იუსიფ მამედალიევი
| იუსიფ მამედალიევი აზერ. Yusif Məmmədəliyev | |
|---|---|
 | |
| მშობლიური სახელი | აზერ. Yusif Heydar oglu Məmmədəliyev |
| დაბადების თარიღი |
31 დეკემბერი, 1905 ორდუბადი, ნახიჩევანის მაზრა, რუსეთის იმპერია |
| გარდაცვალების თარიღი |
15 დეკემბერი, 1961 (55 წლის) ბაქო, აზერბაიჯანის სსრ |
| დაკრძალულია | საპატიო დაკრძალვის ხეივანი ბაქოში |
| ეროვნება | აზერბაიჯანელი |
| ალმა-მატერი | მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტი |
| საქმიანობა | ქიმიკოსი |
| წოდება | პროფესორი, აკადემიკოსი |
იუსიფ ჰეიდარ ოღლუ მამედალიევი (აზერ. Yusif Heydar oglu Məmmədəliyev; დ. 31 დეკემბერი, 1905, ორდუბადი, ნახიჩევანის მაზრა — გ. 15 დეკემბერი, 1961, ბაქო, აზერბაიჯანის სსრ) — აზერბაიჯანელი და საბჭოთა ქიმიკოსი.
ბიოგრაფია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
იუსიფ ჰეიდარ ოღლუ მამადალიევი დაიბადა 1905 წელს ქალაქ ორდუბადში მებაღის ოჯახში. განათლება ორდუბადის საჯარო სკოლაში მიიღო.
1923 წელს ჩაირიცხა ბაქოს უმაღლეს პედაგოგიურ ინსტიტუტში. სასწავლო დაწესებულების წარმატებით დამთავრების შემდეგ, 3 წელი ასწავლიდა საშუალო სკოლაში. 1929 წელს ჩაირიცხა მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქიმიის ფაკულტეტის მეორე კურსზე, რომელიც დაამთავრა 1932 წელს[1].
მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ მუშაობდა მოსკოვის პირველ ქიმიურ ქარხანაში. შემდეგ გადაიყვანეს აზერბაიჯანში, სადაც ჯერ ხელმძღვანელობდა აზერბაიჯანის სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტის ორგანული ქიმიის განყოფილებას, შემდეგ კი 1933-1945 წლებში მუშაობდა აზერბაიჯანის ნავთობის სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტში. აქ ის გახდა ლაბორატორიის ხელმძღვანელი[2].
მისი ნაშრომები ეძღვნებოდა ნავთობქიმიისა და ორგანული კატალიზის სამეცნიერო პრობლემებს, რომლებიც იმ დროისთვის აქტუალური იყო და მჭიდროდ იყო დაკავშირებული შიდა ნავთობგადამამუშავებელი და ნავთობქიმიური ინდუსტრიის განვითარებასთან. ზოგიერთმა განვითარებამ საფუძველი ჩაუყარა ახალი ინდუსტრიული პროცესების შექმნას.
1933 წელს იუსიფ მამადალიევს მიენიჭა ქიმიურ მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხი.
1934 წლიდან პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდა აზერბაიჯანის სახელმწიფო უნივერსიტეტში (დღევანდელი ბაქოს სახელმწიფო უნივერსიტეტი). ეკავა ასოცირებული პროფესორის, პროფესორის, კათედრის გამგისა და რექტორის თანამდებობები (1954-1958 წწ.)[3].
1942 წელს გახდა ქიმიის მეცნიერებათა დოქტორი, 1943 წელს კი პროფესორი[4].
1945 წელს აირჩიეს აზერბაიჯანის სსრ მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსად. იყო აზერბაიჯანის სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ნავთობის ინსტიტუტის დირექტორი. 1946 წელს წარადგინეს სამუშაოდ სსრკ ნავთობის მრეწველობის სამინისტროში, სადაც გახდა სამინისტროს სამეცნიერო-ტექნიკური საბჭოს თავმჯდომარე[4].
1951-1954 წლებში იყო აზერბაიჯანის სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ფიზიკის, ქიმიისა და ნავთობის განყოფილების აკადემიკოს-მდივანი, 1954-1958 წლებში აზერბაიჯანის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორი გახლდათ[4].
1958 წელს იუსიფ მამადალიევი აირჩიეს სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტად. მიღებული აქვს მრავალი სამთავრობო ჯილდო.
იუსიფ მამადალიევის სახელს ატარებს ქალაქ ბაქოს ერთ-ერთი ქუჩა. შემახის ასტროფიზიკურ ობსერვატორიაში შექმნილია დასახლება, რომელიც ასევე ქიმიკოსის საპატივსაცემოდაა დარქმეული.
მამედალიევი არის 200-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომის ავტორი, მათ შორის 6 მონოგრაფიის.
იუსიფ მამედალიევი გარდაიცვალა 1961 წლის 15 დეკემბერს. დაკრძალულია საპატიო დაკრძალვის ხეივანზე ბაქოში.
სამეცნიერო საქმიანობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
იუსიფ მამადალიევის ძირითადი სამეცნიერო ნაშრომები დაკავშირებულია ნავთობისა და გაზების კატალიზურ დამუშავებასთან. ის არის ნავთობქიმიის ფუძემდებელი აზერბაიჯანში[1]. მამედალიევის ინიციატივით მოხდა კატალიზატორების მონაწილეობით სხვადასხვა ნახშირწყალბადების ქლორირებისა და ბრომირების ახალი მეთოდების შემოღება. მან მეთანის ქლორირების საშუალებით მიიღო ნახშირბადის ტეტრაქლორიდის, მეთილის ქლორიდის, მეთილენქლორიდის და სხვა ძვირფასი პროდუქტების მიღების გზები. უჯერი ნახშირწყალბადების დახმარებით არომატული, პარაფინური, ციკლოპარაფინური ნახშირწყალბადების კატალიზური ალგიდაციის სფეროში ჩატარებულმა კვლევებმა შესაძლებელი გახადა საავიაციო საწვავის კომპონენტების სინთეზირება სამრეწველო მასშტაბით.
მნიშვნელოვანი სამუშაოები ჩაატარა ბაქოს ნავთობის ბენზინის ფრაქციის კატალიზური არომატიზაციის, სარეცხი საშუალებების, ორგანული სილიციუმის ნაერთების წარმოებაში, პიროლიზის პროდუქტებიდან პლასტმასის წარმოებასა და ნაფთალანას ნავთობის მოქმედების მექანიზმის შესწავლაში[4].
მამადალიევს დიდი დამსახურება ჰქონდა მაღალკვალიფიციური კადრების მომზადებაშიც. მან არაერთხელ წარმოადგინა აზერბაიჯანი სსრკ-ში, აშშ-ში, იტალიაში, საფრანგეთში, ინგლისში, პოლონეთში, მონღოლეთსა და სხვა ქვეყნებში გამართულ კონგრესებსა და სიმპოზიუმებზე.
იუსიფ მამადალიევის სახელს უკავშირდება აზერბაიჯანის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის, ხელნაწერთა ინსტიტუტის, სუმგაითის ქიმიური კვლევის ცენტრისა და აზერბაიჯანის სხვა სამეცნიერო დაწესებულებების ჩამოყალიბება. მის მიერ შექმნილი აზერბაიჯანული ნავთობქიმიური სკოლა ცნობილია ქვეყნის ფარგლებს გარეთაც.
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- AMEA-nın akademik Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun 90 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı - president.az
- Məmmədəliyev Yusif Heydər oğlu - science.gov.az
- Akademik Yusif Məmmədəliyevin 90 illik yubileyinə həsr edilmiş gecədə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin nitqi - Respublika Sarayı, 10 sentyabr 1996-cı il - aliyevheritage.org