თოროს ედესელი

თოროს ედესელი
ეროვნება	სომეხი
მოქალაქეობა	სომხეთი
საქმიანობა	მთავარი, მმართველი, ფეოდალი
რელიგია	ქრისტიანობა

თოროსი (შემოკლებული ფორმა სომხური სახელისგან „თეოდოროსისგან“; სომხ.՝ Թորոս կուրապաղատ, „თოროს კუროპალატი“; გ.9 მარტს, 1098 წლის) — ედესის სომეხი მმართველი პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობის პერიოდის დროს. თოროსი იყო ბიზანტიის იმპერიის ყოფილი ოფიცერი (კურაპალატი) და ფილარეტოს ბრაქამიოსის ლეიტენანტი. მიუხედავად იმისა, რომ ეთნიკურად სომეხი იყო, იგი ბერძნულ მართლმადიდებელ სარწმუნოებას აღიარებდა.

მათევოს ედესცის ქრონიკების მიხედვით, „თოროსი, ჰეთუმის ძე“ ედესის გუბერნატორად დაადგინა ტუთუშმა, რომელმაც დაამარცხა და მოკლა ემირი ბუზანი სომხური წელთაღრიცხვით 543 წელს (26 თებერვალი, 1094 – 25 თებერვალი, 1095 წ.). სტურდზას მიხედვით, ჰეთუმ I წარმოშობით იყო კავკასიური სომხეთის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საგვარეულოდან — ფახლავუნიდან. მან დაიპყრო ტერიტორიები აღმოსავლეთით იმ მიწებისგან, რაც მისმა თანამემამულე რუპენმა დაიკავა. სტივენ რანსიმენი თოროსს მელიტინს, გაბრიელის სიძედ მოიხსენიებს.

დაახლოებით 1094 წელს დამასკოს სელჩუკთა ემირმა, ტუთუშ I-მა, დაიპყრო ედესა და თოროსი დანიშნა გუბერნატორად. თოროსმა მალევე სცადა ქალაქის სრულად აღება. მან გაამაგრა ედესა და მოწყვიტა ციხე-სიმაგრე, სადაც თურქული და სომხური ჯარი იდგა. სელჯუკები და ორტოხიდები (რომლებიც თურქულ-თურქმენულ ძალად მოიაზრებიან) ორი თვის განმავლობაში ალყაში იმყოფებოდნენ, თუმცა ქალაქის კედლების გარღვევის მიუხედავად ის ვერ აიღეს. თურქებმა უკან დაიხიეს და თოროსი ედესის ლორდად აღიარეს.

ბერძნული მართლმადიდებელი სარწმუნოების მიმდევარი თოროსი პოპულარული არ ყოფილა ადგილობრივ სომეხ მოსახლეობაში. მან წარმატებით გაუძლო სელჯუკთა რამდენიმე თავდასხმას, მაგრამ 1098 წელს იძულებული გახდა დახმარება ეთხოვა ჯვაროსნებისთვის, რომლებიც იმ დროისათვის ანტიოქიის ალყაში იმყოფებოდნენ.

ედესის საგრაფო (1135 წ.)

ბალდუინ ბულონელი ედესაში მივიდა იმის ნაცვლად, რომ ანტიოქიის ალყაში მიეღო მონაწილეობა — სავარაუდოდ საკუთარი სამფლობელოს შექმნის სურვილით. მან დაიკავა ტურბესელი, ხოლო თოროსმა იგი ედესაში მოიწვია და მასთან 1098 წლის თებერვალში ალიანსი დაამყარა. ძალიან მალე ბალდუინმა დაითანხმა თოროსი, რომ მას იგი შვილად აეყვანა და მემკვიდრედ დაენიშნა. თუმცა ამის შემდეგ ბალდუინმა შეუტია თოროსის ოფიცრებს და თავად ციხე-სიმაგრეში ალყაში მოაქცია იგი. თოროსი დათანხმდა ქალაქის გადაცემას და იგი გეგმავდა ოჯახთან ერთად მელიტინში გაქცევას, თუმცა მალევე, 9 მარტს, იგი მოკლეს ედესის სომეხმა მოსახლეებმა — შესაძლოა, ბალდუინის მითითებით. ამის შემდეგ ბალდუინი გახდა ედესის პირველი გრაფი.

თოროს ედესელის პოლიტიკა და კულტურული მემკვიდრეობა

თოროს ედესელი (გარდაცვლილი 1098) არ იყო მხოლოდ სამხედრო და პოლიტიკური ფიგურა ედესის რეგიონისთვის, არამედ მნიშვნელოვანი პიროვნება სომხური პოლიტიკური თვითმყოფადობის შენარჩუნების თვალსაზრისით XI საუკუნეში. მისი მმართველობის ეპოქა მნიშვნელოვანია როგორც ადგილობრივი ძალაუფლების ჩამოყალიბების, ასევე ჯვაროსნული მოძრაობის წინარე კონტექსტში.

მანაზკერტის ბრძოლას (1071) შემდეგ, სომხური თავადაზნაურობა ცდილობდა გადარჩენას იმ რეალობაში, სადაც ბიზანტიის იმპერია დასუსტდა, ხოლო სელჩუკები სულ უფრო მძლავრდებოდნენ. ამ ვითარებაში თოროსმა შეძლო ედესაში დამოუკიდებელი პოლიტიკური ცენტრის ჩამოყალიბება, რომელიც ოფიციალურად ბიზანტიაზე იყო დამოკიდებული, თუმცა ფაქტობრივად ფლობდა სრულ ძალაუფლებას1.

მისი მმართველობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისითაც, რომ იგი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა მრავალკონფესიური საზოგადოების მართვას. ედესაში ცხოვრობდნენ სომხები, სირიელები, მუსლიმები, ქალდეველები და სხვა ეთნიკურ-რელიგიური ჯგუფები. თოროსმა შეძლო ამ ჯგუფებთან შეთანხმებული თანაცხოვრების წესის ჩამოყალიბება — ნაწილობრივ დიპლომატიური ხერხებით, ნაწილობრივ კი ძალისმიერი ბერკეტებით2.

1097 წელს, როდესაც პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობა მიადგა ზემო მესოპოტამიას, თოროსმა სწრაფად დაამყარა კავშირი ბალდუინ ბულონელთან — შემდგომ ედესის საგრაფოს პირველ გრაფთან. თავდაპირველად თოროსმა მას მიანდო ქალაქის დაცვა, ხოლო მალევე იგი სარიტუალოდ შვილად იშვილა, რაც სომხური პოლიტიკური ტრადიციის თანახმად, სამემკვიდრეო გადაცემას ნიშნავდა3.

თუმცა, 1098 წლის ბოლოს, თოროსი მოკლეს — სავარაუდოდ ლათინელთა წარჩინებული წრეების მხრიდან ორგანიზებული შეთქმულებით. მკვლელობიდან მალევე ბალდუინ I ოფიციალურად დაეუფლა ედესას და იქ დაამყარა ჯვაროსნული ტიპის მმართველობა4.

ისტორიკოსები — სტივენ რუნსიმენი, კენეთ სეტონი და სხვანი — აღნიშნავენ, რომ თოროსის მიერ ბალდუინის აყვანა შვილად, მართალია, სცდებოდა სამხედრო ტრადიციებს, მაგრამ გამოხატავდა სომხური პოლიტიკური ელიტის სურვილს დასავლურ სამხედრო ძალებთან გაერთიანების გზით გადაერჩინა საკუთარი თავი თურქ-სელჩუკური დომინაციისგან5.

თოროსის სიკვდილი აღმოსავლეთ სომხეთში აღიქმებოდა როგორც ეროვნული ტრაგედია, ხოლო ედესის სომხები თავიანთ თავზე აიღეს მისი ხსოვნის შენარჩუნება. ზოგიერთი წყაროს მიხედვით, თოროსის დროს აღდგა ედესის ციხე, აშენდა რამდენიმე სომხური ეკლესია და გაძლიერდა სომხური სამღვდელოება ქალაქში6.

თოროსის მმართველობა გვიჩვენებს, თუ როგორ ახერხებდა სომხური თავადაზნაურობა ლევანტის პოლიტიკურ სივრცეში დამოუკიდებელი მოქმედების უნარის შენარჩუნებას, მიუხედავად გარე იმპერიული წნეხისა. მისი პიროვნება გვევლინება როგორც გარდამავალი ხანის სიმბოლო — ეპოქისა, როდესაც ადგილობრივი ლიდერები ჯერ კიდევ ფლობდნენ ძალაუფლებას, თუმცა ლათინური სახელმწიფოს ფორმირება უკვე გარდაუვალი ხდებოდა.

ლიტერატურა

• Steven Runciman, A History of the Crusades, vol. I: The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem. Cambridge University Press, 1951.
• Armenia and the Crusades, Tenth to Twelfth Centuries: The Chronicle of Matthew of Edessa. Translated by Ara Edmond Dostourian. National Association for Armenian Studies and Research, 1993.
• Fulcher of Chartres, A History of the Expedition to Jerusalem, 1095-1127, trans. Frances Rita Ryan. University of Tennessee Press, 1969.