doi:10.1628/003181510791058920.
  24. ↑ Husserl, Edmund (1965) Philosophie Als Strenge Wissenschaft. Felix Meiner Verlag. 
  25. ↑ Diehl, Ulrich (2005). „Was Heißt "Philosophie Als Strenge Wissenschaft"?“. Wege zur Politischen Philosophie. Königshausen & Neumann: 199.
  26. ↑ Noë, Alva (2007). „The Critique of Pure Phenomenology“. Phenomenology and the Cognitive Sciences. 6 (1–2): 231–245. doi:10.1007/s11097-006-9043-x. S2CID 24597361.
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 27.4 27.5 27.6 27.7 Crupi, Vincenzo. Confirmation. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2021). ციტირების თარიღი: 13 June 2021
  28. ↑ Philosophy of science - Underdetermination en. ციტირების თარიღი: 15 ივნისი 2021
  29. ↑ Lee, James Soo (აგვისტო 2017). „IV. Metaphysical Beliefs and Persisting Disagreement“. A Metaphysician's User Guide: The Epistemology of Metaphysics (PhD thesis). სირაკუზა: სირაკუზის უნივერსიტეტი. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  30. ↑ Andersen, Hanne; Green, Sara (2013) „Theory-Ladenness“, Encyclopedia of Systems Biology (en). Springer, გვ. 2165–2167. DOI:10.1007/978-1-4419-9863-7_86. ISBN 978-1-4419-9863-7. 
  31. ↑ Boyd, Nora Mills; Bogen, James. Theory and Observation in Science. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2021). ციტირების თარიღი: 15 June 2021
  32. ↑ Oberheim, Eric; Hoyningen-Huene, Paul. The Incommensurability of Scientific Theories: 2.2.2 Conceptual replacement and theory-ladenness of observation: Ludwik Fleck. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2018). ციტირების თარიღი: 15 June 2021
  33. ↑ Reiss, Julian; Sprenger, Jan. Scientific Objectivity. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2020). ციტირების თარიღი: 15 June 2021
  34. ↑ Dogan, Aysel (2005). „Confirmation of Scientific Hypotheses as Relations“. Journal for General Philosophy of Science. 36 (2): 243–259. doi:10.1007/s10838-006-1065-0. S2CID 120030170.
  35. ↑ Culler, Madison (1995). „Beyond Bootstrapping: A New Account of Evidential Relevance“. Philosophy of Science. 62 (4): 561–579. doi:10.1086/289886. S2CID 121195603.
  36. ↑ Stemmer, Nathan (1981). „The Objective Confirmation of Hypotheses“. Canadian Journal of Philosophy. 11 (3): 395–404. doi:10.1080/00455091.1981.10716311. S2CID 148236513.
  37. ↑ Federal Rules of Evidence 2008. Federal Evidence Review. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 აგვისტო 2010. ციტირების თარიღი: 18 July 2008
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=მტკიცებულება&oldid=4813161“-დან