კულტურული ნეირომეცნიერება

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

კულტურული ნეირომეცნიერება — ინტერდისციპლინარული დარგი, რომელიც შეისწავლის დროის გარკევულ შუალედში ადამიანის ტვინში, ცნობიერებასა თუ გენებში კულტურული ღირებულებების ჩამოყალიბებას[1][2] (რწმენა, დამოკიდებულებები და მათი პრაქტიკა). ორი მთავარი კითხვა, რომელიც კულტურულ ნეირომეცნიერებაში არსებობს: 1) რა გავლენას ახდენს კულტურა ქცევასა და ნეირობიოლოგიაზე; 2) როგორ აღიქმება თვითონ კულტურა ნეირობიოლოგიაში.

კულტურული ნეირომეცნიერება დაკავშირებულია ანთროპოლოგიის, ფსიქოლოგიის, ნეირომეცნიერების და გენეტიკის თეორიებთან და მათი კვლევის მეთოდოლოგიასთან. კულტურული ნეირომეცნიერები სხვადასხვა მეთოდებით სწავლობენ მენტალური, ნეირო და გენომური პროცესების როგორც ორმხრივ ურთიერთქმედებას, ისე მათ დანაწილებულ ფუნქციებს. მკვლევარები ორი ფუნდამენტალური, ჯერ კიდევ პასუხგაუცემელი და გადამწყვეტი საკითხით არიან დაინტერესებული.[3][4][5] საქმე ადამიანურ ბუნებასა და მის მრავალფეროვნებას ეხება:

  1. როგორ ფორმირდება ნეირობიოლოგიასა (გენეტიკური და ნეირო პროცესები) და ადამიანის ქცევაში, კულტურაში (როგორებიცაა მაგალითად, რწმენა, ღირებულებები და მათთან დაკავშირებული სხვადასხვა სახის პრაქტიკა) გამოხატული ადამიანური ჩვევები.
  2. რა როლი აქვს ადამიანის ნეირობიოლოგიურ მექანიზმს (მაგ. გენეტიკური და ნეირო პროცესები) ამ თვისებების ჯერ აღმოჩენასა და შემდეგ მის გადაცმა/გამყარებაში.

აზრი იმის შესახებ, რომ ადამიანის ქცევა კომპლექსური მოვლენაა და გენებისა და კულტურული გარემოს მუდმივი ინტერაქციების შედეგად ხდება, ახალი არ არის. კულტურული ფსიქოლოგიის, ნეირომეცნიერების და ნეიროგენეტიკის კვლევის მეთოდოლოგიის შერწყმის შედეგად კულტურული ნეირომეცნირება კულტურისა და ბიოლოგიის ორმხრივი ურთიერთქმედებების ახალი ტენდენციების დემონსტრირებას ახდენს.

კულტურული ნეირომეცნიერება სხვა ინტერდისციპლინარული დარგების მსგავსად, როგორებიცაა სოციალური ნეირომეცნიერება,[6] ნეიროანთროპოლოგია[7][8][9] და კოგნიტური[10] და აფექტური ნეირომეცნიერება,[11] ცდილობს ახსნას მოცემული მენტალური ფენომენი, როგორც ტვინის, ნეირონებისა და გენეტიკის ერთობლივი ურთიერთქმედების პროდუქტი. კერძოდ, ის აერთიანებს კვლევის იმ საერთო მიზნებს, რომელიც წარმოადგენს სოციალური ნეირომეცნიერების ინტერესსაც (მაგ, სარკისებრი ნეირონები),[12] ხელს უწყობს კულტურული ჩვევების გაცვლასა და გავრცელებას (მაგ, იმიტაციური სწავლება)[13] და ნეიროანთროპოლოგიის მცდელობას გაარკვიოს რამდენადაა დამოკიდებული კულტურის დროში ცვალებადობა სახეობათა ცვალებადობასა და ეთნოგრაფიულ ევოლუციასთან. საბოლოოდ ყოველი ეს ფენომენი კულტურულ ნეირომეცნიერებაში ტვინის მოქმედებასთან კავშირდება. ეს მიმართულება კრიტიკულ ნეირომეცნიერებასთან ერთად იზიარებს ინტელექტუალურ მიზნებსაც, რაც გულისხმობს სოციალური, კულტურული და პოლიტიკური კონტექსტის ხაზგასმასა და კრიტიკულად განხილვას ადამიანის ქცევისა და ტვინის კვლევის დროს.,[14]

კულტურული ნეირომეცნიერება უნიკალურია იმ მხრივ, რომ მხოლოდ ეს დარგია უპირველესად პასუხისმგებელი ისეთი ექსპერიმენტული მეთოდოლოგიის ემპირიულ ადაპტაციაზე, როგორებიცაა კულტურული ფსიქოლოგია[15][16] და ორმხრივი მემკვიდრეობითობის თეორია, რაც მენტალურ, ნერვულ და გენეტიკურ მოვლენებს კონკრეტული კულტურული ჩვევის (მაგ, ღირებულებები, ხედვები, რწმენა და მისი პრაქტიკა) ერთ-ერთ ფუნქციად განხილვის საშუალებას იძლევა. კულტურული ნეირომეცნიერების კვლევებს პრაქტიკული გამოყენება აქვს ტრანკულტურულ ფსიქიატრიაში,[17] ბიზნესსა[18] და ტექნოლოგიებში,[19] კვლევის შედეგები ასევე მნიშვნელოვანია გლობალური ჯანდაცვისა,[20] bioethics,[21] და უსაფრთხოების, გლობალიზაციის,[22] ემიგრაციისა[23] და საერთაშორისო ურთიერთობების სფეროში.

კულტურა და ბიოლოგია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

არსებობს არაერთი კვლევა, რომელიც ძირითადად აზიური და ევროპული კულტურების ნეირობიოლოგიური განსხვავებებზეა ორიენტირებული. მსგავსმა კვლევებმა არაერთხელ აჩვენეს, რომ დასავლურ კულტურებში უფრო მეტი ყურადღებით გამოირჩევიან დეტალების მიმართ, უკეთესად აღიქვამენ ცენტრალურ ობიექტებს და გააჩნიათ ორგანიზებულობის უნარი გარკვეული წესებისა და კატეგორიების გააზრების ხარჯზე. დასავლურისგან განსხვავებით, აღმოჩნდა, რომ აზიური კულტურები უფრო მეტად კონტექსტუალურ დეტალებზე აკეთებენ აქცენტს და უფრო მეტად ეყრდნობიან ინსტიქტს, ვიდრე ლოგიკას. ერთ-ერთ კვლევაში, სადაც ნევროლოგები ჰანიი და ნოთორფი შუა პრეფრონტალური კორტექსის აქტივობას აკვირდებოდნენ, აღმოჩნდა, რომ საშუალო სტატისტიკური დასავლური კულტურის წარმომადგენელი, რომელიც საკუთარი თავის იდენთიფიკაციას საკუთარი ინდივიდუალური აღქმის ხარჯზე ახდენს - „მე გულწრფელი ვარ“, განსხვავდება აზიელების თვითაღქმისგან, რომელიც უფრო მეტად ოჯახის ძლიერ გავლენას განიცდის - „მე გულწრფელი ვარ მაშინ, როდესაც ჩემი ერთ-ერთი ოჯახის წევრთან ერთად ვარ“. ამავე კვლევამ აჩვენა, რომ როდესაც ამერიკელები ახდენენ საკუთარი თავის იდენთიფიკაციას აქტიურდება შუა ვენტრალური პრე-ფრონტალური კორტექსი, რომელიც აზიელების შემთხვევაში მოქმედებას იწყებს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ისინი იწყებენ საკუთარი თავის აღწერას როგორც დამოუკიდებლად („მე გულწრფელი ვარ“), ისე სხვებთან ურთიერთკავშირში („ მე გულწრფელი მაშინ, როდესაც ოჯახის წევრებთან ვარ“). ამავე ჯგუფის მიერ ჩატარდა კიდევ ერთი კვლევა, სადაც განსხვავებული ენების მიმართ ტვინის რეაქციებს აკვირდებოდნენ. ამ კვლევის საფუძველზე დაადგინეს, რომ ენის სტრუქტურული და გამომხატველობითი განსხვავებების გამო, ამერიკულენოვანი ცდის პირების ტვინის საფეთქლის წილის ნაოჭები აქტიურდება, როცა ამავე ექსპერიმენტში მონაწილე ჩინურენოვანი ცდის პირების ზურგის ტვინის ქვედა კედლისმიერი ნაწილები მოქმედებდნენ. [24]

ფსიქოლოგმა Joan Chiao-მ ჩაატარა განსხვავებული კვლევა, სადაც კულტურული განსხვავებების საფუძველზე დაასკვნა, რომ აღმოსავლეთ აზიელები უფრო მეტად მიდრეკილი არიან დეპრესიისკენ, ვიდრე ამერიკელები. მან აღმოაჩინა, რომ აღმოსავლეთ აზიიელების ორგანიზმი სეროტონინის გადამტანი გენის (STG) შედარებით მოკლე ალელების მატარებელია, რაც დეპრესიიგან თავდაცვას ართულებს. ამერიკელების შემთხვევაში კი ამავე გენის ალელები უფრო გრძელია, რაც ნაკლებ დეპრესიას უწყობს ხელს. თუმცა, ისევ კულტურის განსხვავებული სტრუქტურების გამო ხდება ისიც, რომ კოლექტიურ საზოგადობებში უფრო მეტია ბედნიერების შეგრძნების ალბათობა, ვიდრე ინდივიდუალისტურ საზოგადოებებში.[25]

კიდევ ერთმა კვლევამ, რომელიც ფსიქოლოგ ნალინი ამბადისა და ჯონათან ფრიმენის მიერ ჩატარდა, აჩვენა, რომ იაპონელებისა და ამერიკელების ტვინი განსხვავებულად რეაგირებს სხეულის სხვადასხვა მდგომარეობის ჩვენების დროს. იაპონურენოვანი ცდის პირებისთვის ლიმბურ სისტემაში ჩართული დაჯილდოების წრედი აქტიურდებოდა მაშინ, როდესაც აჩვენებდნენ დამყოლ, დამორჩილებულ სხეულის მდგომარეობას, როდესაც ამერიკელთა ტვინის იგივე ზონა დომინანტი სხეულის ფორმის ჩვენების დროს იწყებდა მოქმედებას.[26]

ვიზუალური სტიმულების დროს გამოხატული კულტურული განსხვავებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

უკვე არაერთმა კვლევამ აჩვენა, რომ კულტურულ განსხვავებათა გამოხატულებები ვენტრალურ ვიზუალურ კორტექსშიც არსებობს. 2005 წელს ჩატარებულმა ერთ-ერთმა კვლევამ აჩვენა, რომ აღმოსავლეთ აზიის კულტურებში მზერის ფოკუსირება უფრო მეტად გამოსახულების უკანა ნაწილის დეტალებზე, ფონზე ხდება. დასავლურ კულტურებში კი პირველადი ვიზუალური აღქმა ცენტრალურ ობიექტებზეა მორგებული. ამიტომ ლოგიკურიცაა, რომ 2006 წელს ამავე მიმართულებით ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ კულტურების განსხვავების გამო ხდება ისე, რომ დასავლური კულტურის წარმომადგენლებს უფრო მეტად უაქტიურდება ობიექტიც გადამუშავებაში ჩართული ზონები: საფეთქლის წილის კედლისმიერი ორმხრივი ნაოჭები და საფეთქლის მარჯვენა ამობურცული წილი; თუმცა ჰიპოკამპუსში, რომელიც მიღებული იმპულსების კონტექსტუალურად გადამუშავებას უზრუნველყოფს აქტივობა არ შეუმჩნევიათ. არსებობს კვლევაც, სადაც ჰიპოთეზა იმის შესახებ, რომ აღმოსავლეთ აზიელები ნაკლებად კონცენტრირებულები არიან ცენტრალურ ობიექტზე და უფრო მეტად კონტექსტუალურ მხარეზე ამახვილებენ ყურადღებას, არ გამართლდა. ეს კვლევა თვალის მოძრაობის კონტროლზე დაკვირვებით ჩატარდა 2007 წელს რეინერი, ლის, უილიამსისა და კეივის მიერ. ამ შემთხვევაში ყურადღების გამახვილების ანუ თვალის მოძრაობის სისწრაფე დამოკიდებული აღმოჩნდა ობიექტზეც. ერთ-ერთ კვლევაში, სადაც დაკვირვების ობიექტი ადამიანის სახე იყო განსხვავებული შედეგები დადგა ამერიკელებისა და აზიელების შემთხვევაში. ამ კვლევის საფუძველზე დაადგინეს, რომ ამერიკელები უფრო ფართო ჭრილში აღიქვამენ სახეს : ხედავენ როგორც თვალების, ისე პირის გარშემო ზონებს, როცა აზიელები სახის მხოლოდ ერთ ნაკვთზე აკეთებენ აქცენტს. როგორც ავტორები აღნიშნავენ, რომ ეს შედეგი იმ კულტურული ჩვევითაა გამოწვეული, რომელიც აზიელებს თვალებში დიდხანს ყურების თავიდან არიდებისკენ უბიძგებს. აზიელების არა ცენტრალური ობიექტების, მაგრამ ფონის და უკანა ფონის მიმართ ინტერესი გამოვლინდა ერთ-ერთ 2008 წლის კვლევაში, სადაც მათ თავისუფლება მისცეს ფოტო გადაღების დროს სასურველი ობიექტის მიახლოებასა და ხაზგასმის დროს. გარდა ამისა, 2003 წლის კვლევაში, სადაც ამერიკელ და აზიელ ცდის პირებს „ჩარჩო-ხაზის“ ტესტი ჩაუტარდათ, სადაც ასეთი ტენდენცია გამოიკვეთა: ამერიკელებმა უფრო მეტი სიზუსტე გამოავლინეს ცენტრალური ობიექტის ჩარჩოს ზომის დამახსოვრებაში, მაგრამ აზიელებისთვის უპირატესობა იყო რამდენიმე ჩარჩოს შედარებითი ზომების და მათი ურთიერთობის (განლაგების) დამახსოვრება. ცოტა მოგვიანებით კი აშკარა კულტურული განსხვავებული დამოკიდებულებები გამოვლინდა ემოციების აღქმის დროსაც. აღმოსავლეთ აზიელი ცდის პირებისთვის ამ დროს რთული იყო შიშისა და ზიზღის გამომხატველი ემოციების ერთმანეთისგან გარჩევა, როდესაც ამერიკელები ამ ორ ემოციას ერთმანეთისგან არჩევდნენ.

არაერთი კვლევის საფუძველზე შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ კონკრეტული უნარების ან ჩვევების გამომუშავება გარკვეული ქმედების მუდმივი განმეორებითაა შესაძლებელი.

ტრანსკულტურული ფსიქიატრია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტრანსკულტურული ფსიქიატრია (ცნობილია ასევე როგორც ქროსკულტურული ფსიქიატრია ან კულტურული ფსიქიატრია) არის ფსიქიატრიის განშტოება, რომელიც იმ კულტურული კონტექსტის მქონე ფსიქიკურ აშლილობებს შეისწავლის, რომელსაც ეთნიკური მრავალფეროვნება განაპირობებს. შესაბამისად ამ სფეროს გამოწვევები ძირითადად კულტურული განსხვავებების მქონე ჯგუფებისკენაა მიმართული. ეს არის დარგი, რომელიც აკვირდება და მიმოიხილავს მენტალურ აშლილობებს სხვადასხვა კულტურებში თუ ქვეყნებში. მისი კვლევის ძირითადი საგანია მიგრანტი მოსახლეობა და ეთნიკური მრავალფეროვნება - მათი როგორც კულტურული პროდუქტის ანალიზი. ტრანსკულტურალიზმთან დაკავშირებული ადრეული ლიტერატურა უფრო მეტად კოლონიალიზმთანაა ასოცირებული და ძირითადად დასავლური ფსიქიატრიული დიაგნოზის კატეგორიზებას და მის გამოყენებას გულისხმობს. მისი როგორც დარგის ჩანასახები 1977 წელს არტურ ლკეიმანის ჩანაწერებით იწყება, სადაც განახლდა კავშირები ანთროპოლოგიასა და ფსიქიატრიას შორის. საბოლოოდ კი ჩამოყალიბდა „ახალი ქროს-კულტურული ფსიქიატრია“. კლეიმანმა მოგვიანებით აღნიშნა, რომ ხშირად კულტურების გაერთიანება არაბუნებრივად, მხოლოდ გარე ჩარევებით ხდება; ამიტომ ხდება ისე, რომ ჩრდილოეთ ამერიკასა და დასავლეთ ევროპაში DSM –IV კატეგორიის (გონებრივი დარღვევების დიაგნოსტიკა და მანუალური სტატისტიკა) სინდრომის 90% კულტურული მიზეზებით არის გამოწვეული. თუმცა კულტურულ შეზღუდულობებთან დაკავშირებული სინდრომის გავლენები ევრო-ამერიკულ სივრცეში ძირითადად ეგზოტიკურ მდგომარეობადაა მიჩნეული და მასიურად არ აღიქმება.

სოციალური ნეირომეცნიერება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ინტერდისციპლინარული დარგი, რომელიც გულისხმობს სოციალურ ქცევაში ბიოლოგიური სისტემის როლის გამორკვევას. ფუნდამენტალურად ადამიანი უფრო მეტად სოციალური არსებაა, ვიდრე ინდივიდუალისტური. ამის გამოხატულებაა ის, რომ ჰომო საპიენსი უკვე ქმნის ორგანიზებულ, იერარქიულ ჯგუფებს ჯერ მცირე მასშტაბის, ოჯახების, შემდეგ კი ქალაქების, ცივილიზაციების და კულტურათა გაერთიანებების სახით. მსგავსი სოციალური სტრუქტურები პირდაპირაა ჩართული ნევრულ და ჰორმონალურ მექანიზმში, რადგან სწორედ სოციალური ქცევის შედეგია ის, რომ ორგანიზმებს აქვთ გადარჩენის, გამრავლების და სხვებზე ზრუნვის უნარი, რაც საბოლოოდ ევოლუციის, სიცოცხლის განგრძობადობის საფუძველს ქმნის. თვითონ ცნება „სოციალური ნეირომეცნიერება“ სათავეს იღებს ერთ-ერთი პუბლიკაციის სათაურიდან „სოციალური მეცნიერების ბიულეტენი“, რომელიც 1988-1994 წლებში გამოქვეყნდა. მისი პოპულარიზაცია კი ჯონ კასიოპო (John Cacioppo) და გარი ბერნსტონის (Gary Berntson) მიერ 1992 წელს ჟურნალ “The American Psychilogist”-ში გამოქვეყნებული სტატიით იწყება. ამ სფეროს კვლევები კი ძირითადად სოციალურ ინტერაქციებში ტვინის ჩართულობის ხარისხის დადგენას ემსახურება.

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ Ames, D. L.; Fiske, S. T. (2010). „Cultural neuroscience“. Asian Journal of Social Psychology. 13 (2): 72–82. doi:10.1111/j.1467-839X.2010.01301.x.
  2. ↑ Chiao, J.Y. & Ambady, N. (2007). Cultural neuroscience: Parsing universality and diversity across levels of analysis. In Kitayama, S. and Cohen, D. (Eds.) Handbook of Cultural Psychology, Guilford Press, NY, pp. 237-254.
  3. ↑ Chiao, J. Y. (Ed.) (2009). Cultural neuroscience: Cultural influences on brain function. Progress in Brain Research, Elsevier Press.
  4. ↑ Park, DC; Gutchess, AH. (2006). „The cognitive neuroscience of aging and culture“. Current Directions in Psychological Science. 15 (3): 105–108. doi:10.1111/j.0963-7214.2006.00416.x.
  5. ↑ Han, S.; Northoff, G. (2008). „Culture-sensitive neural substrates of human cognition: A transcultural neuroimaging approach“. Nature Reviews Neuroscience. 9: 646–654. doi:10.1038/nrn2456.
  6. ↑ Cacioppo, J. T.; Berntson, G. G. (1992). „Social psychological contributions to the decade of the brain: Doctrine of multilevel analysis“. American Psychologist. 47 (8): 1019–1028. doi:10.1037/0003-066X.47.8.1019. PMID 1510329.
  7. ↑ Domínguez D, JF; Turner, R; Lewis, ED; Egan, GF (2010). „Neuroanthropology: A Humanistic Science for the Study of the Culture–Brain Nexus“. Social Cognitive and Affective Neuroscience. 5: 138–47. doi:10.1093/scan/nsp024.
  8. ↑ Domínguez D, JF (2012). „Neuroanthropology and the Dialectical Imperative“. Anthropological Theory. 12 (1): 5–27. doi:10.1177/1463499612436459.
  9. ↑ Rilling, J. K. (2008). „Neuroscientific approaches and applications within anthropology“. American Journal of Physical Anthropology. 137 (47): 2–32. doi:10.1002/ajpa.20947. PMID 19003891.
  10. ↑ Gazzaniga, M.S., Ivry, R., & Mangun, G.R. Cognitive Neuroscience: The Biology of the Mind. W.W. Norton, 2002. 2nd Edition
  11. ↑ Panksepp J. (1998). Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions (Series in Affective Science). Oxford University Press, New York, New York.
  12. ↑ Iacoboni, M. (2009). „Imitation, empathy and mirror neurons“. Annual Review of Psychology. 60: 653–70. doi:10.1146/annurev.psych.60.110707.163604.
  13. ↑ Domínguez D, JF; Turner, R; Lewis, ED; Egan, GF (2010). „Neuroanthropology: A Humanistic Science for the Study of the Culture–Brain Nexus“. Social Cognitive and Affective Neuroscience. 5: 138–47. doi:10.1093/scan/nsp024.
  14. ↑ Choudhury, S.; Nagel, S.K.; Slaby, J. (2009). „Critical Neuroscience: Linking Neuroscience and Society through Critical Practice“. BioSocieties. 4 (1): 61–77. doi:10.1017/s1745855209006437.
  15. ↑ Kitayama, S. & Cohen, D. (2007). Handbook of Cultural Psychology. Guilford Press.
  16. ↑ Wyer, R. S. Jr., Chiu, C., & Hong, Y. (2009). Understanding Culture: Theory, research and application. New York: Psychology Press.
  17. ↑ Kirmayer, L.J. (2006). „Beyond the 'new cross-cultural psychiatry': cultural biology, discursive psychology and the ironies of globalization“. Transcultural Psychiatry. 43 (1): 126–44. doi:10.1177/1363461506061761. PMID 16671396.
  18. ↑ McClure, S.M.; Li, J.; Tomlin, D.; Cypert, K.S.; Montague, L.M.; Montague, P.R. (2004). „Neural correlates of behavioral preference for culturally familiar drinks“. Neuron. 44 (2): 379–87. doi:10.1016/j.neuron.2004.09.019. PMID 15473974.
  19. ↑ Hargittai, E. (2007). „The Social, Political, Economic, and Cultural Dimensions of Search Engines: An Introduction“. Journal of Computer-Mediated Communication. 12 (3): 769–777. doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00349.x.
  20. ↑ Smedley, BD (2008). „Moving beyond access: Achieving equity in state health care reform“. Health Affairs. 27: 447–455. doi:10.1377/hlthaff.27.2.447.
  21. ↑ Farah, M.J. (2005). „Neuroethics: the practical and the philosophical“. Trends in Cognitive Sciences. 9 (1): 34–40. doi:10.1016/j.tics.2004.12.001.
  22. ↑ Chiu, C-y.; Cheng, S. Y-y (2007). „Toward a social psychology of culture and globalization: Some social cognitive consequences of activating two cultures simultaneously“. Social and Personality Psychology Compass. 1: 84–100. doi:10.1111/j.1751-9004.2007.00017.x.
  23. ↑ Wolsko, C.; Park, B.; Judd, C. M.; Wittenbrink, B. (2000). „Framing interethnic ideology: Effects of multicultural and colorblind perspectives on judgments of groups and individuals“. Journal of Personality and Social Psychology. 78: 635–654. doi:10.1037/0022-3514.78.4.635.
  24. ↑ Domínguez D, JF; Turner, R; Lewis, ED; Egan, GF (2010). "Neuroanthropology: A Humanistic Science for the Study of the Culture–Brain Nexus". Social Cognitive and Affective Neuroscience. 5: 138–47. doi:10.1093/scan/nsp024.
  25. ↑ 'Culture of We' Buffers Genetic Tendency to Depression: Northwestern University News. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-10-14. ციტირების თარიღი: 2016-11-08
  26. ↑ Your brain on culture. ციტირების თარიღი: 2016-11-08
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=კულტურული_ნეირომეცნიერება&oldid=4644975“-დან