მარი სკლოდოვსკა-კიური
მარი სკლოდოვსკა-კიური (პოლ. Maria Skłodowska-Curie დაიბადა, როგორც მარი სალომეა სკლადოვსკა; დ. 7 ნოემბერი, 1867, ვარშავა — გ. 4 ივლისი, 1934, სანსელმო, სავოია) — ფრანგი პოლონელი ფიზიკოსი და ქიმიკოსი.
ბიოგრაფია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]მარი სკლოდოვსკა დაიბადა ვარშავაში 1867 წელს, თავის დროს ცნობილი მათემატიკის მასწავლებლის ოჯახში.
1883 წელს დაამთავრა ვარშავის გიმნაზია, 1895 კი — პარიზის ჩობორნის უნივერსიტეტი, სადაც ის ქიმიას ეუფლებოდა ცნობილ ლეშატელლიეს ხელმძღვანელობით. ცოლად გაჰყვა პიერ კიურის და მუშაობა დაიწყო მის ლაბორატორიაში, ინდუსტრიულ ფიზიკისა და ქიმიის სკოლაში.
როდესაც 1896 წელს ფრანგმა მეცნიერმა ანტუან ანრი ბეკერელმა აღმოაჩინა ურანის რადიოაქტიურობა, შემჩნეულ იქნა, რომ ურანის ყველა მადანის რადიოაქტივობა მათში ურანის მარილების შემცველობის პროპორციულია. გამონაკლისს წარმოადგენდა მხოლოდ ურანის ფისოვანი მადანი იოხიმსტალიდან. აღნიშნული მინერალი რამდენჯერმე უფრო რადიოაქტიური იყო ურანის სხვა მადნებთან შედარებით, რის გამოც გაჩნდა ეჭვი, რომ აღნიშნული მადანი შეიცავდა ურანის გარდა სხვა რადიოაქტიულ ნივთიერებასაც.
ბეკერელის წინადადებით სკლოდოვსკაია-კიური შეუდგა იოხიმსტალის მადნის შესწავლას და გამოჰყო მისგან ახალი რადიოაქტიური ელემენტი, რომელიც თან ახლდა ბისმუტს და რომელსაც კიურიმ თავის სამშობლოს პატივსაცემად პოლონიუმი უწოდა.
ურანის საღებავების ნარჩენების ანალიზის დროს კიურიმ შეამჩნია, რომ ამ ნარჩენებიდან დალექილი ბარიუმი ძლიერ რადიოაქტიულ თვისებებს იჩენდა. ვინაიდან ბარიუმი არ იყო რადიოაქტიური ნივთიერება, კიურიმ დაასკვნა, რომ იგი შეიცავდა რადიოაქტიურ ნივთიერებას, რომელიც მან შემდეგში გამოჰყო და რადიუმი უწოდა.
1903 დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია თემაზე: „ რადიოაქტიურ ნივთიერებათა გამოკვლევა“ . პ. კიურის სიკვდილის შემდეგ (1906) დაიკავა მისი კათედრა პარიზის უნივერსიტეტში. იყო ამ უნივერსიტეტის პირველი პროფესორი ქალი. 1914 წლიდან ხელმძღვანელობდა პარიზის რადიუმის ინსტიტუტის ფიზიკა-ქიმიის განყოფილებას. აქ მასთან მუშაობდნენ თავისი ქალიშვილი ირენ ჟოლიო-კიური და ფრედერიკ ჟოლიო-კიური.
მარი სკლოდოვსკა-კიურის შრომები რადიოაქტიურ ნივთიერებათა შესწავლის შესახებ საფუძვლად დაედო ფიზიკისა და ქიმიის ახალ დარგებს. 1898 წლის ივლისში ცოლ-ქმარმა კიურებმა აღმოაჩინეს ახალი ქიმიური ელემენტი პოლონიუმი, ხოლო ამავე წლის დეკემბერში — რადიუმი. 1902 წელს მარი სკლოდოვსკა-კიურიმ მიიღო რადიუმის სუფთა მარილის დეციგრამი, რამაც მას საშუალება მისცა განესაზღვრა რადიუმის ატომური მასა, დაედგინა მისი ზოგიერთი ფიზიკური და ქიმიური თვისება, აგრეთვე მისი ადგილი ელემენტთა პერიოდულ სისტემაში. 1910 წელს სკლოდოვსკა-კიურიმ ფრანგ ფიზიკოს ა. დებიერნთან ერთად მიიღო ლითონური რადიუმი და განმეორებით დიდი სიზუსტით განსაზღვრა მისი ატომური მასა. 1911 წელს მან პირველმა მოამზადა რადიუმის ეტალონი, რომელიც 24 წლის განმავლობაში მსოფლიოში ერთადერთი იყო. შრომები აქვს აგრეთვე რადიოლოგიისა და რენტგენოლოგიის საკითხებზე. 1914 წელს რენტგენოლოგიურად გამოიკვლია დაჭრილები ჰოსპიტლებში, იყო პარიზის სამედიცინო აკადემიის პირველი წევრი ქალთა შორის (აირჩიეს 1922).
სკლოდოვსკა-კიურის ორჯერ მიენიჭა ნობელის პრემია: 1903 (ფიზიკაში: პიერ კიურისა და ბეკერელთან ერთად) და 1911 (ქიმიაში). იყო მსოფლიოს მრავალი აკადემიის და სამეცნიერო საზოგადოების წევრი, მათ შორის პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი (1907) და სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრი (1926). 1923 წლიდან საპატიო დირექტორი იყო ვარშავის რადიუმის ინსტიტუტისა, რომელიც მისი ინიციატივით შეიქმნა.
გარდაცვალება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]მარი კიური პოლონეთს ბოლოს 1934 წლის დასაწყისში ეწვია.[41][42] რამდენიმე თვის შემდეგ, 1934 წლის 4 ივლისს, იგი 66 წლის ასაკში გარდაიცვალა სანსელემოზის სანატორიუმში, პასიში, ზემო სავოიაში, აპლასტიური ანემიით, რომელიც, სავარაუდოდ, რადიაციის ხანგრძლივი ზემოქმედების შედეგად დაინფიცირდა, რამაც მისი ძვლის ტვინის დაზიანება გამოიწვია.[43][44]
მაიონებელი გამოსხივების დამაზიანებელი ეფექტები მისი სამუშაოს შესრულების დროს უცნობი იყო, რომელიც მოგვიანებით შემუშავებული უსაფრთხოების ზომების გარეშე სრულდებოდა.[42] მას ჯიბეში რადიოაქტიური იზოტოპების შემცველი საცდელი მილები ჰქონდა,[45] და მათ მაგიდის უჯრაში ინახავდა, აღნიშნავდა რა სიბნელეში ნივთიერებების მიერ გამოსხივებულ სუსტ შუქზე.[46] კიური ასევე პირველი მსოფლიო ომის დროს საველე ჰოსპიტალებში რადიოლოგად მუშაობისას დაუცველი აღჭურვილობიდან რენტგენის სხივების ზემოქმედების ქვეშ იმყოფებოდა.[47] როდესაც კიურის ცხედარი 1995 წელს ამოთხარეს, საფრანგეთის იონიზაციის საკითხებში მყოფი რეგიონების დაცვის ოფისმა (OPRI) „დაასკვნა, რომ სიცოცხლის განმავლობაში მას რადიუმის სასიკვდილო დოზით ზემოქმედება არ შეეძლო“. მათ აღნიშნეს, რომ რადიუმი საფრთხეს მხოლოდ გადაყლაპვის შემთხვევაში წარმოადგენს და ვარაუდობდნენ, რომ მისი ავადმყოფობა, სავარაუდოდ, პირველი მსოფლიო ომის დროს რენტგენოგრაფიის გამოყენებით იყო გამოწვეული.[48]
ის დაკრძალეს სოს სასაფლაოზე, მეუღლესთან, პიერთან ერთად.[43] სამოცი წლის შემდეგ, 1995 წელს, მათი მიღწევების პატივსაცემად, ორივეს ნეშტი პარიზის პანთეონში გადაასვენეს. რადიოაქტიურობის გამო მათი ნეშტი ტყვიის კუბოებში იყო დალუქული.[49] ის გახდა მეორე ქალი, რომელიც პანთეონში დაკრძალეს (სოფი ბერტელოტის შემდეგ) და პირველი ქალი, რომელსაც პანთეონში დაკრძალვა საკუთარი დამსახურების გამო ერგო.[50]
რადიოაქტიური გამოსხივების დონის გამო, მისი 1890-იანი წლების ნაშრომები დღემდე ძალიან საშიშად ითვლება გამოსაყენებლად.[51] მისი კულინარიული წიგნებიც კი მაღალი რადიოაქტიურია.[52] მისი ნაშრომები ტყვიით მოპირკეთებულ ყუთებში ინახება და მათ, ვისაც მათი წაკითხვა სურს, დამცავი ტანსაცმლით უნდა მიეახლოს.[52] ბოლოს ის წიგნზე „რადიოაქტიურობა“ მუშაობდა, რომელიც მისი გარდაცვალების შემდეგ 1935 წელს გამოიცა.[42]
ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 9, თბ., 1985. — გვ. 425.
რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]შეგიძლიათ იხილოთ მედიაფაილები თემაზე „მარი სკლოდოვსკა-კიური“ ვიკისაწყობში.
- მარი კიური — ნამუშევრები პროექტ „გუტენბერგზე“
- მარი სკლოდოვსკა-კიური — ნამუშევრები საიტზე Internet Archive
- მარი სკლოდოვსკა-კიური — ნამუშევრები საიტზე LibriVox (უფასო აუდიო წიგნები)
- მარი სკლოდოვსკ კიური Gallica-ზე
- მარი კიური და რადიოაქტიურობის კვლევა დაარქივებული 2013-10-31 საიტზე Wayback Machine. ამერიკის ფიზიკის ინსტიტუტი საიტზე.
- „მარი კიური – More than Meets the Eye“ — კინოფილმების ინტერნეტ-მონაცემთა ბაზა (ინგლისური)
- „მარი კიური“ — კინოფილმების ინტერნეტ-მონაცემთა ბაზა (ინგლისური)
- Marie Curie Walking Tour of Paris. Hypatia. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-12-24. ციტირების თარიღი: 7 ნოემბერი, 2011.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 Рожанский И. Д. Склодовская-Кюри Мария // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1976. — Т. 23 : Сафлор — Соан. — С. 512.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 კრუგოსვეტი — 2000.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Encyclopædia Britannica
- ↑ 5.0 5.1 SNAC — 2010.
- ↑ 6.0 6.1 AA.VV. Biographie Nationale de Belgique / Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique — BXL.
- ↑ 7.0 7.1 KNAW Past Members
- ↑ 8.0 8.1 FemBio database
- ↑ 9.0 9.1 ბროკჰაუზის ენციკლოპედია
- ↑ 10.0 10.1 ბროკჰაუზის ენციკლოპედია
- ↑ 11.0 11.1 Gran Enciclopèdia Catalana — Grup Enciclopèdia, 1968.
- ↑ 12.0 12.1 GeneaStar
- ↑ 13.0 13.1 Roglo — 1997. — 10000000 ეგზ.
- ↑ 14.0 14.1 Internetowy Polski Słownik Biograficzny
- ↑ 15.0 15.1 Pas L. v. Genealogics — 2003.
- ↑ 16.0 16.1 Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija — 2009.
- ↑ 17.0 17.1 Babelio — 2007.
- ↑ 18.0 18.1 18.2 The Fine Art Archive
- ↑ 19.0 19.1 Académie nationale de médecine
- ↑ 20.0 20.1 Base biographique — BIU Santé.
- ↑ 21.0 21.1 Munzinger Personen
- ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7 Catalog of the German National Library
- ↑ http://www.nytimes.com/1995/04/21/world/marie-curie-enshrined-in-pantheon.html
- ↑ http://www.nytimes.com/2010/12/22/books/22book.html
- ↑ British Museum person-institution thesaurus
- ↑ 26.0 26.1 http://www.nndb.com/event/068/000086807/
- ↑ http://www.nndb.com/edu/746/000068542/
- ↑ http://www.nndb.com/lists/426/000072210/
- ↑ 29.0 29.1 Venkatraman V. Curie’s intellectual offspring The Elements of Marie Curie: How the Glow of Radium Lit a Path for Women in Science Dava Sobel Atlantic Monthly Press, 2024. 336 pp. // Science / H. Thorp — Northern America: AAAS, 2024. — Vol. 386, Iss. 6719. — P. 278–278. — ISSN 0036-8075; 1095-9203 — doi:10.1126/SCIENCE.ADR2515
- ↑ http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911/
- ↑ 31.0 31.1 https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
- ↑ https://www.nobelprize.org/uploads/2018/06/curie_diploma.jpg
- ↑ The Nobel Prize in Physics 1903 — Nobel Foundation.
- ↑ https://chicagoacs.org/Willard_Gibbs_Award
- ↑ http://www.archiwum.uj.edu.pl/kartki-z-dziejow-uniwersytetu-jagiellonskiego/-/journal_content/56_INSTANCE_25Bq/1445705/136370890
- ↑ https://thejohnscottaward.github.io/jsc/1901-1950.html
- ↑ https://www.fi.edu/laureates/marie-curie
- ↑ Award winners : Davy Medal
- ↑ https://www.thersa.org/about/albert-medal/past-winners
- ↑ https://www.royalsociety.org.nz/who-we-are/our-people/our-fellows/all-honorary-fellows/
- ↑ Wojciech A. Wierzewski (21 June 2008). „Mazowieckie korzenie Marii“ [Maria's Mazowsze Roots]. Gwiazda Polarna (პოლონური). 100 (13): 16–17. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 March 2009. ციტირების თარიღი: 10 September 2012.CS1-ის მხარდაჭერა: უვარგისი ბმული (link)
- ↑ 42.0 42.1 42.2 Marie Curie – The Radium Institute (1919–1934) Part 3. American Institute of Physics. ციტირების თარიღი: 7 November 2011
- ↑ 43.0 43.1 Estreicher, Tadeusz (1938). „Curie, Maria ze Skłodowskich“, Polski słownik biograficzny, vol. 4 (pl), გვ. 113.
- ↑ Marie Curie profile დაარქივებული 27 May 2022 საიტზე Wayback Machine. , National Stem Cell Foundation. Accessed 16 July 2022.
- ↑ (2012) An Introduction to Physical Science. Cengage Learning, გვ. 263. ISBN 978-1-133-10409-4.
- ↑ Blom, Philipp (2008). „1903: A Strange Luminescence“, The Vertigo Years: Europe, 1900–1914. Basic Books, გვ. 76. ISBN 978-0-465-01116-2. „The glowing tubes looked like faint, fairy lights.“
- ↑ Marie Curie – War Duty (1914–1919) Part 2. American Institute of Physics. ციტირების თარიღი: 7 November 2011
- ↑ Butler, D. (14 September 1995). „X-rays, not radium, may have killed Curie“. Nature. 377 (6545): 96. Bibcode:1995Natur.377...96.. doi:10.1038/377096b0. PMID 7675094. S2CID 186242763.
- ↑ Tasch, Barbera. These personal effects of 'the mother of modern physics' will be radioactive for another 1500 years (24 August 2015). ციტირების თარიღი: 15 November 2021
- ↑ „Marie Curie Enshrined in Pantheon“. The New York Times. 21 April 1995. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 January 2012. ციტირების თარიღი: 2 August 2012.
- ↑ Estes, Adam Clark. (4 August 2014) Marie Curie's century-old radioactive notebook still requires lead box. ციტირების თარიღი: 9 September 2017
- ↑ 52.0 52.1 Bryson, Bill (2004). A Short History of Nearly Everything. Broadway Books, გვ. 111. ISBN 978-0-7679-0818-4.
|
|
|