ვიქტორიანული ეპოქა
ვიქტორიანული ეპოქა — ბრიტანეთის ისტორიის, დედოფალ ვიქტორიას მმართველობის პერიოდი, 1837 წლის 20 ივნისიდან 1901 წლის 22 იანვრამდე. ეს იყო ხანგრძლივი პერიოდი, რომელიც გამოირჩეოდა მშვიდობით, აყვავებით, დახვეწილი სიზუსტეებით და ეროვნული თავდაჯერებულობით.[1] სხვადასხვა მკვლევარის აზრით, ეს პერიოდი დაიწყო 1832 წლის აქტით რეფორმის შესახებ. არსებობდა ძლიერი რელიგიური მოძრაობა უმაღლესი ზნეობრივი სტანდარტებისთვის, რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ არაკონფორმისტული ეკლესიები, მაგალითად, მეთოდისტები და ინგლისის დამკვიდრებული ეკლესიის ევანგელური ფრთები. ბრიტანეთის ურთიერთობები სხვა დიდ ძალებთან იყო განპირობებული რუსეთთან დიდი თამაშის კოლონიური ანტაგონიზმით, ყირიმის ომის დროს კულმინაციით. საერთაშორისო თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ ბრიტანული პაქტი შენარჩუნებული იყო ქვეყნის საზღვაო და სამრეწველო უზენაესობით. ბრიტანეთმა დაიწყო გლობალური იმპერიული ექსპანსია, განსაკუთრებით აზიასა და აფრიკაში, რამაც ბრიტანეთის იმპერია მის ისტორიაში უდიდეს იმპერიად აქცია. ეროვნულმა თვითდაჯერებულობამ პიკს მიაღწია.[2]
იდეოლოგიურად, ვიქტორიანული ხანაში ხშირი იყო რაციონალიზმისადმი წინააღმდეგობის გაწევა, რამაც განსაზღვრა ჯორჯიანული პერიოდი და გაიზარდა რომანტიკულობასა და თუნდაც მისტიციზმთან მიმართებაში რელიგიის, სოციალური ფასეულობების და ხელოვნების კავშირი.[3]
შიდაპოლიტიკური თვალსაზრისით, პოლიტიკური დღის წესრიგი უფრო ლიბერალური იყო, რიგი ცვლილებები ხორციელდებოდა თანდათანობით პოლიტიკური რეფორმის, სოციალური რეფორმის, ვაჭრობის გაფართოების მიმართულებით. დაფიქსირდა უპრეცედენტო დემოგრაფიული ცვლილებები: ინგლისისა და უელსის მოსახლეობა თითქმის გაორმაგდა 1858 წლის 16.8 მილიონიდან 1901 წელს - 30.5 მილიონამდე და შოტლანდიის მოსახლეობაც ასევე სწრაფად გაიზარდა, 1858 წელს 2,8 მილიონიდან 4,4 მილიონამდე 1901 წლისათვის. თუმცა, ირლანდიის მოსახლეობა მკვეთრად შემცირდა, 1841 წლის 8.2 მილიონიდან, ვიდრე 1901 წელს 4,5 მილიონზე ნაკლები, ძირითადად ემიგრაციისა და დიდი შიმშილობის გამო.[4] 1837 და 1901 წლებს შორის დაახლოებით 15 მილიონი ემიგრანტი წავიდა დიდი ბრიტანეთიდან, ძირითადად აშშ-ში, კანადაში, სამხრეთ აფრიკაში, ახალ ზელანდიასა და ავსტრალიაში.[5]
ვიქტორიანულ ეპოქაში ორი ძირითადი პოლიტიკური პარტია იყო ვიგები / ლიბერალები და კონსერვატორები. საბოლოო ჯამში, ლეიბორისტული პარტია ჩამოყალიბდა, როგორც ცალკეული პოლიტიკური სუბიექტი. ამ პარტიებს ხელმძღვანელობდნენ ისეთი ცნობილი პოლიტიკოსები, როგორებიც იყვნენ ლორდ მელბურნი, სერ რობერტ პელი, ლორდი დერბი, ლორდ პალმერსტონი, ბენჯამინ დიზრაელი, უილიამ გლადსტონი და ლორდ სალისბერი. ირლანდიის საშინაო წესთან დაკავშირებულმა გადაუჭრელმა პრობლემებმა დიდი როლი ითამაშა პოლიტიკაში მოგვიანებით ვიქტორიანული ხანაში, განსაკუთრებით გლადსტონის მიერ ირლანდიაში პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით.
პოლიტიკური და დიპლომატიური ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ადრეული პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1832 წელს, დიდი პოლიტიკური აგიტაციის შემდეგ, რეფორმის შესახებ კანონი მესამე მცდელობაზე დამტკიცდა. აქტმა გააუქმა მრავალი დაბა ადგილი და შექმნა სხვები იმავე ადგილზე, ასევე გააფართოვა პრივილეგიები ინგლისსა და უელსში (შოტლანდიის რეფორმის აქტი და ირლანდიის რეფორმის აქტი ცალკე იქნა მიღებული). მცირე რეფორმები მოჰყვა 1835 და 1836 წლებში.
1837 წლის 20 ივნისს, ბიძაშვილ უილიამ IV- ის გარდაცვალების შემდეგ, გაერთიანებული სამეფოს დედოფალი გახდა ვიქტორია. მის მთავრობას უხელმძღვანელა ვიგების პრემიერ-მინისტრმა ლორდ მელბურნმა, მაგრამ ორი წლის შემდეგ მან თანამდებობა დატოვა და ტორმა პოლიტიკოსმა სერ რობერტ პელემ სცადა ახალი სამინისტროს შექმნა. იმავე წელს ბრიტანეთის ოპიუმის ექსპორტზე დაყადაღებამ გამოიწვია ოპიუმის პირველი ომი ცინის დინასტიის წინააღმდეგ, ხოლო ბრიტანეთის იმპერიის ინდოეთმა წამოიწყო პირველი ანგლო-ავღანური ომი (ბრიტანეთსა და რუსეთს შორის დიდი თამაშის ერთ – ერთი პირველი მთავარი კონფლიქტი).[6]
1840 წელს, ვიქტორია დაქორწინდა თავის გერმანელ ბიძაშვილზე პრინც ალბერტზე, საქს-კობურგ-საოლფილდში. ეს იყო ძალიან ბედნიერი ქორწინება, რომელთა შვილებიც საკმაოდ პოპულარულები იყვნენ ევროპაში. 1840 წელს ვაითანგის ხელშეკრულებამ დაამყარა ბრიტანეთის სუვერენიტეტი ახალ ზელანდიაზე. 1842 წელს ნანკინის ხელშეკრულებაზე ხელმოწერით დასრულდა ოპიუმის პირველი ომი და მისცა ბრიტანეთს კონტროლი ჰონგ-კონგის კუნძულზე. ამასთან, იმავე წელს ქაბულში მომხდარი კატასტროფის გამო, უკან გამოიწვია ბრიტანეთის არმია ავღანეთიდან. 1845 წელს, ირლანდიაში დაიწყო მასობრივი შიმშილის, რაც გახდა დაავადებისა და სიკვდილის მიზეზი, რამაც გამოიწვია ფართომასშტაბიანი ემიგრაცია.
1853 წელს ბრიტანეთი ყირიმის ომში საფრანგეთის გვერდით იბრძოდა რუსეთის წინააღმდეგ. მიზანი იყო იმის უზრუნველყოფა, რომ რუსეთი ვერ ისარგებლებდა ოსმალეთის იმპერიის შემცირების სტატუსით.[7]. 1856 წელს პარიზში დადებული ხელშეკრულების თანახმად, რუსეთს ეკრძალებოდა ყირიმში სამხედრო ოპერაციების ჩატარება. იმავე წლის ოქტომბერში, ოპიუმის მეორე ომმა აჩვენა, რომ ბრიტანეთი ჩინეთში ცინის დინასტიაზე უფრო ძლიერი ძალა იყო.
1857–58 წლების განმავლობაში ჩაიშალა აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიის წინააღმდეგ სეპარატისტების აჯანყება, მოვლენა, რამაც განაპირობა კომპანიის მმართველობის დასრულება ინდოეთში და ადმინისტრაციის გადაცემა ბრიტანეთის მთავრობაზე. სახელმწიფოები არ დაზარალდნენ, თუმცა ბრიტანეთის ხელმძღვანელობის ქვეშ დარჩნენ.[8]
შუა პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1861 წელს გარდაიცვალა პრინცი ალბერტი.[6] 1867 წელს, მიღებულ იქნა მეორე რეფორმის კანონი, რომელიც აფართოებდა პრივილეგიებს და ბრიტანეთის ჩრდილოეთ ამერიკის აქტმა გააერთიანა ქვეყნის საკუთრება ამ რეგიონში კანადურ კონფედერაციის სახელით.
1878 წელს, ბრიტანეთი იყო ბერლინის ხელშეკრულების რწმუნებული, რომელმაც დე-იურე აღიარა რუმინეთის, სერბეთის და ჩერნოგორიის დამოუკიდებელი სახელმწიფოები.
საზოგადოება და კულტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ევანგელისტები, უტილიტარისტები და რეფორმები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ვიქტორიანული ეპოქის პოლიტიკის ძირითადი მახასიათებელია რეფორმებისა და გაუმჯობესების გზების ძიება, მათ შორის, როგორც ინდივიდუალური პიროვნების, ისე საზოგადოების მიერ.[9] სამი ძლიერი ძალა იყო ჩართული რეფორმების პროცესში. პირველი იყო საშუალო კლასის დონის სწრაფი ამაღლება. პატივისცემა უნდა დაებრუნებინათ საზოგადოების მხრიდან. ბიზნესმენი უნდა ყოფილიყო სანდო და თავიდან უნდა აეცილებინა უგნური აზარტული თამაშები და მძიმე სასმელი. მეორე, სულიერი რეფორმა, რომელიც მჭიდრო კავშირში იყო ევანგელურ ქრისტიანობასთან, მათ შორის, როგორც ნონკონფორმისტულ სექტებთან, მაგალითად, მეთოდისტებთან, და ასევე, დაბალ საეკლესიო ელემენტებთან.[10] მან საზოგადოებაში დააწესა ახალი მორალისტური ფასეულობები, მაგალითად, შაბათის დაცვა, პასუხისმგებლობა, ფართო საქველმოქმედო მოქმედება, სახლში დისციპლინა, მცირე ხარვეზების გაუმჯობესება და საჭიროებების თვითდამოწმება. ევანგელურმა მორალისტებმა შეიმუშავეს უაღრესად ეფექტიანი ტექნიკა ოჯახის ყველა წევრის მორალური მგრძნობიარობის ამაღლებისა და ფართო საზოგადოებამდე მისვლისათვის, ინტენსიური, ძალიან კარგად ორგანიზებული აგიტაციით და პროპაგანდის საშუალებით. ისინი ყურადღებას ამახვილებდნენ პიროვნულ გაკიცხვებზე სოციალური ბოროტებისა და პირადი ბოროტმოქმედების წინააღმდეგ.[11] ასა ბრიგსი აღნიშნავს, რომ „ვიქტორიანული ინგლისის შუა პერიოდში იყო რამდენი ტრაქტატი საშინაო ეკონომიკის შესახებ, ისევე როგორც პოლიტიკურ ეკონომიკაზე“.[12]
მესამე ეფექტი მოდიოდა ფილოსოფიური უტილიტარებისაგან, რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ იერემია ბენტამი (1748–1832), ჯეიმზ მილი (1773–1836) და მისი ვაჟი ჯონ სტიუარტ მილი (1806–1873). ისინი არ იყვნენ მორალისტები, არამედ მეცნიერები. მათმა მოძრაობამ, რომელსაც ხშირად „ფილოსოფიურ რადიკალიზმს“ უწოდებენ, წარმოქმნა სამეცნიერო ფორმულას რაციონალობისა და ბიზნესის ეფექტიანობის გამოყენებით „წინსვლის“ მიზნის დასახვისათვის, სოციალური პრობლემების გადაჭრის გზების ამოცნობა, გაზომვა და აღმოჩენა. ფორმულა იყო გამოძიება, კანონმდებლობა, შესრულება, შემოწმება და ანგარიშგება.[13] ევანგელისტები და უტილიტარისტები იზიარებდნენ საშუალო დონის პასუხისმგებლობის ელემენტარულ პრინციპს და შექმნეს პოლიტიკური ალიანსი.[14]
სოციალური რეფორმები მიმართული იყო მონობის აღმოფხვრისაკენ, მონობის მსგავსი ტვირთის მოხსნა ქალებზე და ბავშვებზე, პოლიციის რეფორმირებაზე, დანაშაულის თავიდან აცილებაზე და არა კრიმინალების ძალიან მკაცრი სასჯელით ხაზგასმაზე. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი იყო პოლიტიკური რეფორმები, უპირველეს ყოვლისა, პარლამენტის რეფორმა და არჩევითი დემოკრატიის დანერგვა ძველი სისტემის შესაცვლელად, რომლის თანახმად, არჩევნების ჩატარება ხდებოდა საჭირო.[15]
ტექნოლოგია, მეცნიერება და ინჟინერია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ვიქტორიანელები აღფრთოვანებული ჰიყვნენ მეცნიერებით და ცდილობდნენ გაეუმჯობესებინათ, როგორც საზოგადოება ისევე ტექნოლოგია. ბრიტანეთი ინჟინერიასა და ტექნოლოგიაში მსოფლიოს წამყვანი ცენტრი იყო. მისი საინჟინრო ფირმები მთელს მსოფლიოს ამარაგებდნენ რკინიგზის დიზაინითა და მშენებლობის საკითხებით.[16][17] ვიქტორიანული პერიოდის ცენტრალურ განვითარებას კომუნიკაციის გაუმჯობესება წარმოადგენდა. ახალი სარკინიგზო მაგისტრალი საშუალებას აძლევდა საქონლის, ნედლეულის და ადამიანების გადაადგილებას, რამაც სწრაფად შეუწყო ხელი ვაჭრობასა და მრეწველობას. რკინიგზის დაფინანსება გახდა ლონდონის ფინანსისტების მნიშვნელოვანი საქმიანობა.[18] სარკინიგზო სისტემამ განაპირობა საზოგადოების რეორგანიზაცია, ზოგადად, დაწესდა „სარკინიგზო დროის“ სტანდარტი, რომლითაც შეიქმნა საათები მთელ ბრიტანეთში. სარკინიგზო კომპლექსური სისტემა ადგენდა სტანდარტს ტექნოლოგიური მიღწევებისა და ეფექტურობისთვის. ორთქლის გემებმა საერთაშორისო მოგზაურობა უფრო ხშირი გახადეს, მოწინავეები იყვნენ ვაჭრობაში.
ჯანმრთელობა და მედიცინა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ყველაფერთან ერთად მედიცინაც პროგრესირებდა დედოფალ ვიქტორიას მეფობის დროს. აზოტის ოქსიდი იყო შემოთავაზებული, როგორც საანესთეზიო საშუალება ჯერ კიდევ 1799 წელს ჰამფრი დევის მიერ და გამოიყენებოდა 1846 წლამდე, როდესაც ამერიკელმა სტომატოლოგმა უილიამ მორტონმა თავის პაციენტებზე დაიწყო ეთერის გამოყენება ანესთეზიისათვის, რაც საერთო გახდა სამედიცინო პროფესიაში.[19] 1847 წელს ქლოროფორმი შემოიტანა ჯეიმზ იანგ სიმპსონმა, როგორც საანესთეზიო საშუალება.[20] ქლოროფორმმა პოპულარობა მოიპოვა ინგლისსა და გერმანიაში მას შემდეგ, რაც ჯონ სნოუნმა დედოფალ ვიქტორიას ქლოროფორმი მის მერვე შვილის (პრინცი ლეოპოლდი) დაბადებისთვის მისცა. 1920 წლისთვის, ქლოროფორმი იქნა გამოყენებული დიდი ბრიტანეთისა და გერმანულენოვან ქვეყნებში. ანესთეზიამ შესაძლებელი გახადა უმტკივნეულო სტომატოლოგია. ამავდროულად, ბრიტანეთის რაციონში შაქრის მოხმარება გაიზარდა, რამაც მნიშვნელოვნად გაზარდა კბილების ტკივილის შემთხვევები. შედეგად, უფრო და უფრო მეტ ადამიანს სჭირდებოდა კბილების ამოღება და საჭიროებდა სტომატოლოგიას. ამან საფუძველი ჩაუყარა „ვატერლოოს კბილებს“, როდესაც ნამდვილი ადამიანის კბილების ნაცვლად სვამდნენ სპილოს ძლისგან დამზადებულ ფორმებს. კბილებს უღებდნენ სიკვდილით დასჯილ დამნაშავეებს, საბრძოლო ველების მსხვერპლებს, მძარცველებისგან და მძიმე ავაზაკებისგანაც კი ყიდულობდნენ.[21] მედიცინამ ასევე ისარგებლა 1867 წელს ჯოზეფ ლისტერის მიერ ანტისეპტიკების დანერგვით ნახშირმჟავას (ფენოლის) სახით. მან საავადმყოფოს თანამშრომლებს დაავალა, რომ ეტარებინათ ხელთათმანები და დაეცვათ ხელები, გაეწმინდათ ხელსაწყოები და სახვევები ფენოლის ხსნარით და 1869 წელს მან გამოიგონა სპრეი, რომელიც ოპერაციის დროს ნახშირმჟავას აფრქვევს.
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Richard Altick. Victorian People and Ideas: A Companion for the Modern Reader of Victorian Literature. W.W. Norton & Company: 1974. ISBN 0-393-09376-X.
- Bourne, Kenneth. The foreign policy of Victorian England, 1830-1902 (Oxford UP, 1970.) pp 195–504 are 147 "Selected documents"
- Boyd, Kelly and Rohan McWilliam, eds. The Victorian Studies Reader (2007) 467pp; articles and excerpts by scholars excepts and text search
- Burton, Antoinette (editor). Politics and Empire in Victorian Britain: A Reader. Palgrave Macmillan: 2001. ISBN 0-312-29335-6.
- Flanders, Judith. Inside the Victorian Home: A Portrait of Domestic Life in Victorian England. W.W. Norton & Company: 2004. ISBN 0-393-05209-5.
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Victorians დაარქივებული 2016-07-01 საიტზე Wayback Machine. British Library website exploring the Victorian period.
- Victorians.co.uk Victorian Era History Guide.
- Great Victorian Lives – An Era in Obituaries from The Times[მკვდარი ბმული]
- Mostly-Victorian.com A collection of primary-source documents drawn from Victorian periodicals.
- The Victorian Dictionary
- The Victorian Web
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ John Wolffe (1997). Religion in Victorian Britain: Culture and empire. Volume V.. Manchester University Press, გვ. 129–30.
- ↑ John Wolffe (1997). Religion in Victorian Britain: Culture and empire. Volume V.. Manchester University Press, გვ. 129–30. ISBN 9780719051845.
- ↑ Dixon, Nicholas (2010). „From Georgian to Victorian“. History Review. 2010 (68): 34–38. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 January 2013. ციტირების თარიღი: 5 April 2013.
- ↑ Ireland – Population Summary. Homepage.tinet.ie. ციტირების თარიღი: 10 August 2010.
- ↑ Exiles and Emigrants დაარქივებული 22 June 2009 საიტზე Wayback Machine. . National Museum of Australia
- ↑ 6.0 6.1 Swisher, ed., Victorian England, pp. 248–50.
- ↑ Taylor, A. J. P. (1954). The Struggle for Mastery in Europe: 1848–1918. OXFORD UNIVERSITY PRESS,MUMBAI, გვ. 60–61.
- ↑ Jill C. Bender, The 1857 Indian Uprising and the British Empire (2016), 205pp.
- ↑ Asa Briggs, The Age of Improvement 1783–1867 (1957) pp 236–85.
- ↑ On the interactions of Evangelicalism and utilitarianism see Élie Halévy, A History of the English People in 1815 (1924) 585-95; also 3:213-15.
- ↑ G.M. Young, Victorian England: Portrait of an Age (1936, 2nd ed, 1953), pp 1–6.
- ↑ Briggs, The Age of Improvement 1783–1867 (1957) p 447.
- ↑ Young, Victorian England: Portrait of an Age pp 10–12.
- ↑ On the interactions of Evangelicalism and utilitarianism see Élie Halévy, A History of the English People in 1815 (1924) 585-95; see pp 213–15.
- ↑ Llewellyn Woodward, The Age of Reform, 1815–1870 (1962), pp 28, 78–90, 446, 456, 464–65.
- ↑ Lionel Thomas Caswell Rolt, Victorian engineering (Penguin, 1974).
- ↑ Herbert L. Sussman, Victorian technology: invention, innovation, and the rise of the machine (ABC-CLIO, 2009)
- ↑ John R. Kellett, The impact of railways on Victorian cities (Routledge, 2007).
- ↑ Dr William Green Morton (1819–68). General-anaesthesia.com. ციტირების თარიღი: 10 August 2010.
- ↑ History of chloroform anaesthesia. General-anaesthesia.com. ციტირების თარიღი: 10 August 2010.
- ↑ h2g2 – Waterloo Teeth: A History of Dentures. BBC (24 August 2005). ციტირების თარიღი: 10 August 2010.