კონსტანტინოპოლის კედლები
| კონსტანტინოპოლის კედლები | |
|---|---|
 | |
| მდებარეობა |
 თურქეთი |
| სტატუსი | ნაწილობრივ დანგრეული |
| ფუნქციური სტატუსი | სხვადასხვა სახის ფორტიფიკაციები და კედლები |
| ისტორია | |
| თარიღდება | IV-V საუკუნეები. მოგვიანებით ბევრი რესტავრაცია. |
  | |
 | |
კონსტანტინოპოლის კედლები  ვიკისაწყობში | |
კონსტანტინოპოლის კედლები (ბერძ. Τείχη της Κωνσταντινούπολης) — ქვის თავდაცვითი ნაგებობები, რომლებიც იცავდა ბიზანტიის დედაქალაქ კონსტანტინოპოლს. მისი მშენებლობა დაიწყო მას შემდეგ, რაც ბიზანტიონი გამოცხადდა რომის იმპერიის ახალ დედაქალაქად, კონსტანტინე დიდის მიერ. აშენების შემდეგ მან უამრავი ცვლილება და რესტავრაცია განიცადა. იგი წარმოადგენს ანტიკური და შუა საუკუნეების ერთ-ერთ საუკეთესო, დახვეწილ და რთულ ნაგებობას.
თავდაპირველი ნაგებობა აშენდა კონსტანტინე დიდის მიერ. იგი ქალაქს იცავდა როგორც ხმელეთიდან, ასევე ზღვიდან. ქალაქის ზრდასთან ერთად გაჩნდა ახალი კედლის საჭიროება. V საუკუნეში იმპერატორმა თეოდოსიუსმა, ქალაქს შემოარტყა „თეოდოსიუსის კედლები“. იგი წარმოადგენდა თითქმის მიუდგომელ ნაგებობას მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში. მან გაუძლო ხუნძების, არაბების, ბულგარელების და სხვათა შეტევებს. დენთის გამოჩენის შემდეგადაც თეოდოსიუსის კედლები მაინც უძლებდა თავდასხმებს, მაგრამ ოსმალთა რიცხვობრივმა უმრავლესობამ და ექვს კვირიანმა ალყამ შედეგი გამოიღო, 1453 წლის 29 მაისს კონსტანტინოპოლი დაეცა.
ოსმალთა ბატონობის პერიოდში კედლები ისევ წარმოადგენდა ქალაქის მთავარ თავდაცვით ნაგებობას, მაგრამ მე-19 საუკუნეში დაიწყო მისი დემონტაჟი. ამის მიუხედავად მისი უდუდესი ნაწილი გადარჩა. 1980-იანი წლებიდან მიმდინარეობს კედლების ფართომასშტაბიანი აღდგენის პროგრამა.
სახმელეთო კედლები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბერძნული და რომაული ბიზანტიონის კედლები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბიზანტიონი დაარსდა ძვ. წ. 658 წელს, ბერძენი კოლონისტების მიერ.[1] იმ დროს ქალაქი შემოიფარგლებოდა აკროპოლისით და მის გარშემო მდებარე პატერა ტერიტორიით (დღევანდელი თოფქაფის სასახლე). ბიზანტიონის გალავანი ძალზე პატარა იყო. იგი იწყებოდა აკროპოლისის ჩრდილოეთ კიდეზე, მიემართებოდა დასაცვლეთით, ეუგენიოსის კოშკისკენ, უხვევდა სამხრეთით, შემდეგ კი დასავლეით, აქილევსის აბანოებისკენ. აქედან იგი მიემართებოდა ეგრეთ წოდებული „ჩალკოპრატია“-სკენ და დღევანდელი აია სოფიასკენ. აქედან იგი უკავშირდებოდა ზღვისპირა მანგანის კვარტალს. ზღვის მხარეს კედელი გაცილებით დაბალი იყო.[2] გადმოცემით ეს კედელი თარიღდება ბიზასის დროით, მაგრამ ფრანგი მკვლევარი, რ. ჟანინი ფიქრობდა, რომ ეს კედელი შემოარტყა სპარტელმა გენერალმა პავსანმა, მას შემდეგ რაც ქალაქი დაიპყრო ძვ. წ. 479 წელს. ეს კედელი შეკეთდა ძვ. წ. 340 წელს, ფილიპე II-ის თავდასხმების შესაჩერებლად.[3]
ბიზანტიუმი უმნიშვნელო დასახლება იყო ადრეულ რომაულ პერიოდში. მოგვიანებით იგი გახდა მდიდარი, ხალხმრავალი და კარგად გამაგრებული ქალაქი, მაგრამ მისი დიდება მალე დასრულდა, რადგან ქალაქმა მხარი დაუჭირა პესცენიუს ნიგერს (ზ. 193-194) ლუციუს სეპტიმიუს სევერუსის (ზ. 193-211) წინააღმდეგ ბრძოლისას. კასიუს დიონ კოქცეიანუსის ცნობით ქალაქის მოსახლეობა 196 წლამდე, 3 წლის განმავლობაში უწევდა წინააღმდეგობას სევერუსის ჯარებს, როდესაც ქალაქის დამცველებს ჭურვები გაუთავდათ, დაიწყეს ბრინჯაოს ქანდაკებების გამოყენება ჭურვების მაგივრად.[4] ქალაქის აღების შემდეგ, სევერუსმა ქალაქის მოსახლეობა მკაცრად დასაჯა, დაანგრია კედლები და მდიდრული ნაგებობები. ბიზანტიუმი სოფლად იქცა.[5] თუმცა მისი სტრატეგიული მდებარეობის გამო სევერუსამა აღადგინა ქალაქი, მათ შორის ააგო იპოდრომი, აბანოები და მრავალი მონუმენტი. ბიზანტიუმს შემოარტყა ახალი კედელი, რომელიც მდებარეობდა ძველი კედლიდან 300-400 მეტრის მოშორებით. ეგრეთ წოდებული „გამყოფი კედლის“ შესახებ ცოტა რამეა ცნობილი. მასზე ცნობებს გვაწვდის ზოსიმე. მისი გადმოცემით მთავარი კარიბჭე მდებარეობდა პორტიკის გამზირის ბოლოს, გვიანდელი კონსტანტინეს ფორუმის სიახლოვეს. „გამყოფი კედელი“ იწყებოდა დღევანდელი გალათას ხიდიდან, მიემართებოდა იპოდრომისკენ, გარს უვლიდა მას და უერთდებოდა ძველ კედელს ბოსფორის სანაპიროზე.[6] გადმოცემით ბიზანტიუმს გარს აკრავდა კიდევ ერთი კედელი, რომელიც მას იცავდა კონსტანტინე დიდის (ზ. 306-337) მიერ ბიზანტიუმის ალყის დროს (324), რა დროსაც იგი ებრძოდა ლიცინიუსს (ზ. 308-324). ეს კედელი გადიოდა ფილადეფიონის სიახლოვეს და ამ კედლის არსებობა მიუთითებს ქალაქის ზრდას „გამყოფი კედლის“ მიღმა.[7]
კონსტანტინეს კედელი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სევერუსის მსგავსად კონსტანტინემაც გადაწყვიტა დამარცხებული მეტოქეების და ქალაქის მოსახლეობის დასჯა, მაგრამ მალე მიხვდა ბიზანტიუმის სტრატეგიულ მნიშვნელობას. 324-336 წლებში მიმდინარეობდა ქალაქის საფუძვლიანი აღდგენა. 330 წლის 11 მაისს ქალაქს „ახალი რომი“ ეწოდა. ეს სახელი დიდხანს არ დარჩენილა ხმარებაში. ქალაქს „კონსტანტინოპოლი“ („კონსტანტინეს ქალაქი“) უწოდეს (ბერძ. Κωνσταντινούπολις).[8] კონსტანტინეს ქალაქი ახალი კედლით იყო დაცული, იგი მდებარეობდა 2.8 კმ-ით დასავლეთით „გამყოფი კედლიდან“.[9] ეს საფორტიფიკაციო ნაგებობა შედგებოდა ერთი კედლისგან, რომელზეც რეგულარულ მანძილით იყო დაშორებული კოშკები. მისი მშენებლობა დაიწყო კონსტანტინემ 324 წელს და დაასრულა მისმა ვაჟმა — კონსტანციუს II-მ (ზ. 337-361).[10][11] იგი იწყებოდა ოქროს რქასთან მდებარე წმ. ანტონის აკლესიიდან (თანამედროვე ათათურქის ხიდი), მიემართებოდა სამხრეთ დასავლეთით, ხოლო შემდგომ სამხრეთით. იგი სცდებოდა მოკიუსის და ასპარის ცისტერნეს და მთავრდებოდა თეოტოკოსის ეკლესიასთან, მარმარილოს ზღვის სანაპიროზე, წმ. ემილიანუსის და პსამათოსის კარიბჭეებს შორის.[12]
უკვე ადრეულ V საუკუნეში ქალაქი გასცდა „კონსტანტინეს კედლით“ დაცულ ტერიტორიებს.[13] ეს კედელი დიდხანს რჩებოდა თავდაცვით პლადფორმად, მაგრამ იგი ჩაანაცვლა „თეოდოსიუსის კედლებმა“, როგორც ქალაქის პირველადმა თავდაცვითმა ზღუდემ. წყაროების მიხედვით „კონსტანტინეს კედელი“ დაზიანდა 478 წლის 25 სექტემბრის მიწისძვრის დროს. თეოფანე აღმსარებელის ცნობით კედელი ხელახლა დააზიანა 557 წლის მიწისძვრამ.[14] როგორც ჩანს კედელი IX საუკუნემდე იცავდა კონსტანტინოპოლი, რადგან XI საუკუნის ისტორიკოსის ცნობით კედელი ჩამოინგრა 867 წლის მიწისძვრის დროს.[15] კედელი მხოლოდ კვალის სახით შემორჩა, მაგრამ XIX საუკუნეში იგი ფრაგმენტულად იყო შემორჩენილი ისაკაპის რეგიონში.[16] ბოლოდროინდელი მშენებლობებისას აღმოჩენილია კონსტანტინეს კედლის საძირკვლის ნაშთები.[17]
კარიბჭეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
დღემდე შემორჩენილია ცნობები კონსტანტინეს კედლის კარიბჭეების რაოდენობის შესახებ, მაგრამ მეცნიერები დღემდე დაობენ მათი ზუსტი ადგილმდებარეობის შესახებ.
ძველი ოქროს კარიბჭე (ლათ. Porta Aurea); (ძვ. ბერძ.: Χρυσεία Πύλη), ასევე ცნობილია როგორც ქსეროლოპოსის ან სატურნის კარიბჭის სახელით.[18] წყაროების მიხედვით იგი გამორმებული იყო ორნამენტებით და მდებარეობდა მეშვიდე გორის სამხრეთ ფერდობზე.[19] მისი მშენებლობა ხშირად მიეწერება კონსტანტინე დიდს, მაგრამ უცნობია მისი აშენების ზუსტი დრო. იგი XIV საუკუნემდე შემორჩენილა, რადგან ბიზანტიელი მეცნიერი აღწერს მას. იგი აშენებული იყო ფართო მარმარილოს ბლოკებით და დამშვენებული იყო სტოით.[20] გვიანი ბიზანტიის ხანაში მასზე გამოსახული იყო ჯვარცმა. ოსმალთა ხანაში მისი სახელი იყო „İsakapı“ (იესოს კარიბჭე). იგი დაინგრა 1509 წლის მიწისძვრის დროს. ოქროს კარიბჭე მდებარეობდა ისაკაპის მეჩეთის მახლობლად.[20][21]
ათალოსის კარიბჭის (ძვ. ბერძ.: Πόρτα Ἀτ [τ] άλου; ლათ. Porta At[t]alou) ზუსტი მდებარეობა უცნობია. სირილ მანგო მის მდებარეობას განსაზღვრავს ძველი ოქროს კარიბჭის გვერდით.[20] ვან მილინგენის აზრით იგი მდებარეობდა მეშვიდე გორაზე, იმ მიდამოებში სადაც თეოდოსოუსის კედლის ერთ-ერთი კარიბჭე მდებარეობდა.[19] რაიმუნდ ჟანინის აზრით, იგი მდებარეობდა იმ ადგილას, სადაც მდინარე ლიკუსი გალავნის ქვეშ გადიოდა.[18] საუკუნეების განმავლობაში ის კარიბჭე შემკული იყი ბევრი ქანდაკებებით, მათ შორის ერთ-ერთი იყო კონსტანტინე დიდის გამოსახულებით, რომელიც 740 წლის მიწისძვრამ გაანადგურა.[18][22]
ძველი ოქროს კარიბჭის გარდა ასევე ცნობილია წმ. ემილიანუსის კარიბჭის (ბერძ. Πόρτα τοῦ ἀγίου Αἰμιλιανοῦ; ლათ. Porta tou hagiou Aimilianou; თურქ. Davutpaşa Kapısı) ზუსტი მდებარეობა. იგი მდებარეობდა საზღვაო კედელის მახლობლად და გამოიყენებოდა სანაპიროზე გასაასვლელად. „პასქალური ქრონიკის“ მიხედვით წმ. მარიამ რაბდოსელის ეკლესია იდგა ემილიანუსის კარიბჭის გვერდით.[18][23]
ძველი პროდრომოსის კარიბჭის (ბერძ. Παλαιὰ Πόρτα τοῦ Προδρόμου) ზუსტი მდებარეობაც უცნობია. მას სახელი ეწოდა წმ. იოანე ნათლისმცემლის (ბერძ. Προδρόμου - ნათლისმცემელი) სახელობის ეკლესიის პატივსაცემად, რომელიც პროდრომოსის კარიბჭის ახლოს მდებარეობდა. ვან მილინგენის აზრით იგი მდებარეობდა ძველ ოქროს კარიბჭესთან ახლოს,[24] ხოლო ჟანინის აზრით იგი მდებარეობდა მეშვიდე გორის ჩრდილოეთ ფერდობზე.[18]
მელანტიადოსის კარიბჭის (ბერძ. Πόρτα τῆς Μελαντιάδος) მდებარეობაც საკამათოა. მილინგენის აზრით იგი თეოდოსიუსის კედლის კარიბჭე იყო,[25] მაგრამ ჟანინი და მანგო ამტკიცებდნენ, რომ იგი ნამდვილად კონსტანტინეს კედლის კარიბჭე იყო. მანგოს აზრით მელანტიადოსის კარიბჭე პროდრომოსის კარიბჭესთან ახლოს მდებარეობდა.[26] ჟანინი კი მის მდებარეობის ადგილად მოკიუსის ცისტერნის დასავლეთს ასახელებს.[18] სხვა ავტორების აზრით იგი მდებარეობდა ადრიანოპოლის ან რესიოსის კარიბჭესთან.[27]
თეოდოსიუსის კედლები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თეოდოსიუსის ორმაგი კედელი (ბერძ. τείχος Θεοδοσιακόν) მდებარეობდა კონსტანტინეს კედლიდან 2 კმ-ის დაშორებით. იგი ააგო იმპერატორმა თეოდოსიუს II-მ (ზ. 408-450. მუშაობა ჩატარდა ორ ეტაპად. პირველი ფაზა მიმდინარეობდა ანთემიუსის ხელმძღვანელობით და დასრულდა 413 წელს. 1993 წელს აღმოჩენილი წარწერის თანახმად მშენებლობა 9 წლის განმავლობაში გაგრძელდა, რაც იმას მიუთითებს, რომ იგი 404/5 წლებში დაიწყო, იმპერატორ არკადიუსის ზეობისას. ეს ნაგებობა წარმოადგენს თეოდოსიუსის კედლების შედა მხარეს.[28]
კონსტანტინეს და პირველადი თეოდოსიუსის კედელი დაზიანდა 437 წლის 25 სექტემბრის და 447 წლის 6 ნოემბრის მიწისძვრების დროს.[29] განსაკუთრებით უკანასკნელი. მისი უდიდესი ნაწილი, მათ შორის 57 კოშკი განადგურდა. 448 წლის იანვრის მიწისძვრამ გააღრმავა დაზიანება.[30] თეოდოსიუსმა ახალ პრეფექტს — კონსტანტინეს დაავალა კედლის რემონტი, იმიტომ რომ ამ დროს ბალკანეთში შეიჭრნენ ჰუნები ატილას მეთაურობით. „ცირკის ფრაქციები“-ს მონაწილეობით და დიდი ძალისხმევით, წყაროების თანახმად კედელი რეკორდულ დროში — 60 დღეში აღდგა.[31] ბევრი მეცნიერის აზრით გარე კედელი და წყლის თხრილი სწორედ ამ დროს დაემატა.[31]
მთელი თავისი არსებობის მანძილზე, კედლები ბევრჯერ დააზიანა მიწისძვრებმა და წყალდიდობებმა. მისი რემონტი არაერთხელ ჩატარდა, ამას მოწმობს უამრავი წარწერა კედლებზე. ამ რემონტებზე პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა „კედლების მსახურს“ ან „კედლების გრაფს“ (ბერძ. Δομέστικος/Κόμης τῶν τειχέων, Domestikos/Komēs tōn teicheōn), რომელიც ქირაობდა ხალხს ამ მისიისთვის.[32] 1204 წლის დაპყრობის შემდეგ კედლების მდგომარეობა გაუარესდა და 1261 წლის შემდეგ კვლავ აღორძინებულ ბიზანტიას არ ჰქონდა კედლის შეკეთების რესურსები, გარდა გამოუვალი სიტუაციების დროს.[33]
კურსი და ტოპოგრაფია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თეოდოსიუსის კედლების სიგრძეა 5.7 კმ. იგი იწყებოდა „მარმარილოს კოშკიდან“ (თურქ. Mermer Kule), ან როგორც მას მოიხსენიებდნენ „ბასილის და კონსტანტინეს კოშკიდან“ (ბერძ. Pyrgos Basileiou kai Kōnstantinou), იგი მდებარეობდა მარმარილოს ზღვის სანაპიროზე და მთავრდებოდა პორფიროგენეტების სასახლის მახლობლად. აქ წყდებოდა გარე კედელი და თხრილი. ამის შემდეგ კი ბლაჩარნეს დასახლება შემოსაზღვრული იყო მხოლოდ ერთი კედლით.[11][34]
მარმარილოს ზღვიდან კედელი მკვეთრად უხვევდა ოქროს კარიბჭისკენ (14 მ. ზღვის დონიდან). აქედან რესიოსის კარიბჭემდე კედელი თითქმის სწორად მიემართებოდა ჩრდილოეთისკენ. ხოლო რესიოსის კარიბჭიდან იგი უხვევდა ჩრდილო-აღმოსავლეთით რომანუსის კარიბჭისკენ (მეშვიდე გორის პიკი, ზღვის დონიდან 68 მ).[32] იქიდან კედელი ეშვებოდა ლიკუსის ხეობაში და ჩადიოდა 35 მ-მდე. შემდეგ იგი მიუყვებოდა მეექვსე გორას და აღწევდა ადრიანოპოლის კარიბჭემდე (ზღვის დონიდან 76 მ).[32] ადრიანოპოლის კარიბჭიდან იგი ეშვებოდა 60 მ-ის სიმაღლეზე და წყდებოდა. აქედან იწყებოდა ბლაჩარნეს კედელი, რომელიც ოქროს რქასთან მთავრდებოდა.[32]
იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Asutay-Effenberger, Neslihan (2007), Die Landmauer von Konstantinopel-Istanbul: Historisch-topographische und baugeschichtliche Untersuchungen, Walter de Gruyter, ISBN 978-3-11-019645-0
- Bardill, Jonathan (2004), Brickstamps of Constantinople, Volume I: Text, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-925522-1, https://books.google.com/books?id=YS_AAzcjdK8C
- Bartusis, Mark C. (1997), The Late Byzantine Army: Arms and Society 1204–1453, University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-1620-2
- Barker, John (2008-10-01), Golden Gate, Encyclopaedia of the Hellenic World, Constantinople, http://kassiani.fhw.gr/l.aspx?id=12213. წაკითხვის თარიღი: 2009-09-26 დაარქივებული 2015-06-03 საიტზე Wayback Machine.
- Bury, John Bagnell (1923), History of the Later Roman Empire Vol. I, Macmillan & Co., Ltd., http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/home.html
- Cameron, Averil; Garnsey, Peter, რედ-ები. (1998), The Cambridge ancient history, Vol. XIII: The Late Empire, A.D. 337–425, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-30200-5, https://books.google.com/?id=O8arrZPM8moC
- Choniates, Niketas (1984), O City of Byzantium: Annals of Niketas Choniatēs, Wayne State University Press, ISBN 978-0-8143-1764-8, https://books.google.com/?id=O8arrZPM8moC
- Crow, James (2007), „The Infrastructure of a Great City: Earth, Walls and Water in Late Antique Constantinople“, Lavan, Luke; Zanini, Enrico; Sarantis, Alexander, Technology in transition: A.D. 300–650, BRILL, pp. 251–285, ISBN 978-90-04-16549-6
- Guilland, Rodolphe (1969), Études de topographie de Constantinople byzantine, Tomes I & II, Berlin: Akademie-Verlag
- Haldon, John F. (1995), „Strategies of Defence, Problems of Security: the Garrisons of Constantinople in the Middle Byzantine Period“, Mango, Cyril; Dagron, Gilbert, Constantinople and its Hinterland: Papers from the Twenty-Seventh Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993, Variorum, pp. 143–155, http://www.deremilitari.org/resources/articles/haldon2.htm
- Janin, Raymond (1964), Constantinople byzantine. Développement urbaine et répertoire topographique, Paris
- Kantakouzenos, John (1831), Barthold, John, რედ., Ioannis Cantacuzeni Eximperatoris Historiarum Libri IV.: Græce et Latine, Vol. II & Vol. III, Bonn
- Kazhdan, Alexander, რედ. (1991), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-504652-6
- Krischen, Fritz (1938), Die Landmauer von Konstantinopel, Teil I, Berlin: W. de Gruyter & Co.
- Lampada, Despina (2008-06-30), "Walls of Constantine", Encyclopaedia of the Hellenic World, Constantinople, http://www.ehw.gr/l.aspx?id=11742. წაკითხვის თარიღი: 2010-02-25
- Magdalino, Paul (2000), "The Maritime Neighborhoods of Constantinople – Commercial and Residential Functions, Sixth to Twelfth Centuries", Dumbarton Oaks Papers (Dumbarton Oaks) 54: 209–226, , http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/DOP54/DP54ch11.pdf. წაკითხვის თარიღი: 2009-12-05 დაარქივებული 2010-06-13 საიტზე Wayback Machine. დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-06-13. ციტირების თარიღი: 2021-01-02.
- Majeska, George P. (1984), Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Dumbarton Oaks, ISBN 978-0-88402-101-8
- Mango, Cyril (1985), Le développement urbain de Constantinople (IV-VI siècles), Paris
- Mango, Cyril (2000), "The Triumphal Way of Constantinople and the Golden Gate", Dumbarton Oaks Papers (Dumbarton Oaks) 54: 173–188, , http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/DOP54/DP54ch9.pdf. წაკითხვის თარიღი: 2008-07-16 დაარქივებული 2010-06-13 საიტზე Wayback Machine. დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-06-13. ციტირების თარიღი: 2021-01-02.
- Mango, Cyril (2001), „The shoreline of Constantinople in the fourth century“, Necipoğlu, Nevra, Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, Istanbul: BRILL, pp. 19–28, ISBN 90-04-11625-7
- Meyer-Plath, Bruno; Schneider, Alfons Maria (1943), Die Landmauer von Konstantinopel, Teil II, Berlin: W. de Gruyter & Co.
- van Millingen, Alexander (1899), Byzantine Constantinople: The Walls of the City and Adjoining Historical Sites, London: John Murray Ed.
- Nicol, Donald M. (1992), The Immortal Emperor: The Life and Legend of Constantine Palaiologos, Last Emperor of the Romans, Cambridge University Press, ISBN 0-521-46717-9
- Philippides, Marios; Hanak, Walter K. (2011), The Siege and the Fall of Constantinople in 1453: Historiography, Topography and Military Studies, Ashgate Publishing, Ltd., ISBN 978-1-4094-1064-5, https://books.google.com/books?id=qvvdVXckfqQ
- Runciman, Steven (1990), The Fall of Constantinople: 1453, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-39832-9
- Sumner-Boyd, Hilary; Freely, John (2010), Strolling through Istanbul: The Classic Guide to the City, Tauris Parke Paperbacks, ISBN 978-1-84885-154-2
- Talbot, Alice-Mary (1993), "The Restoration of Constantinople under Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers (Dumbarton Oaks) 47: 243–261,
- Tsangadas, Byron (1980), The Fortifications and Defense of Constantinople, Columbia University Press, ISBN 978-0-914710-65-3
- Turnbull, Stephen (2004), The Walls of Constantinople AD 324–1453 (Fortress Series 25), Osprey Publishing, ISBN 1-84176-759-X
- Weitzmann, Kurt, ed., Age of spirituality: late antique and early Christian art, third to seventh century, no. 335, 1979, Metropolitan Museum of Art, New York, ISBN 9780870991790
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- თეოდოსიუსის კედლის 3D გამოსახულება
- საზღვაო კედლის 3D გამოსახულება
- ძველი ოქროს კარიბჭის 3D გამოსახულება
- ოქროს კარიბჭის 3D გამოსახულება
- იედი ყულეს მუზეუმი დაარქივებული 2007-10-08 საიტზე Wayback Machine.
- თეოდოსიუსის კედლები
- სახმელეთო კედლების კურსი
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Janin 1964, p. 10–12
- ↑ Janin 1964, p. 12–13
- ↑ Janin 1964, p. 13
- ↑ Janin 1964, p. 13, 15
- ↑ Janin 1964, p. 13, 16
- ↑ Janin 1964, p. 16–19
- ↑ Janin 1964, p. 19–20
- ↑ Janin 1964, p. 21–23
- ↑ Bury 1923, p. 70
- ↑ Janin 1964, p. 263; Mango 2000, p. 176
- ↑ 11.0 11.1 Kazhdan 1991, p. 519
- ↑ van Millingen 1899, p. 15–18; Janin 1964, p. 26
- ↑ cf. Janin 1964, p. 34–35
- ↑ Bardill 2004, p. 124
- ↑ Janin 1964, p. 263
- ↑ van Millingen 1899, p. 32–33
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7820924.stm
- ↑ 18.0 18.1 18.2 18.3 18.4 18.5 Janin 1964, p. 264
- ↑ 19.0 19.1 van Millingen 1899, p. 29–30
- ↑ 20.0 20.1 20.2 Mango 2000, p. 175–176
- ↑ Mango 2001, p. 26
- ↑ van Millingen 1899, p. 29
- ↑ van Millingen 1899, p. 18, 264
- ↑ van Millingen 1899, p. 21
- ↑ van Millingen 1899, p. 76
- ↑ Mango 1985, p. 25
- ↑ Janin 1964, p. 264–265
- ↑ Asutay-Effenberger 2007, p. 2; Bardill 2004, p. 122; Philippides და Hanak 2011, p. 299
- ↑ Philippides და Hanak 2011, p. 299
- ↑ Bardill 2004, p. 122–123; Meyer-Plath და Schneider 1943, p. 4
- ↑ 31.0 31.1 Bardill 2004, p. 123; Meyer-Plath და Schneider 1943, p. 4; Philippides და Hanak 2011, p. 299–302
- ↑ 32.0 32.1 32.2 32.3 Meyer-Plath და Schneider 1943, p. 2
- ↑ Philippides და Hanak 2011, p. 304; For a survey of the repairs undertaken against the Ottoman threat in the last decades of Byzantium, cf. Philippides და Hanak 2011, p. 304–306
- ↑ Philippides და Hanak 2011, p. 306–307
