შინაარსზე გადასვლა

დოღუბაიაზითი

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
დასახლებული პუნქტი
დოღუბაიაზითი
თურქ. Doğubayazıt

ქვეყანა თურქეთის დროშა თურქეთი
კოორდინატები 39°33′00″ ჩ. გ. 44°05′00″ ა. გ. / 39.55000° ჩ. გ. 44.08333° ა. გ. / 39.55000; 44.08333
ცენტრის სიმაღლე 1625 მეტრი
მოსახლეობა 121 263 (2018)
სასაათო სარტყელი თურქეთის დრო[1] [2] და UTC+3[2]
საფოსტო ინდექსი 04×××
დოღუბაიაზითი — თურქეთი
დოღუბაიაზითი

დოღუბაიაზითი (ქურთ. Bazîd;[3] სომხ. Պայազատ ან Դարոյնք)[4] — ქალაქი თურქეთის აღრის პროვინციაში, ირანის საზღვართან ახლოს. ზღვის დონიდან 1625 მ-ზე. დოღუბაიაზითის რაიონის ცენტრი.[5] მოსახლეობა 80 061 ადამიანი (2021 წ.).[6] ასევე ცნობილია როგორც ქურდავა,[7][8] ქალაქი იყო თვითგამოცხადებული ქურთული სახელმწიფოს, არარატის რესპუბლიკის (1927-1931 წწ.) დედაქალაქი, რომლის ცენტრიც აღრის პროვინციაში იყო.[9][10][11]

ისტორია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დიდი ხნის განმავლობაში დოღუბაიაზითი უფრო დიდი და მნიშვნელოვანი დასახლება იყო, ვიდრე დღევანდელი პროვინციის დედაქალაქი აღრი, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ ქალაქი ირანის სასაზღვრო გადასასვლელია.

ამ რეგიონს ხანგრძლივი ისტორია აქვს, ქალაქის ტერიტორიაზე ძეგლები გვხვდება ჯერ კიდევ ურარტუს სამეფოს დროიდან (2700 წელზე მეტი ხნის წინ). ოსმალეთის იმპერიამდე ეს ადგილი ცნობილი იყო თავისი სომხური სახელით დარუინქი (სომხ. Դարույնք).[4] IV საუკუნეში სასანიანებმა ვერ შეძლეს სომხური სიმაგრისა და სამეფო განძის აღება დარუინქში. სომხეთის ბაგრატუნების დინასტიის მთავრები ცხოვრობდნენ დარუინქში და მათ ხელახლა განაახლეს ციხესიმაგრე დღევანდელი სახით. როდესაც მეფე გაგიკ I არწრუნიმ ხელახლა დაიკავა ციხესიმაგრე დაახლოებით 922 წელს, ის ეპისკოპოსის რეზიდენციად იქცა.[12] ქალაქი რამდენჯერმე დაიპყრეს და კვლავ დაიბრუნეს სპარსელებმა, სომხებმა, ბიზანტიელებმა და სელჩუკებმა. ყველა მათგანი ამ ველზე ისვენებდა და ძალებს იკრებდა მთების გადალახვისას.[4] თურქული ტომები აქ 1064 წელს გამოჩნდნენ, მაგრამ მათ მალე მოჰყვნენ მონღოლები და თურქების სხვა ტალღები. დარუინქის ციხესიმაგრე მრავალჯერ შეკეთდა ისტორიის განმავლობაში, თუმცა დღეს მას უწოდებენ თურქი მხედართმთავრის, ჯელაირლი შეჰზადე ბაიაზით-ხანის სახელს, რომელმაც ერთ-ერთი რეკონსტრუქცია შეუკვეთა 1374 წელს. XVI საუკუნეში ქალაქს ბაიაზითი დაერქვა.

სეფიანების დროიდან ეს რეგიონი თურქულად მოლაპარაკე გენერლების მმართველობის ქვეშ მოექცა, მათ შორისაა ოსმალი გენერალი ისაკ-ფაშაც, რომელმაც ააშენა სასახლე, რომელიც დღემდე მის სახელს ატარებს.

ქალაქი საბრძოლო მოქმედებების ადგილი გახდა ოსმალეთ-სპარსეთის ომის (1821–1823) დროს, როდესაც 1821 წელს ყაჯართა ირანის სარდალმა აბას-მირზამ ქალაქი დაიკავა.[13] ქალაქზე ისევ გაგრძელდა თავდასხმები. 1856 წელს რუსეთმა სცადა მისი აღება, ხოლო რუსეთ-ოსმალეთის ომის (1877–1878) დროს იგი რუსებმა დაიკავეს. როდესაც რუსებმა უკან დაიხიეს, მრავალი ადგილობრივი სომეხი მათ გაჰყვა და ჩამოაყალიბა ახალი ბაიაზეთი (დღევანდელი გავარი) სევანის ტბის სანაპიროზე, სომხეთში.

1920 წლიდან რეგიონმა დაიწყო გოგირდის წარმოება.[14]

სოფელი ბაიაზითის თავდაპირველად სომხებით იყო დასახლებული, ხოლო 1930 წელს იქ ქურთები და იეზიდები დასახლდნენ. 1930 წელს თურქეთის არმიამ სოფელი გაანადგურა არარატის აჯანყებაზე პასუხად. 1930-იან წლებში ძველი ადგილიდან ქვემოთ, ველზე, აშენდა ახალი ქალაქი, რასაც სახელი „დოღუბაიაზითი“ დაერქვა, რაც პირდაპირ ითარგმნება როგორც „აღმოსავლეთი ბაიაზითი“.[15]

დოღუბაიაზითი იყო ქურთული არარატის რესპუბლიკის დედაქალაქი 1927-1930 წლებში. ამ რესპუბლიკას ხელმძღვანელობდნენ იბრაჰიმ ჰასკი და იჰსან ნური, ხოიბუნის ორგანიზაციიდან.[16] ქალაქი დროებით ქურთისტანის დედაქალაქად გამოცხადდა და საერთაშორისო საზოგადოებას, ერთა ლიგასა და დიდ სახელმწიფოებს, წარედგინა როგორც დამოუკიდებელი ქურთული სახელმწიფოს ცენტრი.[17][18][19]

2006 წლის იანვარში დოღუბაიაზითი H5N1 ტიპის ფრინველის გრიპის ეპიცენტრი გახდა. რამდენიმე ბავშვი დაიღუპა ამ ვირუსით მას შემდეგ, რაც მათ მკვდარი ქათმებით ითამაშეს.[20]

გეოგრაფია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დოღუბაიაზითის რაიონული ცენტრი აღრიდაღი მთების სამხრეთით მდებარეობს.[21] იგი მდებარეობს არარატის მთიდან სამხრეთ-დასავლეთით 15 კილომეტრში, ქალაქ აღრიდან აღმოსავლეთით 93 კილომეტრში და ირანის საზღვრიდან 35 კილომეტრის დაშორებით.[22]

ქალაქი ველზე მდებარეობს, რომელსაც თურქეთის რამდენიმე ყველაზე მაღალი მწვერვალი აკრავს, მათ შორის: არარატი (5 137 მ), მცირე არარატი (3 896 მ), თენდურექი (3 533 მ), ქალეთეფე (3 196 მ), არიდაღი (2 934 მ), გიოლერტეფე (2 643 მ), ქიზილის მთა (2 730 მ) კი ქალაქიდან ორ კილომეტრში, აღმოსავლეთით მდებარეობს.

კლიმატი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ველზე კლიმატი ზაფხულში ცხელი და მშრალია, ზამთარში კი ცივი და ნაწილობრივ თოვლიანი. კლიმატი კლასიფიცირდება როგორც კონტინენტური, რომელიც თანდათან გადადის ცივ ნახევრადარიდულ კლიმატში.[23]

ჰავის მონაცემები — Doğubayazıt (1991–2020)
თვე იან თებ მარ აპრ მაი ივნ ივლ აგვ სექ ოქტ ნოე დეკ წლიური
საშუალო მაღალი °C 0.5 2.5 8.2 14.7 19.8 25.3 29.3 29.7 25.0 17.9 9.4 2.8 15.5
საშუალო დღიური °C −4.4 −2.6 3.0 9.0 13.7 18.7 22.6 22.8 17.8 11.3 3.7 −1.9 9.5
საშუალო დაბალი °C −8.9 −7.1 −1.7 3.5 7.5 11.5 15.3 15.3 10.1 5.2 −1.2 −6.2 3.7
საშუალო ნალექი (მმ) 18.36 19.58 27.15 41.39 53.71 39.37 23.63 14.51 18.51 36.31 26.3 21.1 339.92
ნალექიანი დღეები საშუალოდ (≥ 1.0 mm) 3.9 4.5 6.0 7.4 9.9 6.9 4.5 3.5 4.2 5.7 5.3 4.8 66.6
საშუალო ფარდობითი ტენიანობა (%) 71.2 69.4 62.9 59.3 58.3 51.8 47.9 45.7 49.2 61.2 67.4 71.7 59.6
წყარო: National Oceanic and Atmospheric Administration[24]

იხილეთ აგრეთვე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ https://web.archive.org/web/20240224154238/https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/09/20160908-2.pdf
  2. ↑ 2.0 2.1 https://www.lexpera.com.tr/resmi-gazete/metin/gun-isigindan-daha-fazla-yararlanmak-amaciyla-butun-yurtta-uygulanan-ileri-saat-uygulamasinin-devam-3
  3. ↑ (2009) Kürtçe Anamnez Anamneza bi Kurmancî (tr, ku), გვ. 56.  დაარქივებული 27 January 2020[Date mismatch] საიტზე Wayback Machine.Category:Webarchive-ის თარგის შეტყობინებები
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Edwards, Robert W. (1988). "Bayazit," Encyclopaedia Iranica III.8, 1988, pp.886-887 თარგი:Usurped.
  5. ↑ İlçe Belediyesi დაარქივებული 2015-07-06 საიტზე Wayback Machine. , Turkey Civil Administration Departments Inventory. Retrieved 12 January 2023.
  6. ↑ Address-based population registration system (ADNKS) results dated 31 December 2021 tr (XLS). TÜİK. ციტირების თარიღი: 12 January 2023
  7. ↑ Jwaideh, Wadie (2006). The Kurdish national movement: its origins and development, 1st, Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press. ISBN 0-8156-3093-X. OCLC 63117024. 
  8. ↑ Yilmaz, Özcan (2013), "Chapitre III. Le renouveau du mouvement national kurde", La formation de la nation kurde en Turquie (Graduate Institute Publications): pp. 81–99, , ISBN 978-2-940503-17-9
  9. ↑ Christopher Houston, Kurdistan: crafting of national selves, Indiana University Press, 2008, ISBN 0-253-22050-5, p. 52.
  10. ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 1. cilt, Infobase Publishing, 2009, ISBN 978-0-8160-7158-6, p. 385.
  11. ↑ Abbas Vali, Essays on the origins of Kurdish nationalism, Mazda Publishers, 2003, ISBN 978-1-56859-142-1, p. 199.
  12. ↑ Edwards, Robert W. (1984). "The Fortress at Doğubeyazıt (Daroynk‛)," Revue des Études Arméniennes 18, 1984, pp.435-459.
  13. ↑ Aksen, Virginia. (2014). Ottoman Wars, 1700-1870: An Empire Besieged page 463. Routledge. ISBN 978-1-317-88403-3
  14. ↑ Prothero, W. G. (1920). Armenia and Kurdistan. London: H.M. Stationery Office, გვ. 73. 
  15. ↑ Ishak Pasha Palace | Turkish Archaeological News. ციტირების თარიღი: 2019-11-12
  16. ↑ Allsopp, Harriet (2014). The Kurds of Syria: Political Parties and Identity in the Middle East (en). London: I.B. Tauris, გვ. 55. ISBN 978-1-78076-563-1. 
  17. ↑ Ihsan Nuri Paşa ku (25 March 2017). ციტირების თარიღი: 21 December 2019
  18. ↑ „کۆماری ئارارات، ئاوڕدانەوەیەک لە مێژوو“. chawykurd.com (ქურთული). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 December 2019. ციტირების თარიღი: 21 December 2019.
  19. ↑ „Xwendin û danasîna pirtûkan“. dengekurdistan.nu (ქურთული). ციტირების თარიღი: 21 December 2019.
  20. ↑ Turkey Bird Flu Region Still Wary - BBC article about Doğubeyazıt outbreak
  21. ↑ Karasu-Aras Dağları'nın güney yamaçlarında Doğubeyazıt bölgesi erken demir çağı yerleşmeleri Turkish. Barış Gür- Amisos (February 26, 2022).
  22. ↑ Great Britain War Office. Dogubayazidi Sheet C17 [map], 1:200,000, Series K511 (4193). (1941)
  23. ↑ „Table 1 Overview of the Köppen-Geiger climate classes including the defining criteria“. Nature: Scientific Data (ინგლისური).
  24. ↑ World Meteorological Organization Climate Normals for 1991-2020 — Doğubayazıt. National Oceanic and Atmospheric Administration. ციტირების თარიღი: January 15, 2024
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=დოღუბაიაზითი&oldid=4809007“-დან