ისლამის გავრცელება
|
მუჰამედის გარდაცვალების შემდეგ, არაბული იმპერიის სწრაფმა გაფართოებამ წარმოშვა ხალიფატები, რომლებმაც ფართო გეოგრაფიული სივრცეები მოიცვეს. ისლამის გავრცელება მიმდინარეობდა როგორც მისიონერული აქტივობებით, განსაკუთრებით სუფიური ორდენების გავლით, ისე სამხედრო და ეკონომიკური ექსპანსიის გზით. დროთა განმავლობაში მუსლიმურმა ვაჭრობამ და ოსმალეთის იმპერიის გაფართოებამ ისლამური სამყაროს ჩამოყალიბება განაპირობა, რომელიც ატლანტიკიდან წყნარ ოკეანემდე ვრცელდებოდა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ვაჭრობის როლი სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში რელიგიის გავრცელების პროცესში[1][2].
რელიგიის ეტაპობრივი გავრცელება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]პირველი ფაზა (610-750 წლები)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]მუსლიმური დინასტიები ეტაპობრივად ჩნდებოდა და სხვადასხვა რეგიონში ძლიერ პოლიტიკურ ერთეულებს ქმნიდნენ. მათ შორის იყვნენ აბასიანები, ფატიმიდები, ალმორავიდები, სელჩუკები, აგრეთვე აფრიკაში მდებარე აჯურანების, ადალისა და ვარსანგალის სამთავროები. ინდოეთის სუბკონტინენტს მართავდნენ მოგოლები, ხოლო სპარსეთში — სეფიანები. ოსმალეთის იმპერია კი გადაიქცა ერთ-ერთ ყველაზე ძლიერ ისლამურ სახელმწიფოდ. მუსლიმურმა ქალაქებმა მოიპოვეს კულტურული ცენტრების სტატუსი და მეცნიერებით, ვაჭრობითა და მოგზაურობით დაკავშირდნენ. სამხრეთ და აღმოსავლეთ აზიაში ისლამური ექსპანსია ხელს უწყობდა მრავალფეროვანი და კოსმოპოლიტური მუსლიმური კულტურების ჩამოყალიბებას, მათ შორის ინდოეთში, მალაიზიაში, ინდონეზიასა და ჩინეთში[3].
610–750 წლებში ომაიანთა სახალიფოს მმართველობის პერიოდში, არაბეთის ნახევარკუნძულზე ისლამი სწრაფად გავრცელდა. ამ პერიოდში ჩამოყალიბდა ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბური იმპერია ისტორიაში. ისლამური დაპყრობების მთავარი მოტივაცია იყო რესურსების სიმწირე მექასა და მედინის რეგიონებში. შესაბამისად, ისლამიზაციის პროცესმა სრულმასშტაბიანი ხასიათი მხოლოდ მოგვიანებით მიიღო[4].
ირა ლაპიდუსის თანახმად, მოქცეულთა შორის ორი ძირითადი კატეგორია გამოიყოფოდა: ტომობრივი წარმართული საზოგადოებები არაბეთში და მონოთეისტური, აგრარული თუ ურბანული საზოგადოებები ახლო აღმოსავლეთში[5].
VII საუკუნეში ისლამი სომალიში მუსლიმი არაბების მიგრაციის გზით გავრცელდა, რომლებიც მექადან კურაიშთა დევნას გაურბოდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ მოგვიანებით ზოგი მექაში დაბრუნდა, ნაწილი დარჩა და შექმნა ადგილობრივი მუსლიმური თემები. სომალელი მოსახლეობა ისლამს ადრეულ ეტაპზე იღებდა, მაშინაც კი, როცა ის არაბეთში ჯერ კიდევ ძლიერად არ იყო გამჯდარი[6].
მოქცევის მოტივაციები განსხვავდებოდა საზოგადოებების ტიპის მიხედვით. ტომობრივი ჯგუფებისთვის ისლამი წარმოადგენდა ბერკეტს მზარდი პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობის მოთხოვნაზე. მათი მოქცევა უკავშირდებოდა ერთიანი მორალური ნორმების საჭიროებასა და საზოგადოებრივი მოწყობის გაუმჯობესების სურვილს. მონოთეისტურ საზოგადოებებში კი ისლამი სხვა რელიგიურ-პოლიტიკურ იდენტობებს — ქრისტიანობას, იუდაიზმს, ზოროასტრიზმს — ცვლიდა და განდევნიდა[5].
მხოლოდ შემდგომი საუკუნეების განმავლობაში, რელიგიური დოქტრინის განვითარებასა და მუსლიმური თემის ჩამოყალიბებასთან ერთად ფართომასშტაბიანი მოქცევა დაიწყო. ახალმა რელიგიურმა და პოლიტიკურმა დონიმირებამ ზოგიერთ რეგიონში სხვა რელიგიური თემების, მათ შორის ქრისტიანული და ებრაული საზოგადოებების, შესუსტება ან გაქრობა განაპირობა[5].
არაბული ხალიფების მმართველობის პერიოდში დაარსდა პირველი სასწავლო დაწესებულებები, სადაც არაბულ ენასა და ისლამურ რელიგიას ასწავლიდნენ. დაიწყო მეჩეთების მასშტაბური მშენებლობა, მათ შორის უმაიადების მეჩეთი დამასკოში, რომელიც დღემდე რჩება ისლამური არქიტექტურის ერთ-ერთ თვალსაჩინო ნიმუშად. VIII საუკუნის შუა ხანებისთვის მოსახლეობის მხოლოდ მცირე ნაწილი იყო მოქცეული ისლამზე ირანში, ერაყში, სირიაში, ეგვიპტეში, ტუნისსა და ესპანეთში, მაშინ როცა არაბეთის ნახევარკუნძულზე მუსლიმური მოსახლეობის წილი შედარებით მაღალი იყო[7].
მეორე ფაზა (750–1258)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აბასიანთა დინასტიის მმართველობის პერიოდში არაბული სამხედრო ექსპანსია შენელდა და ყურადღება ისლამური კულტურის, ფილოსოფიის, თეოლოგიის, სამართლისა და მისტიციზმის გავრცელებაზე გადაერთო. მუსლიმური საზოგადოება თანდათანობით იზრდებოდა, როგორც იმპერიის შიგნით მოსახლეობის მოქცევის გზით, ისე მის საზღვრებს გარეთაც, განსაკუთრებით ცენტრალური აზიის თურქულ ტომებსა და საჰარის სამხრეთით მდებარე აფრიკის ხალხებში, რომლებსაც ისლამთან აკავშირებდათ სავაჭრო ურთიერთობები და სუფიური ორდენების გავლენა. აფრიკაში ისლამი გავრცელდა სამი ძირითადი გზით: საჰარის სავაჭრო გზების გავლით დასავლეთში, ნილოსის ხეობით ცენტრალურ აფრიკაში და წითელი ზღვისა და აღმოსავლეთ აფრიკის პორტების, მათ შორის მომბასისა და ზანზიბარის გავლით. საწყისი მოქცევა ხშირად არამდგრადი იყო[7].
X საუკუნის ბოლოსთვის ისლამზე მასობრივად მოქცევას მრავალი მიზეზი ჰქონდა. ისტორიკოს ალბერტ ჰურანის შეფასებით, ამ პროცესს საფუძვლად ედო ისლამის დოგმატური სისტემის ჩამოყალიბება, რომელიც მკაფიოდ განასხვავებდა მუსლიმურ და არამუსლიმურ იდენტობებს. ამ ეტაპზე მუსლიმები იმართებოდნენ განსაზღვრული რიტუალებითა და იურიდიული წესებით, ხოლო ქრისტიანები, ებრაელები და ზოროასტრიზმის მიმდევრები მოიხსენიებოდნენ როგორც „წიგნის ხალხი“, რომლებიც მუსლიმებთან შედარებით სოციალურ-პოლიტიკურად დაბალ პოზიციებზე იმყოფებოდნენ. მათგან ითხოვდნენ სპეციალურ გადასახადს, გარკვეული პრივილეგიები არ გააჩნდათ და მათი სხვადასხვა სფეროში ავიწროებდნენ, თუმცა ფორმალურად არ აიძულებდნენ ისლამის მიღებას[7].
მოქცევის პროცესში პოლიტიკური, ეკონომიკური და რელიგიური ფაქტორები ერთმანეთთან გადაჯაჭვული იყო. მუსლიმი დამპყრობლები, როგორც წესი, დაპყრობილ მოსახლეობას ისლამის მიღებას არ აიძულებდნენ. რელიგიის მიღება, უმეტესად, ნებაყოფლობითი იყო და გამოწვეული იყო როგორც პრაქტიკული სარგებლის მიღწევის, ისე სულიერი მოტივებით. მოქცეულებს ხშირად რჩებოდათ კავშირი თავიანთ ტრადიციულ კულტურასთან და საზოგადოებასთან, რაც ქმნიდა ისლამის მრავალფეროვან ფორმებს სხვადასხვა რეგიონში[8].
ისლამზე მოქცევას ასევე ხელს უწყობდა ძველი რელიგიური სტრუქტურების დაშლა და მუსლიმური მოსახლეობის გადაადგილება. განსაკუთრებით თვალსაჩინო იყო ეს პროცესები ანატოლიასა და ბალკანეთში, სადაც ისლამი თანდათანობით გავრცელდა ადგილობრივი ქრისტიანული ინსტიტუტების შესუსტების ფონზე. თუმცა გავრცელების ინტენსივობა რეგიონების მიხედვით განსხვავდებოდა: ანატოლიაში ის პროცესი სწრაფი იყო, მაშინ როცა ბალკანეთში — შედარებით შეზღუდული[5].
აბასიანთა ხანის განმავლობაში ისლამთან ერთად ვრცელდებოდა არაბული ენა, კულტურა და არაბულ რიცხვთა სისტემა. იმპერიის მრავალ რეგიონში გაძლიერდა საერთო რელიგიურ-კულტურული იდენტობის განცდა და ჩამოყალიბდა ისლამური სამყაროს კონცეფცია, რომელიც X საუკუნისთვის თანდათანობით გადამკვდარ არაბულ და სპარსულ გავლენებს შორის დაპირისპირებათა ფონზე ყალიბდებოდა. ამავე პერიოდში დაიწყო სუნიტურ-შიიტური დაპირისპირება და რეგიონული მმართველების გაძლიერება იმპერიის ცენტრალური ძალაუფლების დასუსტების ფონზე[7].
ომაიანთა ხანაში არაბული მოსახლეობის ისლამზე მოქცევის მაჩვენებელი შედარებით დაბალი იყო და დაახლოებით 10%-ს შეადგენდა, მაშინ როცა აბასიანთა პერიოდს თან ახლდა გაცილებით ფართომასშტაბიანი მოქცევა. IX საუკუნეში მუსლიმური საზოგადოების წილი 40%-ს აღწევდა, ხოლო XI საუკუნის ბოლოსთვის თითქმის სრულ მოსახლეობას მოიცავდა[9]. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული თეორია სრულად ვერ ხსნის ქრისტიანული უმცირესობების არსებობას აბასიანთა ეპოქაში. სხვა შეფასებებით, მუსლიმური უმრავლესობა ეგვიპტეში მხოლოდ X საუკუნის შუახანებიდან დაფიქსირდა, ხოლო ნაყოფიერ ნახევარმთვარეში — XII საუკუნემდე. სირიაში ქრისტიანების რიცხვი მაღალი იყო XIII საუკუნემდე. ეს გაგრძელდა მონღოლთა შემოსევამდე.
მესამე ფაზა (950–1450)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აბასიანთა დასუსტების შემდეგ ისლამის გავრცელება გაგრძელდა სელჩუკთა და სხვა თურქული მმართველების მიერ მცირე აზიაში, ბალკანეთსა და ინდოეთის სუბკონტინენტში განხორციელებული დაპყრობების გზით[3]. პარალელურად, მუსლიმურ ბირთვულ ტერიტორიებზე მოქცევის მაჩვენებლები გაიზარდა, თუმცა ახლად დაპყრობილ მიწებზე მუსლიმები და არამუსლიმები თანაცხოვრობდნენ. ამასთან, რეგიონებში, სადაც მუსლიმური კონტროლი შეჩერდა — მათ შორის სიცილიასა და ალ-ანდალუსში — მუსლიმური მოსახლეობა ან განდევნეს, ან იძულებით მოაქციეს ქრისტიანობაზე[3]. აღნიშნული პერიოდის მნიშვნელოვანი მოვლენაა მონღოლთა შემოსევა, რომელმაც პიკს მიაღწია ბაღდადის ალყით 1258 წელს. შემდგომში, მონღოლი ლიდერების ნაწილი თავად ისლამი მიიღო.
მეოთხე ფაზა(1299–1922)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ოსმალეთის იმპერიის საწყის ეტაპზე აღმოსავლეთში მთავარ საფრთხეს სეფიანთა სახელმწიფო წარმოადგენდა, ჩრდილოეთში ბიზანტია და დასავლეთში კათოლიკური ევროპის ძლიერი ძალები — ესპანეთი, ვენეცია და საღვთო რომის იმპერია. ბიზანტიის დაპყრობის შემდეგ ოსმალები მიზანმიმართულად იბრძოდნენ აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთის კოლონიების დაბრუნებისთვის, მათ შორის — ვენეციისგან კვიპროსისა და ბერძნული კუნძულების (გარდა კრეტისა) დაპყრობით. ცენტრალურ ევროპაში ოსმალებმა დაიკავეს უნგრეთი, თუმცა 1699 წელს, კარლოვიცის ზავით, იძულებულნი გახდნენ დაეთმოთ უნგრეთი და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ტერიტორიები საღვთო რომის იმპერიისთვის[10].
ისლამის გავრცელება 1299-დან 1922 წლამდე მნიშვნელოვან გეოგრაფიულ ცვლილებებსა და ტრანსფორმაციებს მოიცავდა. ამ პერიოდში ისლამმა მსოფლიო რელიგიად დამკვიდრება დაიწყო, ახალ რეგიონებში გაფართოვდა და არსებულ რეგიონებში თავისი პოზიციები გააძლიერა. ამ პროცესის ძირითადი ეტაპებია ოსმალეთის იმპერიის გაფართოება, ცენტრალური აზიისა და ჩრდილოეთ კავკასიის ისლამიზაცია და ისლამური სახელმწიფოების ჩამოყალიბება მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში.
1299 წელს წარმოქმნილი ოსმალეთის იმპერია ისტორიაში ერთ-ერთ უდიდეს ისლამურ სახელმწიფოდ იქცა.
ცენტრალური აზიის ისლამიზაცია VII საუკუნეში დაიწყო და რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში გაგრძელდა. ეს პროცესი მჭიდრო კავშირში იყო არაბთა დაპყრობებთან, ასევე ვაჭრობასა და კულტურულ გაცვლასთან. ამ პერიოდში ისლამი ჩრდილოეთ კავკასიაშიც გავრცელდა, მათ შორის ყაბარდოელებში, სადაც ის ძირითადად თავადაზნაურობამ და მთავრებმა მიიღეს[11]. ისლამი აგრძელებდა გავრცელებას აფრიკაში, სამხრეთ აზიასა და მსოფლიოს სხვა ნაწილებში, ახალი მუსლიმური თემებისა და სახელმწიფოების ჩამოყალიბებით.
სავაჭრო გზებმა და კულტურულმა კავშირებმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს ისლამის გავრცელებაში, რაც ხელს უწყობდა იდეებისა და რელიგიური პრაქტიკის გაცვლას. სახელმწიფო მოღვაწეები და მმართველები ხშირად მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ ისლამის გავრცელებაში. ამ პერიოდში არსებობდა მრავალი განსხვავებული ისლამური მოძრაობა და მიმდინარეობა, რომელთაგან თითოეულს თავისი გავლენა ჰქონდა ისლამის გავრცელებაზე[12].
1922 წელი — დღემდე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1922 წლიდან დღემდე ისლამი მნიშვნელოვნად გაფართოვდა მთელ მსოფლიოში, როგორც გეოგრაფიულად, ასევე მიმდევრების რაოდენობის თვალსაზრისით. 1922 წელს მსოფლიო შეიცვალა, ოსმალეთის იმპერია დაიშალა და ისლამური სამყაროს ისტორიაში ახალი ფაზა დაიწყო. მას შემდეგ ისლამმა ფეხი მოიკიდა აფრიკასა და აზიაში და ასევე გაფართოვდა ევროპისა და ამერიკის ახალ რეგიონებში[13].
ისლამი აგრძელებს გავრცელებას აფრიკაში, განსაკუთრებით სუბსაჰარის ტერიტორიაზე, სადაც მუსლიმების რაოდენობის მნიშვნელოვანი ზრდა შეინიშნება. აზია კვლავ რჩება რეგიონად მუსლიმების ყველაზე დიდი რაოდენობით, განსაკუთრებით სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში. ისლამი ასევე გახდა უფრო თვალსაჩინო რელიგია ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში.
მსოფლიოში მუსლიმების საერთო რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა 1922 წლიდან და ამჟამად ისლამს დაახლოებით ერთნახევარი მილიარდი ადამიანი მისდევს, რაც მას მსოფლიოში ერთ-ერთ უდიდეს რელიგიად აქცევს. ისლამს მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს მსოფლიოს პოლიტიკურ რუკაზე, განსაკუთრებით ახლო აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში, ასევე აზიის ნაწილებში. ბევრ ქვეყანაში ისლამი სახელმწიფო რელიგიაა[14].
ისლამში არსებობს სხვადასხვა მიმდინარეობა, რომელთაგან ყველაზე გავრცელებულია სუნიზმი და შიიზმი. მუსლიმთა უმრავლესობა სუნიტია[15]. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში, მსოფლიოს ზოგიერთ ნაწილში შეინიშნება ისლამური ფუნდამენტალიზმისა და რადიკალური მოძრაობების ზრდა. ამავდროულად, ბევრი მუსლიმი ცდილობს ისლამის მოდერნიზაციას და თანამედროვე რეალობებთან ადაპტაციას.
ისლამის გავრცელება 1922 წლიდან დღემდე რთული და მრავალმხრივი პროცესია, რომელიც დაკავშირებულია მიგრაციასთან, დემოგრაფიულ ცვლილებებთან, პოლიტიკურ მოვლენებთან და კულტურულ ურთიერთქმედებებთან.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ The preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith By Sir Thomas Walker Arnold, pg.125-126
- ↑ Jonathan Berkey, «The Formation of Islam», Cambridge University Press, January 1, 2003 (ISBN 0-521-58813-8), pg. 101—102
- ↑ 3.0 3.1 3.2 Eastern Islam and the ‘clash of civilizations’
- ↑ Goddard, Hugh Goddard, «Christians and Muslims: from double standards to mutual understanding», Routledge (UK), October 26, 1995 (ISBN 0-7007-0364-0), pg.126-131
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Lapidus, Ira M. A History of Islamic Societies. Cambridge: Cambridge University Press. 2002, pg. 200—201.
- ↑ Somalia
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Hourani A. A History of the Arab Peoples. — Faber & Faber, 2002. — ISBN 0-571-21591-2.
- ↑ Hourani, A., 2002, с. 198.
- ↑ Tobin Siebers, «Religion and the Authority of the Past», University of Michigan Press, November 1, 1993 (ISBN 0-472-08259-0), pg. 113—115
- ↑ Hourani, A., 2002, с. 221,222.
- ↑ О путях проникновения ислама на северный Кавказ (vii-xviii вв. )
- ↑ Центральная азия: светская государственность перед вызовом радикального ислама
- ↑ Д. И. СТОГОВ ИСЛАМ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ
- ↑ Н. А. Добронравин ПОЛИТИЧЕСКАЯ КАРТА ИСЛАМСКОГО МИРА
- ↑ Кто такие сунниты и шииты