კარლ XIII

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
კარლ XIII
შვედეთის მეფე
მმართ. დასაწყისი: 6 ივნისი, 1809
მმართ. დასასრული: 5 თებერვალი, 1818
წინამორბედი: გუსტავ IV ადოლფი
მემკვიდრე: კარლ XIV იოჰანი
ნორვეგიის მეფე
მმართ. დასაწყისი: 4 ნოემბერი, 1814
მმართ. დასასრული: 5 თებერვალი, 1818
წინამორბედი: კრისტიან VIII ფრედერიკი
მემკვიდრე: კარლ III იოჰანი
პირადი ცხოვრება
დაბ. თარიღი: 7 ოქტომბერი, 1748
დაბ. ადგილი: სტოკჰოლმი, შვედეთი
გარდ. თარიღი: 5 თებერვალი, 1818, (69 წლის)
გარდ. ადგილი: სტოკჰოლმი, შვედეთი
მეუღლე: ჰედვიგ ელიზაბეთ შარლოტა ჰოლშტაინ-გოტორპელი
შვილები: ორი კანონიერი, ერთი უკანონო და ორი ნაშვილები
დინასტია: ჰოლშტაინ-გოტორპი
მამა: ადოლფ ფრედრიკი, შვედეთის მეფე
დედა: ლუიზა ულრიკა პრუსიელი
რელიგია: ლუთერანიზმი

კარლ XIII (შვედ. Karl XIII), ნორვეგიაში ცნობილია როგორც კარლ II (ნორვ. Karl II; დ. 7 ოქტომბერი, 1748, სტოკჰოლმი, შვედეთი — გ. 5 თებერვალი, 1818, სტოკჰოლმი, შვედეთი) — ჰოლშტაინ-გოტორპის დინასტიის წარმომადგენელი. შვედეთის მეფე 1809-1818 და ნორვეგიის მეფე 1814-1818 წლებში. შვედეთის მეფე ადოლფ ფრედრიკისა და დედოფალ ლუიზა ულრიკა პრუსიელის ვაჟი, ფრიდრიხ II დიდის დისწული.

ბიოგრაფია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კარლი დაიბადა 1748 წლის 7 ოქტომბერს სტოკჰოლმში. იგი იყო შვედეთის მეფე ადოლფ ფრედრიკისა და მისი ცოლის, დედოფალ ლუიზა ულრიკა პრუსიელის მეორე ვაჟი. მას ერთი უფროსი ძმა ჰყავდა, კრონპრინცი გუსტავის სახით.

მას შემდეგ, რაც 1751 წელს მამამისი გარდაიცვალა, ტახტი მისმა ძმამ, გუსტავ III-მ დაიკავა. აღსანიშნავია, რომ კარლი შვედებში ყოველთვის სიმპათიითა და ავტორიტეტით სარგებლობდა. 1772 წელს განხორციელდა სახელმწიფო გადატრიალება, რა დროსაც შვედეთში დასრულდა აბსოლუტური მონარქია. ამ დროს მუსირებდა ის აზრიც, რომ დაემხოთ გუსტავი და ტახტზე კარლი დაესვათ, რის გამოც გუსტავმა ძმის გულის მოსაგებად მას სოდერმანლანდის ჰერცოგობა უბოძა. 1788 წელს, რუსეთ-შვედეთის ომის დაწყებისთანავე კარლი შვედური არმიის მთავარსარდალი გახდა. იმავე წელს მან ჩაახშო ფინელთა მასობრივი აჯანყება, რის გამოც, მეფემ მადლობის ნიშნად იგი ფინეთის დიდ ჰერცოგად გამოაცხადა. 1788 წელს ჰოგლენდში, ხოლო 1789 წელს ოლანდში მან რუსები დაამარცხა.

1792 წელს შეთქმულებმა მოკლეს მეფე გუსტავ III. არსებობდა მოსაზრება, რომ ამ საქმეში კარლის ხელიც იყო გარეული, თუმცა დამამტკიცებელი საბუთები არ არსებობს. ამ სიტუაციაში ტახტი მისმა მცირეწლოვანმა ძმისწულმა, გუსტავ IV-მ დაიკავა, რომელსაც დიდებულებმა რეგენტად კარლი დაუნიშნეს.

1796 წელს კარლი მეფისათვის საცოლის საძებნელად პირადად ჩავიდა პეტერბურგში, ეკატერინე II-ის კარზე, რათა გუსტავი მის შვილიშვილ ალექსანდრა პავლოვნაზე დაექორწინებინა და ასე დაეახლოვებინა გადამტერებული შვედები და რუსები. ქორწინება შედგებოდა, თუმცა გუსტავმა ალექსანდრა გარეგნობის გამო დაიწუნა და ცოლად პატარა გერმანული სამთავროს პრინცესა შეირთო. ამას რუსებთან ურთიერთობის კიდევ უფრო დაძაბვა მოჰყვა, რის შედეგადაც 1808 წელს რუსეთ-შვედეთის კიდევ ერთი ომი დაიწყო.

კარლ XIII 1813 წელს

1809 წელს ომი შვედეთისათვის კატასტროფული შედეგებით დასრულდა. ისინი არა მხოლოდ დამარცხდნენ, არამედ რუსეთს მთელი ფინეთიც დაუთმეს. ამან საზოგადოებაში უკიდურესი უკმაყოფილება გამოიწვია მეფისადმი. იმავე წლის მარტში შეთქმულმა სამხედროებმა დააპატიმრეს, 29 მარტს კი აიძულეს მეფე გუსტავ IV, რომ ტახტიდან გადამდგარიყო. ისინი რესპუბლიკის ჩამოყალიბებას გეგმავდნენ, თუმცა მეტისმეტად სარისკო იყო, ამიტომაც 1809 წლის 6 ივნისს მათ ერთხმად გამოაცხადეს შვედეთის მეფედ კარლ XIII.

ვინაიდან იგი უკვე მეფე იყო, მემკვიდრეც სჭირდებოდა. კარლს ცოლთან შვილები არ ჰყავდა, თუმცა ვინაიდან გვარს მისი ძმა და ძმისწული აგრძელებდნენ, ეს პრობლემა არასოდეს ყოფილა, მაგრამ ტახტზე ასვლის შემდეგ მემკვიდრის კრიზისი შეიქმნა. ამის გამო, 1809 წელსვე მან თავის მემკვიდრედ დანიელი პრინცი, შლეზვიგ-ჰოლშტაინ-სონდენბურგ-ავგუსტბურგის მთავარი კრისტიან ავგუსტი გამოაცხადა, თუმცა იგი სულ ერთ წელიწადში გარდაიცვალა.

1810 წელს კარლ XIII-მ თავის ახალ მემკვიდრედ საფრანგეთის იმპერატორ ნაპოლეონ I-ის ერთ-ერთი სარდალი, შარლ ჟან ბერნადოტი გამოაცხადა, რომელმაც 1808-1809 წლის რუსეთ-შვედეთის ომის დროს განსაკუთრებული კეთილშობილება გამოიჩინა დამარცხებულ შვედებთან მიმართებაში. შარლ ჟანი სიხარულით დასთანხმდა წინადადებას, შვედეთში გადასახლდა და ლუთერანადაც მოინათლა კარლ იოჰანის სახელით.

1811 წლის 17 მარტს ხანში შესულმა და უკვე დასნეულებულმა კარლმა სამეფო მოვალეობები ოფიციალურად გადააბარა კარლ იოჰანს, რომელიც ამის შემდეგ მის ნაცვლად მართავდა ქვეყანას. 1814 წელს საფრანგეთში ნაპოლეონის მმართველობა დაემხო, რასაც მოჰყვა ვენის კონგრესი, რომელზეც უნდა აღდგენილიყო ევროპის ძველი, ნაპოლეონამდელი საზღვრები. მისი ჩამოგდების შემდეგ მისმა მოკავშირე დანიამ დაკარგა ძალაუფლება, ამიტომაც მის დაქვემდებარებაში მყოფმა ნორვეგიამ ცოტა ხნით მოიპოვა დამოუკიდებლობა, თუმცა კონგრესმა ნორვეგია მალევე ჩამოართვა დანიას და მიუერთა შვედეთს, რომელიც ომებში ფრანგების წინააღმდეგ გამოდიოდა. ამრიგად, შეიქმნა შვედეთ-ნორვეგიის უნია, რომლის მეფედ კარლ XIII გახდა. ნორვეგიაში მას კარლ II უწოდეს.

კარლის მეუღლე, დედოფალი ჰედვიგ ელიზაბეთ შარლოტა

კარლ XIII გარდაიცვალა 1818 წლის 5 თებერვალს სტოკჰოლმის სამეფო სასახლეში, 69 წლის ასაკში. ამის შემდეგ ტახტი ბერნადოტების დინასტიის წარმომადგენელმა კარლ XIV-მ დაიკავა. აღსანიშნავია ისიც, რომ მისი გარდაცვალებიდან მალევე, 1818 წლის 20 ივნისს გარდაიცვალა მისი ცოლიც, დედოფალი ჰედვიგ ელიზაბეთ შარლოტა.

ოჯახი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1774 წლის 7 ივლისს, სტოკჰოლმში კარლმა ცოლად შეირთო თავისი ბიძაშვილი ჰედვიგ ელიზაბეთ შარლოტა ჰოლშტაინ-გოტორპელი (1759-1818), ოლდენბურგის ჰერცოგ ფრედერიკ ავგუსტ I-ისა და ჰერცოგინია ულრიკა ფრედერიკა ვილჰელმინა ჰესენ-კასელელის ქალიშვილი, რომელთანაც ორი შვილი შეეძინა:

  1. ლუიზა ჰედვიგი (1797), გარდაიცვალა ჩვილი;
  2. კარლ ადოლფი (1798), ვარმლანდის ჰერცოგი, გარდაიცვალა ჩვილი;

თავის საყვარელ ავგუსტა ფონ ფერზენთან ჰყავდა ერთი უკანონო ვაჟი:

  1. კარლ ლოივენჰეილმი (1772-1861);

მას ასევე ჰყავდა ორი შვილობილი:

  1. კარლ ავგუსტი (1768-1810), დანიელი პრინცი, რომელიც შვედეთის კრონპრინცად გამოაცხადა, თუმცა მასზე ადრე გარდაიცვალა;
  2. კარლ XIV იოჰანი (1763-1844), ფრანგი სამხედრო, რომელიც მის შემდეგ შვედეთისა და ნორვეგიის მეფე გახდა;

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • Holstein-Gottorp, 1992. In: K. Marklund et al. (Hrsg.) Nationalencyklopedin (schwedisch). Bokförlaget Bra Böcker AB, 1989–1996. ISBN 91-7024-620-3
  • Stora ofreden. In: Theodor Westrin, Ruben Gustafsson Berg, Eugen Fahlstedt (Hrsg.): Nordisk familjebok konversationslexikon och realencyklopedi. 2. Auflage. Band 27: Stockholm-Nynäs järnväg–Syrsor. Nordisk familjeboks förlag, Stockholm 1918, Sp. 128 (schwedisch, runeberg.org).
  • Jörgen Weibull: Reuterholm. In: K. Marklund et al. (Hrsg.) Nationalencyklopedin. Bokförlaget Bra Böcker AB, 1994, ISBN 91-7024-620-3.
  • Jörgen Weibull: Karl XIII. In: K. Marklund et al. (Hrsg.): Nationalencyklopedin. Bokförlaget Bra Böcker AB, 1993, ISBN 91-7024-620-3.
  • Jörgen Weibull: Karl August. In: K. Marklund et al. (Hrsg.): Nationalencyklopedin. Bokförlaget Bra Böcker AB, 1993, ISBN 91-7024-620-3.
  • Jörgen Weibull: Karl XIV Johan. In: K. Marklund et al. (Hrsg.): Nationalencyklopedin. Bokförlaget Bra Böcker AB, 1993, ISBN 91-7024-620-3.
  • Jörg-Peter Findeisen: Die Schwedische Monarchie – Von den Vikingerherrschern zu den modernen Monarchen. Band 2: 1612 bis heute. Kiel 2010.