შინაარსზე გადასვლა

თათრების კონფედერაცია

Checked
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
თათრების კონფედერაცია
(ჩინური): 大檀, 檀檀
(ძველი თურქული): 𐱃𐱃𐰺
(შუა მონღოლური): ᠲᠠᠲᠠᠷ

მომთაბარეების კონფედერაცია
VIII საუკუნე1202

თათრები და მათი მეზობლები XIII საუკუნეში
ენა მონღოლური[1]
თურქული[2][3]
რელიგია ტენგრიზმი
მმართველობის ფორმა არჩევითი მონარქია

თათრების კონფედერაცია (ჩინური: 塔塔兒; ძველი თურქული: 𐱃𐱃𐰺; შუა მონღოლური: ᠲᠠᠲᠠᠷ) — XII საუკუნეში მონღოლეთის პლატოზე არსებული ხუთი ძირითადი ტომობრივი კონფედერაციიდან (ხანლიგი) ერთ-ერთი.

სიტყვა თათარი დატანი ( 大檀: და-დან) და ტანტან (檀檀: დან-დან)[4] ტრანსლიტერირებული თავდაპირველად სონგის წიგნში გხვდება როგორც როურანების მეორე სახელი,[5] რომლებიც პროტომონღოლური დონგუ წინაპრები იყვნენ.[6][7] სონგის და ლიანის წიგნები როურანებს უფრო ადრე მცხოვრებ ხუნუს ხალხებთან აკავშირებს, მაში როდესაც ვეის წიგნი მათ წარმომავლობას დონგუს ხალხს უკავშირებს.[8] ხუ ელინა-ქიანის მოსაზრებით როურანების უმეტესობის ხუნუსგან წარმოიშვნენ, რადრან როურანების პირდაპირი შთამომავლების (განსაკუთრებით აკა თათრების) ენა დიდწილად შეიცავდა თურქულენოვან ხუნუს ელემენტებს.[9] მიუხედავად ამისა ხუნუს ენა ჯერ კიდევ უცნობია.[10] ჩინელი ისტორიკოსები როგორც წესი ხუნუს წარმოშობას სხვადასხვა მომთაბარე ჯგუფებს აწერენ.

როურანები, თათრების სავარაუდო წინაპრები ზაფხულში თანამედროვე მონღოლეთის ტერიტორიაზე ატარებდნენ ხოლო ზამთარში სამხრეთით საძოვრების საძიებლად კვეთდნენ გობის უდაბნოს.[11] როურანებმა V საუკუნეში, დაახლოებით 402 წელს, ხაგანატი დააარსეს. რურანების ქვეშევრდომებს შორის იყო აშინას ტომი, რომლებმაც 552 წელს დაამხეს თავიანთი როურანის მეთაურები და 555 წელს საერთოდ გაანადგურეს ისინი.[12] გადარჩენილი რურანების ერთი შტო გადავიდა დიდი ხინგანის მთიანეთში, რის შემდეგაც ისინი ტანტანის სახელით არიან ცნობილი. დროთა განმავლობაში შეუერთდნენ შივეის ხალხს და შექმნეს და შივეი (大室韋 - დიდი შივეი).[9]

თათრის ეთნონიმის პირველი ზუსტი ტრანსკრიფცია დაიწერა თურქულ ენაზე ორხონის წარწერებზე, კერძოდ, კულ-ტიგინის (732 წ.) და ბილგე-ხაგანის (ახ. წ. 735 წ.) ძეგლებზე როგორც: 𐰆𐱃𐰔⁚𐱃𐱃𐰺⁚𐰉𐰆𐰑𐰣 (ოტუზ თათარ ბოდუნ - ოცდაათი თათარის კლანი)[13] და 𐱃𐰸𐰔⁚𐱃𐱃𐰺 (ტოქუზ თათარ - ცხრა თათარი)[14][15][16][17] რომელი წარწერებიც თათრების კონფედერაციას აღნიშნავდა. ისტორიოგრაფიაში პროტომონღოლური შივეის ტომები, როგორც წესი, გაიგივებულია დადასთან ან ოცდაათ თათრთან,[18][19][20][21] ხოლო ცხრა თათარი წყაროებში ხშირად კონკრეტულად თათრებად მოიხსენიება. ცხრა თათარში ტრადიციულად ცხრა დიდი კლანის გაერთიანება იგულისხმება.[22]

ტოქუზ-თათრება და ოტუზ-თათრებს ხშირად მონღოლურად მოლაპარაკეებად მოიაზრებენ,[1][23][24][25] ამის საპირისპიროდ, საბჭოთა აღმოსავლეთმცოდნე ლეონიდ კიზლასოვი ამტკიცებს, რომ ტოქუზ-თათრები და ოტუზ-თათრები თურქულად მოლაპარაკეები იყვნენ, რადგან სპარსი ავტორის X საუკუნის გეოგრაფიულ ტრაქტატში ჰუდუდ ალ-ალამი ნათქვამია, რომ თათრები იყვნენ თოღუზღუზების ნაწილი,[2][26] რომელსაც მინორსკი აღმოსავლეთ ტიან-შანში მდებარე ქოჩოს სამეფოსთან აიგივებს, რომელიც უიღურმა ლტოლვილებმა უიღურების ხაგანატის დაშლის შემდეგ დაარსეს.[27] ისინი ტოკუზ ოღუზის კონფედერაციას ეკუთვნოდნენ.[28] ამავდროულად, კიზლასოვი ეწინააღმდეგება ორხონის წარწერების თათრების ჩინური წყაროებში ნახსენებ დადებთან გაიგივებას.[2]

  1. 1.0 1.1 Rybatzki, Volker (2011). „Classification of Old Turkic loanwords in Mongolic“, From Ötüken to Istanbul: 1290 Years of Turkish (720 - 2010), გვ. 186. „The Common Mongolic of this time might be connected with two ethnic groups called Otuz Tatar or Toquz Tatar in the Old Turkic inscriptions“ 
  2. 2.0 2.1 2.2 Sadur Valiahmet: Тюрки, татары, мусульмане, 2012, page 250
  3. Tatar Encyclopædia Britannica
  4. Golden, Peter B. "Some Notes on the Avars and Rouran", in The Steppe Lands and the World beyond Them. Ed. Curta, Maleon. Iași (2013). p. 54-56.
  5. Songshu vol. 95. "芮芮一號大檀,又號檀檀" tr. "Ruìruì, one appellation is Dàtán, also called Tántán"
  6. Weishu vol. 103 "蠕蠕,東胡之苗裔也,姓郁久閭氏。" tr. "Rúrú, offsprings of Dōnghú, surnamed Yùjiŭlǘ""
  7. *Pulleyblank, Edwin G. (2000). "Ji 姬 and Jiang 姜: The Role of Exogamic Clans in the Organization of the Zhou Polity", Early China. p. 20
  8. Golden, Peter B. "Some Notes on the Avars and Rouran", in The Steppe Lands and the World beyond Them. Ed. Curta, Maleon. Iași (2013). pp. 54-55.
  9. 9.0 9.1 Xu Elina-Qian, Historical Development of the Pre-Dynastic Khitan, University of Helsinki, 2005. p. 179-180
  10. Lee, Joo-Yup (2016). „The Historical Meaning of the Term Turk and the Nature of the Turkic Identity of the Chinggisid and Timurid Elites in Post-Mongol Central Asia“. Central Asiatic Journal. 59 (1–2): 116. ციტატა: „It is not known which language the Xiongnu spoke.“
  11. ვეიშუ, vol. 103 "冬則徙度漠南,夏則還居漠北。"ზამთარში ისინი კვეთდნენ გობის უდაბნოს; ზაფხულში ბრუნდებობნენ ჩრდილოეთში."
  12. Kradin, N.N. "From Tribal Confederation to Enpire: The Evolution of Rouran Society" in Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Volume 58 (2), (2005). p. 149-151, 158, 160 of 149–169
  13. Kül Tiğin (Gültekin) Yazıtı Tam Metni (Full text of Kul Tigin monument with Turkish transcription). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 იანვარი 2014. ციტირების თარიღი: 5 April 2014
  14. Bilge Kağan Yazıtı Tam Metni (Full text of Bilge Khagan monument with Turkish transcription). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 იანვარი 2014. ციტირების თარიღი: 5 April 2014
  15. The Kultegin's Memorial Complex. ციტირების თარიღი: 5 April 2014
  16. Ross, E. Denison; Vilhelm Thomsen (1930). „The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering“. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London. 5 (4, 1930): 861–876. doi:10.1017/S0041977X00090558. JSTOR 607024.
  17. Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter (1896). Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées. Helsingfors, Impr. de la Société de littérature finnoise, გვ. 140. 
  18. Xu (2005), p. 181-182 quote: "The Turkic Orkhon Inscription written in 732 declared the thirty clans of the Tartar, who were believed the other name of some Shiwei tribes, were enemies of them."
  19. ჩჟი ტონჯიანი თავი. 266, 907-ის მეხუთე თვე: "及阿保機為王, 尤雄勇, 五姓奚及七姓室韋, 韃靼咸役屬之" "აბაოჯის დროს რომელიც უფრო მოძალადე იყო, ხი-ს ხუთვე ტომი, შივეის შვიდი ტომი და თათრები დაიმორჩილა ..." ხუ-ს თარგმანი (2005:72); ალტერნატიული თარგმანი: "როცა აბაოჯი გახდა მეფე, ის კიდევ უფრო მოძალადე იყო; ხი-ს ხუთივე ტომი და შვიდი შივეი-თათარი ტომები დაიმორჩილა..."
  20. Раднаев В. Э. (2012). Монгольское языкознание в России в 1 половине XIX в.: проблемы наследия (т. 1, ч. 1).. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, გვ. 228. ISBN 978-5-7925-0357-1. 
  21. Авляев Г. О. (2002). Происхождение калмыцкого народа, 2-е изд., перераб. и испр, Элиста: Калм. кн. изд-во, გვ. 10. ISBN 5-7539-0464-5. 
  22. Очир А. (2016). Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, გვ. 159. ISBN 978-5-903833-93-1. 
  23. Köprülü, Mehmet Fuad (2006) Early Mystic in Turkish literature translated by Leiser and Dankoff. p. 146-148
  24. Golden P.B. (1992) An Introduction to the History of the Turkic peoples. Series: Turcologica, IX. Wiesbaden: Otto-Harrassowitz. p. 145
  25. Theoblad, U. (2012) "Dada 韃靼, Tatars" for ChinaKnowledge.de
  26. Ḥudūd al'Ālam "Section 12" Translated and Explained by V. F. Minorsky (1937) p. 94. quote: "The Tātār too are a race (jinsī) of the Toghuzghuz"
  27. Minorsky, V.F. (1937) "Commentary" on Ḥudūd al'Ālam, "Section 18". p. 263-265
  28. Golden P.B. (1992) p. 155-157