ისლამური შუა საუკუნეების ასტრონომია
ისლამური შუა საუკუნეების ასტრონომია წარმოადგენდა განვითარებულ მეცნიერებას, რომელიც ბერძნული, ინდური და სასანიდური ტრადიციების გავლენის ქვეშ იყო[1]. ასტრონომია უმთავრესად არაბულ ენაზე ვითარდებოდა, თუმცა სხვადასხვა ეთნიკური წარმოშობის მოღვაწეებაც მნიშვნელოვანი ღვაწლი ჩადეს.
არაბულმა ასტრონომიამ შექმნა ციური მეცნიერების განვითარების აუცილებელი საძირკველი. მუსლიმმა მეცნიერებმა არა მხოლოდ გააუმჯობესეს არსებული ინსტრუმენტები, არამედ გამოიგონეს ახალი, რაც გაზრდიდა გაზომვების სიზუსტესა და შემდგომ პროგრესს საფუძველს დაუდებდა.
ისლამურმა სამყარომ პირველმა შეიმუშავა ასტრონომიული ობსერვატორიების ტრადიცია და წამოაყენა პრინციპული მოთხოვნა: ასტრონომია ფიზიკის ნაწილი უნდა იყოს.
ქრონოლოგია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]განვითარების უმაღლესი ეტაპი მოიცავს VIII–XV საუკუნეებს. VII საუკუნიდან არაბულ სამყაროში ბერძნულ-ინდური ასტრონომიას ეცნობიან და საკუთარ კალენდარულ სისტემებს ქმნიან. VIII–IX საუკუნეებში ხალიფა ალ-მამუნის მფარველობით ბაღდადსა და დამასკოში ასტრონომიული ობსერვატორიები დაარსდა, დაიწერა უმნიშვნელოვანესი ნაშრომები და სრულად აითვისეს პტოლემეს თეორიული სისტემები.
IX–XI საუკუნეებში დაკვირვებითი ასტრონომია აყვავდა. დაიწყო ციური სხეულების მოძრაობის თეორიული გააზრება და დედამიწის უძრაობის შესახებ ეჭვები გაჩნდა. XII–XIII საუკუნეებში გამოჩნდა ეპიციკლების თეორიის კრიტიკა, განსაკუთრებით ანდალუსიის ფილოსოფიურ წრეებში[2].
XIII–XVI საუკუნეებში აღსანიშნავია ობსერვატორიების აყვავება (მარაღა, სამარყანდი, სტამბოლი) და პლანეტარული მოძრაობის ახალი თეორიების დამუშავება, რომლებიც პტოლემეს სისტემის მნიშვნელოვან ელემენტებს უარყოფდნენ. XVI საუკუნის ბოლოს ისლამური ასტრონომია სტაგნაციის ფაზაში შევიდა.
ასტრონომია და საზოგადოება ისლამურ ქვეყნებში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მაჰმადიანურ სამყაროში ასტრონომიის განვითარება თავდაპირველად რელიგიური მოთხოვნილებებით იყო განპირობებული: მთვარის კალენდრის გამართვა, ლოცვის დროის ზუსტი გამოთვლა და ქიბლას მიმართულების განსაზღვრა საჭიროებდა სფერული ტრიგონომეტრიის ცოდნას. ამ ამოცანების შესასრულებლად მუსლიმმა ასტრონომებმა ფართოდ გამოიყენეს ბერძნულ-ინდური ტრადიციები. XI საუკუნიდან მეჩეთებში გაჩნდა დროის მეთვალყურის – პროფესიონალი ასტრონომის – თანამდებობა, რომლის მოვალეობა ზემოხსენებული პრაქტიკული ამოცანების გადაჭრა იყო[3].
არაბულ ხალიფატში სამეცნიერო საქმიანობაში მონაწილეობდნენ ასევე არამუსლიმი მეცნიერები – ებრაელები და ქრისტიანები [4][5], რაც რელიგიური ტოლერანტობის არსებობაზე მიუთითებს. მიუხედავად იმისა, რომ ასტრონომია როგორც ბუნების შეცნობის საშუალება ღირებულად ითვლებოდა, მისი გავლენა რელიგიურ სფეროზე არაერთგვაროვნად აღიქმებოდა. თეოლოგთა ნაწილი, როგორიც იყო ალ-ღაზალი, თვლიდა, რომ მათემატიკა ეჭვქვეშ აყენებდა ღვთის უპირობო ნებას.
ალ-ბირუნი მიუთითებდა, რომ თეოლოგები დედამიწის სფერულობას მხოლოდ დასახლებული ნაწილისთვის აღიარებდნენ[6], მაშინ როცა ასტრონომებსა და გეოგრაფებს მისი სფერულობის შესახებ უკვე მყარი წარმოდგენა ჰქონდათ. სფერულობის დასაბუთებას ხანდახან რელიგიური არგუმენტებითაც ამყარებდნენ – თუ დედამიწა სფერულია, მაშინ ჩრდილოეთ რეგიონებში მზე შეიძლება თვეებით არ ჩადიოდეს, რაც ღვთის მცნების (მარხვის) წინააღმდეგობაზე მიანიშნებდა[7].
ასტრონომები ხშირად იკავებდნენ მეცნიერულ და თეოლოგიურ პოზიციებს, რაც მიუთითებს რწმენისა და გონების შერწყმის მცდელობაზე. ალ-კუშჩი არგუმენტირებულად იცავდა ბუნების კანონების ძიების უფლებას ღვთაებრივი ნების წინააღმდეგობასთან შეუთავსებლობის ბრალდებისგან.
მეცნიერული განათლება თავდაპირველად მედრესეებში მხოლოდ არჩევითი ხასიათის იყო, თუმცა XIII საუკუნიდან სპეციალიზებული ასტრონომიულ-მათემატიკური სკოლები ჩამოყალიბდა – მარაღასა და თავრიზში, შემდეგ სამარყანდსა და სტამბოლში. მათი საგანმანათლებლო დონე იმდროინდელ ევროპულ სკოლებს მნიშვნელოვნად აღემატებოდა და ანალოგიური სტანდარტი ევროპაში მხოლოდ ახალი ეპოქის დასაწყისში დამკვიდრდა.
დაკვირვებითი ასტრონომია ისლამურ სამყაროში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]პირველი სახელმწიფო ობსერვატორიები ისლამურ ქვეყნებში VII საუკუნიდან დაარსდა. კერძოდ, ალ-მამუნის ბაღდადისა და დამასკოს ობსერვატორიები[8]. 988 წელს ბაღდადში დაარსდა ორგანიზებული ობსერვატორია ალ-კუჰის ხელმძღვანელობით, რომელსაც ბუღალტრული სამსახური გააჩნდა. ეს კი უნიკალური მოვლენა იყო იმ დროისთვის.
XI საუკუნეში სულთანმა მალიქ შაჰმა ისპაანში აღჭურვილი ობსერვატორია შექმნა, სადაც ომარ ხაიამი მოღვაწეობდა. უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა მარაღას ობსერვატორიას (1261), რომლის დამფინანსებელი მონღოლი ხანი ჰულაგუ იყო, ხოლო ხელმძღვანელი — ნასირ ალ-დინ ტუსი[9].
1420 წელს ულუღბეგის მიერ სამარყანდში დაარსებული ობსერვატორია ყველა წინამორბედს აღემატებოდადა მასში მდებარეობდა 40-მეტრიანი კვადრანტი. ისლამური სამყაროს დიდი ობსერვატორია იყო ტაკიუდინ ალ-შამის მიერ 1577 წელს სტამბოლში დაარსებული დაწესებულება, რომელიც 1580 წელს პოლიტიკური და რელიგიური წინააღმდეგობების ფონზე გაუქმდა[10].
საგულისხმოა, რომ ბევრმა მეცნიერმა შექმნა კერძო ობსერვატორია, რაც დამოუკიდებლობისა და გრძელვადიანი დაკვირვებების საშუალებას იძლეოდა.
ისლამური სამყაროს ასტრონომებმა მნიშვნელოვნად გააუმჯობესეს ბერძნული ინსტრუმენტები. ტელესკოპამდელ ეპოქაში ცენტრალური მნიშვნელობა ჰქონდა ასტროლაბს — მრავალფუნქციურ გამოსათვლელ მოწყობილობას. გამოიყენებოდა აგრეთვე არმილარული სფეროები, სექსტანტები და ეკვატორი, რომლის უძველესი მოდელი იბრაჰიმ ალ-ზარყალს მიეკუთვნება.
ჯამშიდ ალ-კაშიმ შექმნა ხელსაწყოები პლანეტების ციური კოორდინატების განსასაზღვრად[11], ხოლო ინჟინერ ისმაილ ალ-ჯაზარიმ XII საუკუნეში შექმნა მექანიკური პლანეტარიუმი — წყლის საათი, რომელიც აჩვენებდა დროს, ზოდიაქოს ნიშნებს, მზისა და მთვარის მოძრაობას[12]. მთავარ სამეცნიერო ამოცანას წარმოადგენდა ისეთი პარამეტრების განსაზღვრა, როგორიცაა: ეკლიპტიკის დახრილობა ეკვატორთან, პრეცესიის სიჩქარე, წელიწადის ხანგრძლივობა და პლანეტარული მოძრაობის მოდელების დახვეწა. IX საუკუნეში ალ-მამუნის მფარველობის ქვეშ 23°33'-იანი დახრილობის გაზომვამ პტოლემეოსის მონაცემთან (23°51') შედარებით აჩვენა, რომ ეკლიპტიკის დახრილობა დროში იცვლება[13].
ასტრონომიული ცხრილები (ზიჯი)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ისლამურ ასტრონომიაში თეორიული მუშაობის პრაქტიკულ შედეგს წარმოადგენდა ზიჯი — ასტრონომიული საცნობარო ნაშრომები, რომლებიც რელიგიური მოღვაწეების, ასტროლოგებისა და სხვა პროფესიონალების მიერ ფართოდ გამოიყენებოდა. ზიჯები, როგორც წესი, მოიცავდა კალენდარულ მონაცემებს, მნათობების მოძრაობის ცხრილებს, ტრიგონომეტრიულ მონაცემებს, ვარსკვლავურ კატალოგებს, დაბნელებების პროგნოზებსა და გეოგრაფიულ კოორდინატებს, ასევე მექისკენ მიმართულების მითითებითაც[14].
თეორიულად ისინი უმეტესწილად ეფუძნებოდა პტოლემეოსის მოდელს, თუმცა ადრეულ ნაშრომებში ინდური ასტრონომიის გავლენაც შეინიშნება[15]. ზიჯები პრაქტიკულად წარმოადგენდა პტოლემეოსის მოდელის ხელმისაწვდომ ცხრილებს, შერწყმულს არიაბჰატასა და ბრაჰმაგუპტას მეთოდებთან.
ზიჯების წინამორბედად სასანური ირანის VI საუკუნის შაჰის ცხრილები ითვლება. VIII–XV საუკუნეებში შედგენილი დაახლოებით 200 ზიჯიდან ყველაზე ადრეულია ალ-ფაზარის ნაშრომია VIII საუკუნიდან.
ბუნებრივი ფილოსოფია და კოსმოლოგია ისლამურ მეცნიერებაში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მუსლიმი მოაზროვნეების უმეტესობა კოსმოლოგიური შეხედულებებით არისტოტელეს მოძღვრებას მისდევდა, რომელიც სამყაროს ორ ძირითად ნაწილად ყოფდა: მთვარისქვეშა ცვალებად სამყაროდ და მთვარისზედა მარადიულ და უცვლელ ზეციურ სამყაროდ.
მატერია ხუთ ელემენტად იყო დაყოფილი — მიწა, წყალი, ჰაერი, ცეცხლი და ეთერი — თითოეულს თავისი ბუნებრივი ადგილი ეკავა. პირველ ოთხს განეკუთვნებოდა მთვარისქვეშა სამყარო, ეთერს — ზეციური სამყარო. ქვედა ელემენტები (მიწა, წყალი) ბუნებრივად მიისწრაფოდნენ ცენტრისკენ და ითვლებოდნენ მძიმე მატერიებად, ზედა ელემენტები (ჰაერი, ცეცხლი) — მსუბუქად. ზეციური სამყაროსთვის დამახასიათებელი იყო მარადიული, წრიული მოძრაობა, რომელიც არ საჭიროებდა სიმძიმის ან სიმსუბუქის ცნებებს.
არისტოტელეს მიხედვით, ყოველი მოძრაობა გამოწვეულია გარე მამოძრავებლით, რაც საბოლოოდ უძრავ პირველ მამოძრავებელთან — იდეალურ გონებრივ არსებასთან ერთდებოდა. ციური სფეროები მოძრაობდნენ ასეთი უმოძრაო გონებრივი საწყისების ზეგავლენით. ისინი, როგორც სუფთა გონება, არამატერიალურები იყვნენ და ფუნდამენტურ მამოძრავებლებს წარმოადგენდნენ.
არაბულ მეცნიერებაში არისტოტელიზმის გავრცელებას ხელი შეუწყვეს ისეთმა მოაზროვნეებმა, როგორებიც იყვნენ ალ-კინდი, ალ-ფარაბი, იბნ სინა (ავიცენა) და იბნ რუშდი. ასევე მნიშვნელოვანია მაიმონიდესის (მოსე ბენ მაიმონის) როლი არისტოტელეს იდეების იუდაიზმსა და ქრისტიანულ ფილოსოფიაში გავრცელებაში.
არაბმა ფილოსოფოსებმა სცადეს არისტოტელეს კონცეფციების შეთავსება ისლამურ დოგმებთან. მაგალითად, ავიცენა ციური სფეროების მამოძრავებელი გონებრივი საწყისები ანგელოზებთან გააიგივა. მისი მიხედვით, სფეროს ამოძრავებს მის მიმართ სულიერი სიყვარულით მართული სული, რომელიც ობიექტისკენ ისწრაფვის[16].
ამავდროულად, ზოგმა მეცნიერმა ეჭვქვეშ დააყენა არისტოტელეს იდეები. ალ-ბირუნი წერილობითი დისკუსიისას ავიცენასთან განიხილავდა იდეას, რომ გრავიტაცია უნივერსალურია, ანუ მთელ სამყაროში მოქმედებს და არ შემოიფარგლება მხოლოდ მთვარისქვეშა არეალით. ასევე, სიცარიელისა და სხვა სამყაროების არსებობა მას შესაძლებლად მიაჩნდა.
არაბი ასტრონომების უმრავლესობა კოსმოსის სტრუქტურის აღსაწერად იყენებდა ჩადგმული სფეროების თეორიას, რომელიც დაფუძნებული იყო პლანეტების სიდერალურ პერიოდებზე. ანუ რაც უფრო შორს იყო პლანეტა დედამიწიდან, მით უფრო დიდხანს გრძელდებოდა მისი ციური ციკლი. ამ მოდელის თანახმად, ერთი პლანეტის მაქსიმალური მანძილი ტოლია მომდევნოს მინიმალური მანძილისა. მაგალითად, ალ-ფარღანი პლანეტებამდე და ვარსკვლავებამდე მანძილებს დედამიწის რადიუსების მიხედვით ითვლიდა[17].
ირმის ნახტომის ბუნებასთან დაკავშირებით არისტოტელე მას მეტეოროლოგიურ ფენომენად მიიჩნევდა და მთვარისქვეშა სამყაროს განეკუთვნებოდა. თუმცა მრავალი არაბი მეცნიერი (იბნ ალ-ჰაითამი, ალ-ბირუნი, იბნ ბაჯჯა, ატ-ტუსი) ამ მოსაზრებას არ ეთანხმებოდა და ამტკიცებდა, რომ ირმის ნახტომი ციური ბუნების მქონე, ვარსკვლავებისგან შემდგარი სტრუქტურაა[18]. ალ-ბირუნი მას "ნისლოვანი ვარსკვლავების კრებულს" უწოდებდა და ამ ხედვას დემოკრიტეს იდეას უკავშირებდა[19].
განსხვავებული შეხედულება ჰქონდათ ზოგიერთ მოაზროვნეს (აბუ ბაქრ არ-რაზი, აბუ-ლ ბარაკატ ალ-ბაღდადი), რომლებიც სამყაროს უსასრულოდ თვლიდნენ, რომლის ფარგლებს უძრავი ვარსკვლავების სფერო არ განსაზღვრავდა.
მიუხედავად იმისა, რომ ისლამურ სამყაროში გეოცენტრული კოსმოლოგიური მოდელი დომინირებდა, ეპიციკლების თეორია XII–XIII საუკუნეებში ანდალუსიელ მეცნიერთა კრიტიკის ობიექტი გახდა. ამ მოძრაობამ, რომელსაც ზოგჯერ „ანდალუსიის აჯანყებას“ უწოდებენ, უარყო პტოლემეოსის მოდელი, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა არისტოტელეს ფიზიკას[20].
მოძრაობის ერთ-ერთი წამყვანი ფიგურა იყო იბნ ბაჯა, რომელმაც სცადა პლანეტარული მოძრაობების ახსნა ეპიციკლების გარეშე, თუმცა მხოლოდ ექსცენტრების გამოყენებამაც პრობლემები წარმოშვა. იბნ ტუფაილი და ავეროესი გამოსავალს ჰომოცენტრული სფეროების თეორიაში ხედავდნენ. მოძრაობის კულმინაცია იყო ალ-ბიტრუჯის მიერ შემუშავებული ჰომოცენტრული მოდელი, რომელიც ფიზიკურად შეესაბამებოდა არისტოტელურ პრინციპებს[21].
პტოლემეოსის ეკვანტური მოდელი, რომელიც მოითხოვდა პლანეტარული მოძრაობის ერთგვაროვანად აღქმას არა დედამიწიდან, არამედ გარკვეული წერტილიდან (ეკვანტიდან), ეწინააღმდეგებოდა კეპლერამდელ ასტრონომიულ პრინციპს — რომ ყველა ციური მოძრაობა ერთგვაროვანი და წრიულია.
მუსლიმი ასტრონომები, დაწყებული იბნ ალ-ჰაითამით, აღნიშნავდნენ ამ მოდელის ფიზიკურ წინააღმდეგობას: ეპიციკლის ცენტრის ერთგვაროვანი მოძრაობა ეკვანტურ წერტილთან მიმართებაში არ შეიძლებოდა რეალურად განეხორციელებინა მყარ სფეროს, რაც არღვევდა ფიზიკურ ლოგიკას.
XIII საუკუნეში მარაგას ობსერვატორიაში განვითარდა ახალი გეოცენტრული თეორიები, რომლებსაც მეცნიერები ზოგჯერ „მარაგას რევოლუციას“ უწოდებენ. მონაწილეები იყვნენ ნასირ ალ-დინ ტუსი, ქუთბ ად-დინ აშ-შირაზი, მუაიად ად-დინ ალ-ურდი და სხვები, რომლებმაც შექმნეს ალტერნატიული მოდელები, რომლებსაც მხარს უჭერდნენ შემდგომი ასტრონომებიც, როგორიც იყო იბნ აშ-შატირი, ალ-კაში, ალ-კუშჩი და სხვანი[22]. ამ თეორიებში პლანეტა მოძრაობდა რამდენიმე წრეზე ერთგვაროვნად, რაც მათემატიკურ სიზუსტეს ფიზიკურ დასაბუთებას უთავსებდა და შეინარჩუნებდა დაკვირვებების შესაბამისობას პტოლემეს მოდელთან — ეკვანტური წერტილიდან მოძრავი პლანეტა კვლავ ერთგვაროვნად ჩანდა[23].
დედამიწის უძრაობის თეორია ისლამურ სამყაროში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ისლამური ქვეყნების ასტრონომთა უმრავლესობა ეთანხმებოდა გეოცენტრული სისტემის ძირითად პრინციპს — დედამიწის უძრაობას, თუმცა განსხვავდებოდა მისი დასაბუთების მეთოდები. ერთი ჯგუფი (მაგ., ალ-ბირუნი, ქუთბ ად-დინ აშ-შირაზი) უპირატესობას ანიჭებდა ემპირიულ მტკიცებულებებს, როგორიცაა ვარდნილი სხეულების ვერტიკალური ტრაექტორია. მეორე ჯგუფი თვლიდა, რომ ფიზიკური მოვლენები მსგავსად მიმდინარეობდა როგორც მოძრავ, ისე უძრავ დედამიწაზე.
ზოგიერთმა ანონიმურმა მეცნიერმა დაამუშავა მოძრაობის სუპერპოზიციის პრინციპი, რომლითაც შეეცადა დაეძლია მთავარი არგუმენტი დედამიწის ბრუნვის წინააღმდეგ — რომ ცვენილი სხეულების ტრაექტორია არ გადაიხრება. ეს მიდგომა ალ-ბირუნის ჩანაწერებში დასტურდება[24]. არისტოტელეს მოძღვრების მიხედვით, დედამიწის ბუნებრივი მოძრაობა მხოლოდ ვერტიკალურია, ხოლო ერთ სხეულს ერთდროულად ორი მოძრაობა არ შეუძლია. ამ თეორიას ისლამურ თეოლოგიაში წინააღმდეგობა შეხვდა. ალი ალ-კუშჩი ემხრობოდა პოზიციას, რომ ასტრონომიული მტკიცებულება უნდა ეფუძნებოდეს მხოლოდ დაკვირვებებსა და გეომეტრიას, და არა არისტოტელეს ფიზიკას. შესაბამისად, მან განაცხადა, რომ დედამიწის ბრუნვის უარყოფა დაუშვებელია, რადგან მტკიცებულება არც ერთ ვარიანტს არ ამყარებს. ამ საკითხზე ალ-ბირჯანდის კრიტიკული პოზიცია მდგომარეობდა იმაში, რომ ციური სფეროების თეორიის დასაბუთება ბუნებრივი ფილოსოფიის გარეშე შეუძლებელი იყო, და არისტოტელეს უარყოფა მთელ ასტრონომიულ სისტემას ეჭვქვეშ აყენებდა. თუმცა, XVII საუკუნის დასაწყისში ბაჰა ად-დინ ალ-ამილიმაც აღნიშნა, რომ დედამიწის ბრუნვის შესაძლებლობა მეცნიერულად არ იყო გამორიცხული[25].
ზოგი მეცნიერი, მაგალითად ალ-ბირუნი და ფახრ ად-დინ არ-რაზი, განიხილავდა სხვა სამყაროების არსებობის ჰიპოთეზას, რაც დედამიწის განსაკუთრებულ სტატუსს არყევდა და მას აბსოლუტური ცენტრის როლს ართმევდა.
ასტრონომია და ასტროლოგია ისლამურ სამყაროში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ბევრი ისლამური მმართველი ასტრონომიას ასტროლოგიური გათვლებისთვის საჭირო ცოდნის გამო უპირატესობას ანიჭებდა. ამიტომ, არაბი ასტრონომები ხშირად ჰოროსკოპების შედგენაში მონაწილეობდნენ. აბუ მაშარი (IX ს.) ითვლებოდა შუა საუკუნეების ყველაზე გავლენიან ასტროლოგად, მისი ნაშრომები მრავალჯერ ლათინურად ითარგმნა[26]. თუმცა, უცნობია, რამდენად სწამდათ თავად მეცნიერებს ასტროლოგიის — შესაძლოა, ეს საქმიანობა მხოლოდ ეკონომიკური საჭიროებიდან გამომდინარეობდა. ამასთან, თეორიული შრომები არაბულად იწერებოდა, ხოლო სპარსულ ენაზე შექმნილი ზიჯები სავარაუდოდ მეტად გამოყენებითი ხასიათის იყო და სამეფო კარის ასტროლოგებისთვის განკუთვნილიყო[27].
მიუხედავად ამისა, ბევრი გამოჩენილი მეცნიერი აკრიტიკებდა ასტროლოგიას, როგორც არასანდო და არამეცნიერულ სფეროს[28]. ასტროლოგიასთან ასოცირება ზოგჯერ ასტრონომიის პრესტიჟს აზიანებდა, რადგან ის რელიგიური ფუნდამენტალისტების მხრიდან მძიმე კრიტიკის ობიექტი იყო.
არაბული ასტრონომიის გავლენა ევროპულ მეცნიერებაზე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
X საუკუნემდე დასავლურ ქრისტიანულ სამყაროში ასტრონომიის დონე დაბალი იყო. ლათინურ ტექსტებში ასტრონომიული ცოდნა ძირითადად ანტიკური ავტორების კომენტარებიდან (პლინიუსი, მაკრობიუსი, ქალკიდიუსი) ისწავლებოდა. პირველი პროფესიული ასტრონომიული ნაშრომები დასავლეთში არაბულიდან ნათარგმნი ტექსტები იყო. ამ პროცესის დასაწყისი გერბერ ორიაკელის საქმიანობას უკავშირდება, რომელმაც ესპანეთში არაბული ასტრონომიული ტექსტები შეიძინა და მათი ნაწილი ლათინურად თარგმნა[29].
თარგმნის ფართომასშტაბიანი ტალღა დაიწყო XII საუკუნეში. მისი თვალსაჩინო ფიგურა იყო ჟერარ კრემონელი, რომელმაც არაბულიდან ლათინურად თარგმნა 70-ზე მეტი ტექსტი, მათ შორის: პტოლემეოსის ალმაგესტი, ევკლიდეს ელემენტები, არისტოტელეს ფიზიკა და ცის შესახებ. XIII საუკუნის დასაწყისში ალ-ფარღანის „ვარსკვლავების მეცნიერების ელემენტები“ გახდა პოპულარული უნივერსიტეტური სახელმძღვანელოს საფუძველი.
მხოლოდ XV საუკუნეში ევროპულმა ასტრონომიამ არაბულს დონეს მიაღწია, კერძოდ ვენელი ასტრონომების — პურბახისა და რეჯიომონტანუსის წყალობით. ალ-კუშჩიმ რეჯიომონტანუსზე ადრე დაამტკიცა, რომ ეპიციკლისა და მოძრავი ექსცენტრის მოდელები მათემატიკურად ექვივალენტურია, და ფაქტობრივად იგივე გეომეტრიული სქემები გამოიყენა[30]. ასევე, XVI საუკუნის იტალიელმა მეცნიერებმა პტოლემეოსის თეორია გააკრიტიკეს ავეროესის არგუმენტებით[31].
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ Islamic astronomy
- ↑ Ragep 2001a, b.
- ↑ Saliba 1994.
- ↑ Bayard Dodge
- ↑ Maimonides: Abū ҁImrān Mūsā [Moses] ibn ҁUbayd Allāh [Maymūn] al‐Qurṭubī
- ↑ Бируни, Избр. соч., т. V, часть 1, с. 71.
- ↑ Ragep 2001b, p. 53.
- ↑ Sayili 1981.
- ↑ Мамедбейли 1961.
- ↑ The Instruments of Istabnul Observatory
- ↑ Kennedy 1947, 1950, 1951, 1952.
- ↑ Al-Jazari's Castle Water Clock
- ↑ Ш.А.Эгамбердиев, З.Б.Коробова
- ↑ King 2008.
- ↑ Ал-Хорезми
- ↑ Grant 1997.
- ↑ Dreyer 1906, p. 257, 258.
- ↑ Heidarzadeh 2008, pp. 24-28.
- ↑ Бируни, Избр. соч., т. V, часть 2, с. 253—254.
- ↑ Sabra 1984.
- ↑ Рожанская 1976, с. 264—267.
- ↑ Saliba 1991.
- ↑ Рожанская 1976, с. 268—286; Kennedy 1966; Saliba 1991, 1996.
- ↑ ал-Бируни "Канон Мас'уда"
- ↑ Hashemipour B., ʿĀmilī: Bahāʾ al‐Dīn Muḥammad ibn Ḥusayn al‐ʿĀmilī
- ↑ О больших соединениях
- ↑ Saliba 2004, p. 815—816.
- ↑ Розенфельд и др. 1973, с. 122—126; Sayili 1981, pp. 30—35; Saliba 1994; Ragep 2001b, p. 52.
- ↑ В 999 году был избран римским папой под именем Сильвестра II.
- ↑ Ragep 2005.
- ↑ Barker 1999.