იუჯინ ვიგნერი
| იუჯინ ვიგნერი | |
|---|---|
| უნგრ. Wigner Jenő Pál | |
 | |
| დაბ. თარიღი | 17 ნოემბერი 1902[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] |
| დაბ. ადგილი | ბუდაპეშტი |
| გარდ. თარიღი | 1 იანვარი 1995[12] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] (92 წლის) |
| გარდ. ადგილი | პრინსტონი[13] |
| დასაფლავებულია | ნიუ-ჯერსი |
| მოქალაქეობა |
.svg){kind=small} ავსტრია-უნგრეთის იმპერია აშშ[14] [15] |
| ეროვნება | ებრაელები და უნგრელები |
| სამეცნიერო სფერო | ფიზიკა |
| მუშაობის ადგილი | პრინსტონის უნივერსიტეტი, ბერლინის ტექნიკური უნივერსიტეტი, მადისონის ვისკონსინის უნივერსიტეტი, ლაიდენის უნივერსიტეტი, გეტინგენის უნივერსიტეტი და ლაიდენის უნივერსიტეტი[8] |
| ალმა-მატერი | ფაშორის გიმნაზია და ბერლინის ტექნიკური უნივერსიტეტი |
| ნათესავ(ებ)ი | პოლ დირაკი და გაბრიელ ენდრიუ დირაკი |
| ჯილდოები | ნობელის პრემია ფიზიკაში[16] [17], მაქს პლანკის მედალი, ენრიკო ფერმის პრემია, ალბერტ აინშტაინის პრემია, მეცნიერების ეროვნული მედალი, ვიგნერის მედალი, გიბსის ლექცია, ფრანკლინის მედალი, რიხტმაიერის მემორიალური პრემია, ამერიკის ფიზიკის საზოგადოების წევრი, სამეფო საზოგადოების უცხოელი წევრი და ჯონ ფონ ნოიმანის ლექცია |
| ხელმოწერა |
 |
იუჯინ ვიგნერი (უნგრ. Wigner Jenő Pál; დ. 17 ნოემბერი, 1902, ბუდაპეშტი — გ. 1 იანვარი, 1995, პრინსტონი) — უნგრელი და ამერიკელი თეორეტიკოსი ფიზიკოსი, ინჟინერი და მათემატიკოსი. იუჯინ ვიგნერი მარი გეპერტ-მაიერთან და იოჰანეს ჰანს იენსენთან ერთად იყო 1963 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ფიზიკის დარგში ატომური ბირთვის და ელემენტარული ნაწილაკების აგებულების თეორიაში შრომებისათვის.[18][19]
ბიოგრაფია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
იუჯინ ვიგნერი დაიბადა 1902 წლის 17 ნოემბერს ბუდაპეშტში, ავსტრია-უნგრეთის იმპერიაში. მისი მშობლები იყვნენ ელისაბეთ და ანტონი ვიგნერები. იუჯინს ჰყავდა უფროსი და სახელად ბერტა (ცნობილი როგორც ბირი) და უმცროსი და მარგიტი (ცნობილი როგორც მანსი).[20] მარგიტი მოგვიანებით გათხოვდა თეორეტიკოს ფიზიკოსზე პოლ დირაკზე. [21] იუჯინ ვიგნერი 9 წლის ასაკამდე განათლებას სახლში იღებდა პროფესიონალი მასწავლებლის ზედამხედველობის ქვეშ. შემდგომ იგი სკოლაში შევიდა და სწავლა მესამე კლასიდან განაგრძო. სწორედ ამ პერიოდში გამოავლინა ვიგნერმა მათემატიკური პრობლემებისადმი ინტერესი.[22] 11 წლის ასაკში ექიმებს ეგონათ, რომ იგი ტუბერკულიოზით იყო დაავადებული. მისმა მშობლებმა იგი 6 კვირით გაგზავნეს სანატორიუმში (ავსტრიის მთებში), თუმცა ექიმები მიხვდნენ, რომ მათ შეცდომა დაუშვეს და ბიჭი უკან დააბრუნეს.[23]
ვიგნერის ოჯახი იყო ებრაული წარმოშობის (თუმცა არა რელიგიურად). 1915-1919 წლებში იგი სწავლობდა საშუალო გრამტიკულ სკოლაში სახელად „ფასორის გიმნაზია“. 1919 წელს ოჯახს მოუწია კომუნისტური რეჟიმისაგან გაქცევა ამიტომ ისინი უნგრეთში გაემგზავრნენ.[24] ამ პერიოდში ოჯახის რელიგიური ხედვა ლუთერანობისაკენ გადაიხარა. [25] ვიგნერი მოგვიანებით წერილში აღწერს მისი ოჯახის ლუთერანობისაკენ მისწრაფების მიზეზს: „ეს აქ ყოფილა გულიდან წამოსული გადაწყვეტილება, მაგრამ ეს იყო ანტიკომუნისტური“.[25] რელიგიური გადმოსახედით იუჯინ ვიგნერი იყო ათეისტი. [26]
საშუალო სკოლის დამთავრების შემდეგ იუჯინ ვიგნერი ჩაირიცხა ბუდაპეშტის ტექნიკური მეცნიერებების უნივერსიტეტში, ცნობილი როგორც Műegyetem. თუმცა იგი არ იყო კმაყოფილი კურსის მიერ შემოთავაზებული მასალით,[27] ამიტომ 1921 წელს იგი ჩაირიცხა ბერლინის ტექნიკურ უნივერსიტეტში, სადაც სწავლობდა ქიმიურ ინჟინერიას.[28] აგრეთვე სწავლის პერიოდში ყოველ ოთხშაბათს (შუადღით) იგი ესწრებოდა გერმანიის ფიზიკოსთა საზოგადოების სემინარებს. ამ პედიოდში ვიგნერი შეხვდა ფიზიკოს ლეო ზილარდს, რომელიც შემდგომში მისი უახლოესი მეგობარი გახდა.[29] ბერლინში ვიგნერი მუშაობდა კაიზერ ვილჰელმის ფიზიკური-ქიმიისა და ელექტროქიმიის ინსტიტუტში (დღევანდელი ფრიც ჰაბერის ინსტიტუტი). იგი ამ ინსტიტუტში შეხვდა მაიკლ პოლანის, რომელიც ლასლო რაცის შემდეგ ვიგნერისათვის საუკეთესო მასწავლებელი გახდა.
ჯილდოები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მისი ჯილდოების ჩამონათვალი შემდეგნაირია: ნობელის პრემია (1963)[18], ფრანკლინის მედალი (1950)[30], ენრიკო ფერმის ჯილდო (1958)[31], მაქს პლანკის მედალი (1961)[32], ეროვნული მეცნიერების მედალი (1969)[33], ალბერტ აინშტაინის ჯილდო (1972)[34] და მრავალი სხვა.
იუჯინ ვინგერი გარდაიცვალა 1995 წლის 1 იანვარს, უნივერსიტეტის სამედიცინო ცენტრში (პრინსტონი), პნევმონიით.[35]
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Szanton, Andrew (1992). The Recollections of Eugene P. Wigner. Plenum. ISBN 978-0-306-44326-8.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ გერმანიის ეროვნული ბიბლიოთეკა, ბერლინის სახელმწიფო ბიბლიოთეკა, ბავარიის სახელმწიფო ბიბლიოთეკა და სხვ. Record #119134047 // ინტეგრირებული ნორმატიული ფაილი — 2012—2016.
- ↑ 3.0 3.1 MacTutor History of Mathematics archive
- ↑ 4.0 4.1 SNAC — 2010.
- ↑ 5.0 5.1 Nationalencyklopedin — 1999.
- ↑ 6.0 6.1 Find a Grave — 1995. — ed. size: 165000000
- ↑ 7.0 7.1 KNAW Past Members
- ↑ 8.0 8.1 8.2 Leidse Hoogleraren
- ↑ 9.0 9.1 Munzinger-Archiv — 1913.
- ↑ 10.0 10.1 ბროკჰაუზის ენციკლოპედია
- ↑ 11.0 11.1 Store norske leksikon — 1978.
- ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/643423/Eugene-Paul-Wigner
- ↑ http://www.atomicarchive.com/Bios/Wigner.shtml
- ↑ http://www.nytimes.com/1995/01/04/obituaries/eugene-wigner-92-quantum-theorist-who-helped-usher-in-atomic-age-dies.html
- ↑ http://www.nytimes.com/1998/03/20/world/budapest-journal-hungarian-fingerprints-all-over-the-20th-century.html
- ↑ http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1963/
- ↑ https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
- ↑ 18.0 18.1 "The Nobel Prize in Physics 1963". Nobel Foundation. Retrieved May 19, 2015.
- ↑ სობესიაკი რ., დიდი ფიზიკოსები, გვ. 155, თბ., 1978.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 9–12.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 164–166.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 14–15.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 22–24.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 40–43.
- ↑ 25.0 25.1 Szanton 1992, გვ. 38.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 60–61.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 59.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 64–65.
- ↑ Szanton 1992, გვ. 93–94.
- ↑ Eugene P. Wigner. The Franklin Institute (2014-01-15). ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
- ↑ Eugene P. Wigner, 1958. United States Department of Energy Office of Science. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
- ↑ Preisträger Max Planck nach Jahren German. Deutschen Physikalischen Gesellschaft. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
- ↑ The President's National Medal of Science: Recipient Details. United States National Science Foundation. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
- ↑ "Eugene P. Wigner". Princeton University.
- ↑ Broad, William J.. “Eugene Wigner, 92, Quantum Theorist Who Helped Usher In Atomic Age, Dies“, January 4, 1995. ციტირების თარიღი: May 19, 2015.
| ||||||||||||||||||||
