კამბოჯა

კამბოჯის სამეფო ქმერ. ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា Preah Reacheanachak Kampuchea კამბოჯა
დროშა
დევიზი: ქმერ. ជាតិ សាសនា ព្រះមហាក្សត្រ Cheat, Sasna, Preah Mohaksat ერი, რელიგია, მეფე
ჰიმნი: ქმერ. នគររាជ Nokor Reach "დიდებული სამეფო"
დედაქალაქი და		პნომპენი 11°33′ ჩ. გ. 104°55′ ა. გ.
ოფიციალური ენა		ქმერული ენა
მთავრობა		კონსტიტუციური მონარქია
-	მეფე	ნოროდომ სიამონი
-	პრემიერ-მინისტრი	ჰუნ მანეტი
-	კამბოჯის სენატის პრეზიდენტი	ჰუნ სენი
ფართობი
-	სულ	181 035 კმ2 (89-ე)
-	წყალი (%)	2,5
მოსახლეობა
-	2024 შეფასება	17 638 801 (71-ე)
-	2019 აღწერა	15 552 211
-	სიმჭიდროვე	78 კაცი/კმ2 (112-ე)
მშპ (მუპ)		2006 შეფასება
-	სულ	$36.82 მილიარდი (89-ე)
-	ერთ სულ მოსახლეზე	$2600 (133-ე)
აგი (2007)		0.598 საშუალო · 131-ე
ვალუტა		კამბოჯური რიელი (KHR)
სასაათო სარტყელი		UTC+07:00
თარიღის ფორმატი		დდ/თთ/წწწწ
სატელეფონო კოდი		855
ISO 3166 კოდი		KHM
ინტერნეტ-დომენი		.kh

კამბოჯა (ქმერ. កម្ពុជា, Kâmpŭchéa), ოფიციალურად კამბოჯის სამეფო (ქმერ. រាជាណាចក្រកម្ពុជា, Réachéanachâkr Kâmpŭchea) — ქვეყანა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში; მოსახლეობა 17 მილიონი ადამიანია. დედაქალაქია პნომპენი. მემკვიდრეა ერთ დროს ძლიერი ჰინდუ და ბუდისტური ქმერების იმპერიის, რომელიც თითქმის მთელ ინდოჩინეთის ნახევარკუნძულს მართავდა XI-XIV საუკუნეებში.

კამბოჯის სახელმწიფოს მოსახლეობა 17 მილიონს შეადგენს. ბუდიზმი კონსტიტუციაში ჩაწერილია, როგორც ქვეყნის ოფიციალური რელიგია. მოსახლეობის 97 %-ზე მეტი ბუდისტია. კამბოჯის ეროვნული უმცირესობებიდან აღსანიშნავია ვიეტნამელები, ჩინელები და ჩამები. დედაქალაქი და უდიდესი ქალაქი პნომპენია, რომელიც კამბოჯის პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ცენტრს წარმოადგენს.

სახელწოდება

ქვეყნის ოფიციალური სახელი კამბოჯის სამეფოა. სიტყვა „კამბოჯა“ მომდინარეობს ფრანგული სიტყვიდან „კამბოჯე“, რომელიც წარმოადგენს ქმერული (កម្ពុជា) კამპუჩეას ფრანგულად თარგმანს. კამპუჩეა ქმერულ ენაზე ქვეყნის შემოკლებული სახელია, გრძელი სახელი კი არის ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា prĕəh riəciənaacak kampuciə. ქმერული სიტყვა თავის მხრივ სანსკრიტული कम्बोजदेश კამბოკადესა-დან მომდინარეობს. სიტყვა ორი ნაწილისგან შედგება, საიდანაც დესა ქვეყანას ნიშნავს, კამბოჯას მნიშვნელობა დაუზუსტებელია. აღსანიშნავია ის, რომ ეს სიტყვა ადგილობრივ მითებში ფართოდ გამოიყენებოდა და ასევე ნახსენებია უძველეს ქმერის სამეფოში. ტერმინი კამბოჯა ევროპაში პირველად 1524 წელს იყო ნახსენები ანტონიო პიგაფეტას Relazione del primo viaggio intorno al mondo-ში.

კამბოჯელები თავიანთ ქვეყანას სროკ ხმაეს (ស្រុកខ្មែរ) ანუ ქმერის მიწას უწოდებენ. სახელწოდება კამბოჯა მეტწილად დასავლურ სამყაროშია გამოყენებული, ხოლო კამპუჩეა აღმოსავლეთში.

ისტორია

ინდოჩინეთის, კერძოდ კი კამბოჯის ტერიტორიაზე ადამიანთა პირველი დასახლებები 5000 წლის წინ გაჩნდა. უკვე I საუკუნეში გადმოსახლებულმა ინდოელებმა და ჩინელებმა კამბოჯის ტერიტორიაზე დააარსეს ფუნანის სამეფო, რომელიც ამ რეგიონის ისტორიაში პირველი სახელმწიფოა. მისი დედაქალაქი ვიადჰაპურა გახდა. აღსანიშნავია, რომ აქ უპირატესობა ინდოელებს ჰქონდათ, რადგანაც სამეფო დინასტია სწორედ მათ დააარსეს. ამის გამო კამბოჯაში თავიდანვე გავრცელდა ინდუიზმი და ბუდიზმი.

III საუკუნიდან იწყება ფუნანის ძლიერების ხანა, რა დროსაც მის ვასლებად იქცნენ მეზობელი პატარა სახელმწიფოები. ამავე საუკუნის მიწურულს, ვიეტნამთან მარცხით დასრულდა ფუნანის ძლიერება და დაიწყო მისი დასუსტება. VI საუკუნის დამდეგს ჩენლას სახელმწიფომ ფუნანისგან დამოუკიდებლობა მოიპოვა, ხოლო უკვე VIII საუკუნეში, ფუნანი თავად გახდა ჩენლას დაქვემდებარებული სამეფო.

IX საუკუნის დამდეგს, დაახლოებით 802 წელს, მეფე ჯაიავარმან I-მა კამბოჯის ტერიტორიაზე დააარსა კამბუჯადეშას სამეფო, რომელიც მალევე გახდა რეგიონის დომინანტი სახელმწიფო. კამბუჯადეშამ თავისი ძლიერების მწვერვალს XII საუკუნეში მიაღწია, რა დროსაც მას ეკავა თანამედროვე კამბოჯის, ლაოსის, ვიეტნამისა და ტაილანდის ტერიტორიები. ამავე პერიოდში შეიქმნა ინდოჩინეთის ისტორიაში პირველი, 16 კმ-იანი სარწყავი არხი.

სურიავარმან II-ის დროს ქვეყანა აწარმოებდა გამანადგურებელ ომებს მეზობელ ხალხებთან. ამ პერიოდში დედაქალაქის მახლობლად აიგო კამბოჯური არქიტექტურის ძეგლი ანგკორ-ვატის ტაძარი. XII საუკუნის შუა ხანებში განუწყვეტელი ბრძოლებით და უზარმაზარი მშენებლობებით გადაღლილმა კამბუჯადეშამ ნელ-ნელა დაცემა დაიწყო. XIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან მას დასავლეთიდან გამუდმებულად თავს ესხმიან ტაისური ტომები, რის გამოც, 1431 წელს კამბუჯადეშამ არსებობა შეწყვიტა.

XVI საუკუნიდან კამბოჯაში დაიწყო მუსულმანი მალაიზიელებისა და ქრისტიანი ევროპელების მასიური მიგრაცია, რომლებიც ადგილობრივებს ავიწროვებდნენ. აღსანიშნავია, რომ ევროპელი მისიონერები არა მხოლოდ ავიწროვებდნენ, არამედ მათ პოლიტიკაზე გავლენასაც ახდენდნენ.

უკვე XIX საუკუნიდან, ტექნოლოგიურად მოწინავე და უფრო ამბიციური ევროპელების ჩასვლით, კამბოჯაზე მეზობელი ვიეტნამისა და სიამის გავლენა საგრძნობლად შემცირდა. მიუხედავად ამისა, კამბოჯამ ჯეროვანი წინააღმდეგობა ვერ გაუწია მათ და მალევე საფრანგეთის კოლონიად იქცა. მასთან ერთად საფრანგეთს დაექვემდებარა მეზობელი ვიეტნამი და ლაოსიც, რითაც შეიქმნა ფრანგული ინდოჩინეთი.

ფრანგების ოთხმოცწლიანი ბატონობა მეორე მსოფლიო ომის დროს დასრულდა, რა დროსაც ინდოჩინეთის ოკუპაცია იაპონიამ მოახდინა. ომში დამარცხების შემდეგ იაპონია იძულებული გახდა დაკავებული ტერიტორიებიდან ჯარები გაეყვანა, რითაც კამბოჯის ისტორიაში იწყება თანამედროვე პერიოდი.

1953 წელს ჩამოყალიბდა კამბოჯის სამეფო, რომელმაც მეზობელ ვიეტნამში მიმდინარე ომში ჩაბმაზე უარი განაცხადა. მან ასევე ნეიტრალიტეტი შეინარჩუნა სხვა ბირთვული ომების დროს. მიუხედავად მისი სურვილისა, სსრკ-სა და აშშ-ს გავლენით კამბოჯა თავისდა უნებურად ჩაება ინდოჩინეთის ომში. უკმაყოფილო კამბოჯელებმა ამერიკელების წაქეზებით 1970 წლის მარტში სახელმწიფო გადატრიალება მოაწყვეს, რა დროსაც დაემხო მონარქია ნოროდომ სიანკურის მეთაურობით, რასაც 1971 წელს კამბოჯის რესპუბლიკის გამოცხადება მოჰყვა. 1975 წლიდან მონარქისტებმა ომი განაახლეს და გადატრიალების მოწყობა სცადეს. გაეროს ჩარევისა და მანდატის დაწესების შედეგად, 1993 წელს სამოქალაქო ომი დასრულდა და შეიქმნა კამბოჯის სახალხო რესპუბლიკა, რითაც დაიწყო კამბოჯის ისტორიის თანამედროვე ერა.

გეოგრაფია

კამბოჯას ფართობი 181 035 კვადრატული კილომეტრია. იგი მთლიანად ტროპიკებში მდებარეობს. ჩრდილოეთით და დასავლეთით მას ესაზღვრება ტაილანდი, ჩრდილო-აღმოსავლეთით ლაოსი, აღმოსავლეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით კი - ვიეტნამი. მას აქვს 443 კილომეტრიანი სანაპირო ზოლი ტაილანდის ყურეზე.[12]</ref>

ქვეყნის უმაღლესი მწვერვალი პნომაურალია, რომლის სიმაღლეც ზღვის დონიდან 1813 მეტრია. გამორჩეული ტერიტორიის ნაწილს წარმოადგენ 24 605 ​​კვადრატული კილომეტრის ფართობის მქონე ტერიტორია, სადაც ნალექების ძალიან დიდი რაოდენობა მოდის. სწორედ ეს ტერიტორიაა გამოყენებული ბრინჯის მოყვანისათვის. ამის გამო ეს ტერიტორია კამბოჯის გულს წარმოადგენს. დღეს-დღეისობით ტერიტორიის დიდი ნაწილი ნაკრძალის სახისაა.

პოლიტიკა

კამბოჯის მეფე ნოროდომ სიამონი

კამბოჯა კონსტიტუციური მონარქიაა, რომელიც საპარლამენტო წარმომადგენლობით დემოკრატიას წარმოადგენს. კამბოჯის პრემიერ-მინისტრი ჰუნ მანეტი მთავრობის მეთაურია, ხოლო კამბოჯის მონარქი, ამჟამად ნოროდომ სიამონი მთლიანად ქვეყნის მეთაური. სახელმწიფოს პრემიერ მინისტრს მონარქი ნიშნავს რჩევებითა და ეროვნული კრების დამტკიცებით. პრემიერ-მინისტრი და მინისტერიალი აღმასრულებელ ხელისუფლებას წარმოადგენენ.

საკანონმდებლო უფლებამოსილებები ეკისრება კამბოჯის ორმხრივ პარლამენტს (សភាតំណាងរាស្ត្រ, საფჰეა დამნანგ რეასტრ), რომელიც შედგება ქვედა პალატისაგან, ანუ ეროვნული ასამბლეისგან (រដ្ឋសភា, როსფაფა) და ზედა პალატისაგან, ანუ სენატისაგან (ព្រឹទ្ធសភា, პროსტაპეა). 123-ადგილიანი ასამბლეის წევრები აირჩევიან მაქსიმუმ ხუთი წლის ვადით პროპორციული წარმომადგენლობითი სისტემის დახმარებით. სენატს აქვს 61 ადგილი, რომელთაგან ორი ინიშნება მეფისა და ორი დანარჩენი ეროვნული ასამბლეის მიერ, ხოლო დანარჩენს ირჩევს კომუნის მრჩევლები კამბოჯის 24 პროვინციიდან. სენატორები ირჩევა ექვსი წლის ვადით.

2004 წლის 14 ოქტომბერს მეფე ნოროდომ სიამონმა შექმნა ცხრა კაცისგან შემდგარი სამეფო ტახტის საბჭო, მას შემდეგ რაც იგი გაიტაცეს. საბჭოს წევრებს შორის იყვნენ მაშინდელი პრემიერ-მინისტრი ჰუნ სენი და ეროვნული ასამბლეის სპიკერი პრინცი ნორდომ რანარიდი (მეფის ნახევარძმა და ამჟამინდელი მთავარი მრჩეველი).

ჰუნ სენი ქვეყნის პრემიერი 74 წლის ასაკამდე იყო. მას ბრალად ედება ადამიანის უფლებების უგულებელყოფა და განსხვავებული პოლიტიკური შეხედულებების მქონე პირების დევნა. 2013 წელს არჩევნების შედეგმა დედაქალაქში მასობრივი დემონსტრაციები გამოიწვია. პნომპენში დაშავდნენ და დაიღუპნენ მომიტინგეები, რის მიზეზსაც სპეცრაზმთან შეტაკებები წარმოადგენდა. ჰუნ სენი 33 წლის იყო, როდესაც 1985 წელს ქვეყნის მმართველობა ხელში აიღო. ის ზოგჯერ ერთ-ერთ ყველაზე გრძელვადიან დიქტატორად ითვლება მთელს მსოფლიოში.

2017 წელს თავისუფალი პრესის მიმართ განხორციელებული კრიტიკიდან გამომდინარე, კამბოჯა აღწერილი იქნა, როგორც დე ფაქტო ერთპარტიული ქვეყანა.

დემოგრაფია

კამბოჯაში მოსახლეობის პირველი ოფიციალური აღწერა 1921 წელს ჩატარდა ფრანგების ძალისხმევით. ამ აღწერის დროს მოსახლეობაში მხოლოდ 20-დან 60 წლამდე ასაკის მამაკაცებს იკვლევდნენ.

ამ დროისთვის კამბოჯის მოსახლეობის 50 % 22 წელზე ნაკლები ასაკისაა. 1 მამაკაცზე ოთხი ქალი გაიანგარიშება, რითაც კამბოჯას ინდოჩინეთის ნახევარკუნძულზე პროცენტულად ქალების ყველაზე მეტი რაოდენობა ჰყავს.

შობადობის მაჩვენებელი თითოეულ ქალზე საშუალოდ 2,5 ბავშვია.

ენები

კამბოჯის ოფიციალური ენა ქმერული ავსტრო-აზიური ენების ოჯახს განეკუთვნება. გავრცელებულ ენას წარმოადგენს ფრანგულიც, რომელიც ფრანგული ინდოჩინეთის ოფიციალური ენა იყო. ფრანგულად მოხუცი კამბოჯელების უმრავლესობა საუბრობს. ასევე ეს ენა წარმოადგენს ზოგიერთ სკოლასა და უნივერსიტეტში სწავლები ენას. მეტწილად ეს სასწავლო დაწესებულებები საფრანგეთის მთავრობის მიერაა დაფინანსებული. ქვეყანაში ასევე არის ფრანგულებოვანი გაზეთი და სატელევიზიო არხები. ფრანგული კამბოჯაში ქვეყნის ისტორიის გადმონაშთია. აღსანიშნავია ისიც, რომ ეს ენა მთავრობაშიც გამოიყენება, მეტწილად სასამართლო სტრუქტურებში. 1993 წლიდან ქვეყანაში ინგლისურის ფართომასშტაბიანი გამოყენება დაიწყო. მან ფრანგული ჩაანაცვლა და დღესდღეობით მთავარ უცხოურ ენას წარმოადგენს. ინგლისურად უკვე ასწავლიან უნივერსიტეტების ნაწილში. ქუჩაში საგზაო ნიშნები ორენოვანია, მათზე წარწერები არის როგორც ქმერულად, ასევე ინგლისურად.

ქმერული დამწერლობა სამხრეთ ინდურ პალლავას დამწერლობიდანაა მიღებული.

რელიგია

ანგკორ-ვატი

ბუდიზმი ქვეყნის ოფიციალური რელიგიაა. მისი მიმდინარეობებიდან კამბოჯაში თერავადას მიმდევრები არიან. მოსახლეობის 95 %-ზე მეტი ამ რელიგიის მიმდევრები არიან. მთელი ქვეყნის ტერიტორიაზე 4392 ბუდისტური ტაძარია. კამბოჯურ ბუდიზმს ინდუიზმის და ადგილობრივი ანიმიზმის დიდი გავლენა აქვს.

ადმინისტრაციული დაყოფა

კამბოჯის ადმინისტრაციული რუკა

ადმინისტრაციულად კამბოჯა დაყოფილია 25 პროვინციად:

№	პროვინცია (ქართ.)	პროვინცია (ქმერ.)	ადმინ. ცენტრი	მოსახლეობა ად. (2019 წ.)	ფართობი (კმ²)	სიმჭიდროვე (ად./კმ²)
1	ბანტეაი მეანჩეის პროვინცია	បន្ទាយមានជ័យ	სერეისაოფაონი	861 883	6679	129
2	ოდდარ მეანჩეის პროვინცია	ឧត្តរមានជ័យ	სამროუნგი	276 038	6158	42
3	პრეაჰ ვიეჰარის პროვინცია	ព្រះវិហារ	პრეჰვიჰია	254 827	13 788	18
4	სტუნგ ტრენგის პროვინცია	ស្ទឹងត្រែង	სტნგტრაენგი	165 713	11 092	14
5	რატანაკირის პროვინცია	រតនគិរី	ბანლუნგი	217 453	10 782	19
6	პაილინის პროვინცია	ប៉ៃលិន	პაილინი	75 112	803	89
7	ბატამბანგის პროვინცია	បាត់ដំបង	ბატამბანგი	997 169	11 702	84
8	სიემ რეაპის პროვინცია	សៀមរាប	სიემრეაპი	1 014 234	10 299	98
9	კამპონგ ტჰომის პროვინცია	កំពង់ធំ	კამპონგ ტჰომი	681 549	13 814	49
10	კრატიეს პროვინცია	ក្រចេះ	კრატიე	374 755	11 094	34
11	მონდულკირის პროვინცია	មណ្ឌលគិរី	სენმონორომი	92 213	14 288	6
12	პურსატის პროვინცია	ពោធិ៍សាត់	პურსატი	419 952	12 692	33
13	კამპონგ ჩჰნანგის პროვინცია	កំពង់ឆ្នាំង	კამპონგ ჩჰნანგი	527 027	5521	95
14	კამპონგ ჩამის პროვინცია	កំពង់ចាម	კამპონგჩამი	899 791	4549	197
15	ტბონგ კმოუმის პროვინცია	ត្បូងឃ្មុំ	სუონგი	776 841	5250	148
16	კოჰ კონგის პროვინცია	កោះកុង	ქემარაკფუმინი	125 902	10 090	12
17	კამპონგ სპეუს პროვინცია	កំពង់ស្ពឺ	ჩბარმონი	877 523	7017	124
18	პნომპენი	ភ្នំពេញ	—	2 281 951	679	3136
19	კანდალის პროვინცია	កណ្តាល	ტაკმაუ	1 201 581	3179	376
20	პრეი ვენგის პროვინცია	ព្រៃវែង	პრეივენგი	1 057 720	4883	217
21	სვაი რიენგის პროვინცია	ស្វាយរៀង	სვაირიენგი	525 497	2966	177
22	პრეაჰ სიანუკის პროვინცია	ព្រះសីហនុ	სიანუკვილი	310 072	1938	156
23	კამპოტის პროვინცია	កំពត	კამპოტი	593 829	4873	122
24	კეპის პროვინცია	កែប	კეპი	42 665	336	124
25	ტაკეოს პროვინცია	តាកែវ	დოუნკაევი	900 914	3563	252
25	სულ			15 552 211	178 035	87,35

შენიშვნა: მოსახლეობის სიმჭიდროვე ნაანგარიშებია ტბა ტონლე საპის საერთო ფართობის (3000 კმ²) გარეშე (ამ ტბის ფართობის ჩათვლით ქვეყნის მთლიანი ტერიტორიის ფართობია 181 035 კმ², ტბის გარეშე კი 178 035 კმ²).

ეკონომიკა

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ კამბოჯა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების სიაში შეიყვანა. ეკონომიკა მეტწილად დამოკიდებულია სოფლის მეურნეობაზე. კამბოჯის მთავარ საექსპორტო პროდუქტებს წარმოადგენს: ბრინჯი, თევზი, ხე, სამოსი და რეზინი. ბრინჯის კვლევის საერთაშორისო ინსტიტუტმა კამბოჯაში ბრინჯის 70-ზე მეტი სახეობა ჩაიტანა.

ტურიზმი კამბოჯის სწრაფად მზარ ინდუსტრიას წარმოადგენს. 2007 წელს ქვეყანაში 2 მილიონზე მეტმა ტურისტმა იმოგზაურა.

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

კამბოჯა

• King of Cambodia, Norodom Sihanouk (ფრანგული)
• Cambodia.gov.kh. დაარქივებულია ორიგინალიდან — ოქტომბერი 5, 2006. ციტირების თარიღი: ნოემბერი 9, 2012. (ინგლისური)
• Ministry of Foreign Affairs and International Cooperation (ინგლისური)
• Ministry of Tourism დაარქივებული 2002-02-02 საიტზე Wayback Machine. (ინგლისური)
• Cambodia e-Visa, Applying Travel Visa Online დაარქივებული 2012-11-10 საიტზე Wayback Machine. (ინგლისური)
• Chief of State and Cabinet Members დაარქივებული 2011-05-14 საიტზე Wayback Machine. (ინგლისური)