შინაარსზე გადასვლა

ბულგარეთ-ბიზანტიის ომი (894-896)

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ბულგარელთა გამარჯვება პროკოპი კრენიტსა და კურტიკიოსზე — მინიატურა იოანე სკილიცას ქრონიკის „მადრიდის ხელნაწერიდან“
უნგრელები ალყაში აქცევენ სიმეონ I-ს დრისტრაში — მინიატურა იოანე სკილიცას ქრონიკის „მადრიდის ხელნაწერიდან“

ბულგარეთ-ბიზანტიის ომი — სამხედრო კონფლიქტი ბულგარეთსა და ბიზანტიის იმპერიას შორის, რომელიც მიმდინარეობდა ბულგარეთის მთავარ სიმეონ I-ისა და ბიზანტიის იმპერატორ ლეონ VI-ის (მდიდრის) მმართველობის პერიოდში. ომში ბულგარეთის მოკავშირეები იყვნენ პაჭანიკები, ხოლო ბიზანტიის მხარეს იბრძოდნენ უნგრელები. საომარი მოქმედებები რამდენიმე ბრძოლის სახით განვითარდა, მათ შორის — სამხრეთ ბუგთან და ბულგაროფიგონის ბრძოლაში. დაპირისპირება უმეტესად ბულგარეთის სასარგებლოდ წარიმართა. ომი დასრულდა სიმეონ I-ისთვის ხელსაყრელი სამშვიდობო ხელშეკრულებით, რომლის საფუძველზეც ბულგარეთმა მიიღო ბიზანტიის ტერიტორიების ნაწილი შავ ზღვასა და ისტრანჯას მთებს შორის.

ისტორიული წყაროები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

894-896 წლების ბულგარეთ-ბიზანტიის ომის შესახებ ცნობები დაცულია რამდენიმე ადრეული შუა საუკუნეების ისტორიულ წყაროში. განსაკუთრებით გამორჩეულია თეოფანეს ქრონიკის გამგრძელებლის, გიორგი ჰამარტოლოს ქრონიკის, სიმეონ მეტაფრასტეს, ლეონ გრამატიკოსის, კონსტანტინე VII პორფიროგენეტის, იოანე სკილიცეს, იოანე ზონარას და ალ-ტაბარი თხზულებები.[1][2]

წინაისტორია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი ბორის I-ის დროს ბულგარეთმა განიცადა სერიოზული ცვლილებები, რომლებიც დაკავშირებული იყო მის გაქრისტიანებასთან წმინდანების კირილე და მეთოდეს მოწაფეების მიერ. მთავრის პრობიზანტიურმა სიმპათიებმა ადგილობრივ კეთილშობილებში შიშები გამოიწვია, რომლებიც დაკავშირებული იყო ბიზანტიის მთავრობის გავლენის მნიშვნელოვან ზრდასთან ბულგარეთის შიდა საქმეებზე.[3][4] ამ უკმაყოფილებაზე საპასუხო რეაქცია გახდა ვლადიმერ-რასატეს მმართველობა, რომელმაც სცადა ქვეყანაში წარმართობის აღდგენა.[5] ვლადიმერ-რასატეს ტახტიდან ჩამოგდების შემდეგ, 893 წელს პრესლავის კრებაზე, კეთილშობილების დასამშვიდებლად გადაწყდა, რომ ბულგარეთის სამთავროში ღვთისმსახურების ენად ბერძნულის ნაცვლად ბულგარული დამკვიდრებულიყო. ასევე გადაწყდა, რომ ბიზანტიელი სასულიერო პირები გაეთავისუფლებინათ და ისინი ადგილობრივი წარმოშობის მღვდლებით ჩანაცვლებულიყვნენ.[1][4][6][7][8] ამრიგად, პრესლავის კრებამ გაამყარა ბულგარელთა სწრაფვა კულტურული და რელიგიური დამოუკიდებლობისკენ და მნიშვნელოვნად შეამცირა ბიზანტიური გავლენა ქვეყანაზე.[3][9] აქვე სიმეონ I, მთავარი ბორის I-ის მესამე შვილი, გამოცხადდა ბულგარეთის ახალ მმართველად.[1][4][3]

ბულგარეთზე დაკარგული გავლენის აღსადგენად, ლეონ VI ბრძენმა იმავე წელს მიიღო საპასუხო ზომები.[3] იოანე სკილიცას ცნობით, იმპერატორმა ბულგარელებთან ვაჭრობის მონოპოლია ორი ბიზანტიელი ვაჭრს — სტავრაკისა და კოსმეს — გადასცა თავისი სიმამრის, სტილიან ზაუცასის ინიციატივით. ამასთან ერთად გამოცხადდა, რომ ბულგარული სავაჭრო კვარტალი კონსტანტინოპოლიდან სალონიკეში გადაჰქონდათ, ხოლო სლავ ვაჭრებს საგადასახადო ტვირთი ეზრდებოდათ.[10][11][12][13] მანამ კი ბულგარელი ვაჭრები ცხოვრობდნენ ბიზანტიის დედაქალაქში მათთვის სპეციალურად გამოყოფილ ადგილას და იხდიდნენ სხვა ვაჭრებთან შედარებით უმნიშვნელო გადასახადებს.[14] ეს გადაწყვეტილება არღვევდა 716 წლის სამშვიდობო ხელშეკრულებას და რამდენიმე სხვა ბულგარულ-ბიზანტიურ შეთანხმებას.[4][14][6] ვაჭრების ისეთი დიდი სავაჭრო ცენტრიდან განდევნა, როგორიც კონსტანტინოპოლი იყო, მძიმე დარტყმა გახდა ბულგარეთის ეკონომიკისთვის.[15] ბულგარელმა ვაჭრებმა სიმეონ I-ს საჩივრით მიმართეს, რომელმაც ლეონ VI-ს მათ დასაცავად შუამდგომლობა გაუწია. თუმცა იმპერატორისგან პასუხი არ მიუღია, რადგან ლეონ VI ქვეყნის მართვაში მთლიანად ეყრდნობოდა სტილიან ზაუცასს.

ბიზანტიელი მემატიანეების ცნობით, სიმეონ I-ის მმართველობის დასაწყისიდანვე მიზნად ჰქონდა ბიზანტიური ტახტის დაპატრონება და მხოლოდ ომის დაწყებისთვის შესაფერის საბაბს ეძებდა. რამდენად სარწმუნოა ეს ცნობები, უცნობია.[5][14][6] ყოველ შემთხვევაში, როდესაც ლეონ VI ბრძენთან ყველა მიმართვა უპასუხოდ დარჩა, ბულგარეთის მთავარი 894 წლის შემოდგომაზე ლაშქრით შეიჭრა თრაკიაში.[1][3] ასე დაიწყო სამხედრო კონფლიქტი, რომელსაც ზოგიერთი ისტორიკოსი ევროპის პირველ სავაჭრო ომს უწოდებს.[9][10]

ომი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ომის დასაწყისი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბულგარების თავდასხმის აღსაკვეთად ლეონ VI-ებრძენმა სასწრაფოდ შეკრიბა ჯარი, რომლის ძირითად ნაწილს იმპერატორის ხაზარების გვარდია შეადგენდა — ძალა, რომელსაც მცირე სამხედრო გამოცდილება ჰქონდა. ჯარის სარდლებად დაინიშნენ პროკოპი კრენიტი და კურტიკი.[16][17] მაკედონიის თემში (სავარაუდოდ, ადრიანოპოლის მახლობლად) მომხდარ ბრძოლაში ბულგარებმა გაიმარჯვეს. ბიზანტიელი სარდლები ბრძოლისას დაიღუპნენ, ხოლო ტყვედ ჩავარდნილ ხაზარებს სიმეონ I-ის ბრძანებით ცხვირები მოაჭრეს და „რომაელთა შეურაცხყოფისათვის“ დედაქალაქში გაგზავნეს.[18] თუმცა, ბულგარელთა შეჭრა სათანადოდ მომზადებული არ ყოფილა, და სოფლების გაძარცვის შემდეგ ლაშქარი უკან, ბულგარეთში დაბრუნდა, თან მრავალი ბიზანტიელი ტყვე წაიყვანა.[6]

უნგრელების შეჭრა ბულგარეთში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

იმის გამო, რომ ბიზანტიური ლაშქრის უმეტესი ნაწილი იმ დროს არაბებს ებრძოდა, ლეონ VI ბრძენმა დახმარების თხოვნით მიმართა დნეპრსა და დუნაის შორის მცხოვრებ უნგრელებს. მან უნგრელ მთავრებთან — არპადთან და კურსანთან — ნიკიტა სკლირი გაგზავნა, რომელმაც ძვირფასი საჩუქრებით დაარწმუნა ისინი ბულგარეთზე თავდასხმის აუცილებლობაში.[19][20][21][22] ამავდროულად დასავლეთ-ფრანკული სამეფოს მმართველთან არნულფ კარინტიელთან რეგენსბურგში გაიგზავნა ანასტასი. სავარაუდოდ, ამ ელჩობის მიზანი იყო ბულგარელთა და აღმოსავლელ ფრანკთა მმართველთა შორის კავშირის თავიდან აცილება.[23]

მას შემდეგ, რაც სიმეონ I-მა უარი თქვა სამშვიდობო ხელშეკრულების დადებაზე და ციხეში გამოკეტა ბიზანტიის ელჩი კონსტანტინაკი,[24] 895 წლის დასაწყისში ბიზანტიურმა ფლოტმა უნგრული ლაშქარი დუნაის გავლით გადაიყვანა.[25][26][27] მიუხედავად იმისა, რომ ბულგარელებმა მდინარე გადაიარეს რკინის ჯაჭვით, ვერ შეძლეს ხელი შეეშალათ ლიუნტიკას მეთაურობით უნგრული ლაშქრის მდინარის სამხრეთ ნაპირზე გადასვლისთვის.[1][3][19][28] ბულგარეთ-ბიზანტიის საზღვარზე ნიკიფორე ფოკა უფროსის ლაშქრის შეჭრის თავიდან აცილების მიზნით მყოფმა მთავარმა სიმეონ I-მა სასწრაფოდ გამოაცხადა უნგრელების მიმართ ლაშქრობის შესახებ.[29] თუმცა სადღაც დობრუჯაში მან განიცადა მარცხი, გაიქცა დრისტრაში და აქ ალყაში მოექცა. ალყის ხელოვნების უცოდინარმა უნგრელებმა ვერ შეძლეს კარგად გამაგრებული ციხის აღება, დატოვეს მისი შემოგარენი და გზად ბულგარული სოფლების ნგრევით, პრესლავისკენ გაეშურნენ. მათ მიაღწიეს ბულგარეთის სამთავროს დედაქალაქის გარეუბნებამდე და, ტყვეების ბიზანტიელებისთვის გაყიდვის შემდეგ, კვლავ დაბრუნდნენ დუნაის ჩრდილოეთით მდებარე მხარეებში.[21][6][30]

უნგრელების წასვლის შემდეგ სიმეონ I-მა ევსტაფი არგიროს მეშვეობით შეატყობინა ლეონ VI ბრძენს სურვილი ტყვეთა გაცვლაზე მოლაპარაკებების დაწყების შესახებ. პასუხად იმპერატორმა ბიზანტიელ სპარსულებს უბრძანა თავი შეეკავებინათ ბულგარელების წინააღმდეგ საბრძოლო მოქმედებებისგან და პრესლავში გააგზავნა ლეონ ხიროსფაქტი.[1][3][4][27][29][6][31] თუმცა, რადგან სიმეონ I-ს მოლაპარაკებები სჭირდებოდა მხოლოდ ახალი ლაშქრის შესაკრებად, მან მოგონილი საბაბებით არაერთხელ უარი უთხრა ბიზანტიელ ელჩს აუდიენციაზე.[14][6][31]

სიმეონ I-ი ამავე დროს აწარმოებდა მოლაპარაკებებს უნგრელებთან მტრულად განწყობილ პეჩენეგებთან და შეძლო მათთან ალიანსის მიღწევა. 896 წლის დასაწყისში ბულგარული ლაშქარი, ყოფილი მთავარ ბორის I-ის მეთაურობით და პეჩენეგთა ჯარი ერთდროულად შეიჭრნენ უნგრეთის მფლობელობაში მყოფ ტერიტორიაზე.[1][3][4] სამხრეთის ბუგთან მოწყობილ ბრძოლაში ბულგარელებმა მიაღწიეს დიდ გამარჯვებას, მაგრამ თავადაც დაკარგეს 20,000 მხედარი. ეს ბრძოლა გახდა ბორის I-ის ერთადერთი გამარჯვება ბრძოლის ველზე. შედეგად, დამარცხებულმა უნგრელებმა, მშობლიური ქვეყანა დატოვეს და პანონიაში გადაინაცვლეს, სადაც თავიანთი ახალი სახელმწიფო დააარსეს.

ბრძოლა ბულგაროფიგონთან

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ორ ფრონტზე ომის აწარმოების აუცილებლობისგან გათავისუფლებულმა სიმეონ I-მა ლეონ VI ბრძენისგან მოითხოვა ყველა ბულგარელი ტყვე გათავისუფლებულიყო, რომლებიც ადრე უნგრელებმა ბიზანტიელებს გადასცეს. იმპერატორი, უკვე მძიმე ომს აწარმოებდა არაბებთან, და რადგან მისი ნიჭიერი სპარსი სამხედრო მეთაური ნიკიფორე ფოკა უფროსი ახლახან გარდაცვლილიყო, იძულებული გახდა დათანხმებოდა ამ პირობას.[1][4][11][6] თუმცა უკვე 896 წლის ზაფხულში ბულგარული ლაშქარი შეიჭრა თრაკიაში იმ საბაბით, რომ ბიზანტიელებმა კვლავ დაიტოვეს სლავი მეომრები ტყვეობაში.

არაბებთან სასწრაფო ზავის დადების შემდეგ ლეონ VI-მ იმპერიის აზიური ნაწილიდან უმეტესი ლაშქრები ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე გადაისროლა, მეთაურად დანიშნა სქოლების დომესტიკოსი, ლეონ კატაკალონი და არმია ბულგარელების დასახვედრად გაგზავნა. თუმცა, რადგან ბიზანტიელი სპარსელები ნაკლებად გამოცდილები იყვნენ, ვიდრე მათი წინამორბედი ნიკიფორე ფოკა უფროსი, ბულგაროფიგონთან (თანამედროვე ბაბაესკი, თურქეთი) ბრძოლაში სასტიკად დამარცხდა სიმეონ I-ის ბულგარელთა ლაშქრთან. ბიზანტიელი ისორიკოსების ცნობით, მათი არმიის უმეტესობა განადგურდა, მხოლოდ მცირედმა შეძლო ბრძოლის ველიდან გაქცევა, მათ შორის თავად ლეონ კატაკალონმაც.[32][33][34]

ბულგაროფიგონთან გამარჯვების შემდეგ ბულგარეთის ლაშქარი მიბრუნდა კონსტანტინოპოლისკენ და, ზოგიერთი მონაცემით, მისი ალყაში მოქცევა დაიწყო. მიუხედავად იმისა, რომ სიმეონ I-მა რამდენჯერმე უარყო ლეონ VI ბრძენის სამშვიდობო წინადადება, საბოლოოდ მას მოუწია საბრძოლო მოქმედებების შეწყვეტა და, სავარაუდოდ, 120,000 ბიზანტიელი ტყვით მშობლიურ ქვეყანაში დაბრუნება.[14][33][6][35] „ფულდას ანალებში“ ნათქვამია, რომ ბულგარელმა მთავარმა სამშვიდობო ხელშეკრულებაზე მხოლოდ უნგრელთა ახალი შემოსევის საფრთხის გამო თქვა თანხმობა.[36]

შედეგები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

894-896 წლების ბულგარეთ-ბიზანტიური ომი დასრულდა სამშვიდობო ხელშეკრულებით, რომელიც თითქმის დარღვევის გარეშე მოქმედებდა ლეონ VI ბრძენის გარდაცვალებამდე — 912 წლამდე. ხელშეკრულების თანახმად, ბიზანტია ვალდებული იყო ბულგარეთისთვის ყოველწლიურად ეხადა ხარკი ბიზანტიელი ტყვე მეომრებისა და მშვიდობიანი მოსახლეობის ნაცვლად. ასევე ხელშეკრულების მიხედვით, სიმეონ I-მა მიიღო შავ ზღვასა და სტრანჯას შორის მდებარე მიწები. სანაცვლოდ ბულგარელები ვალდებულნი იყვნენ არ დასხმოდნენ თავს ბიზანტიას და ასევე ლეონ VI-სთვის დაებრუნებინათ დირახიუმის თემში დაპყრობილი ოცდაათი ციხე.[4][6] ბულგარული სავაჭრო კვარტალი ისევ დაბრუნდა კონსტანტინოპოლში.[4] ეს ხელშეკრულება ამყარებდა ბულგარეთის, როგორც ყველაზე ძლიერი სახელმწიფოსი მდგომარეობას, ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე.

სიმეონ I კმაყოფილი იყო ომის შედეგებით და თვლიდა, რომ ბიზანტიაზე უპირატესობა ჰქონდა. თუმცა ის ასევე ხვდებოდა, რომ საბოლოო გამარჯვებისთვის ჯერ კიდევ ბევრი რამ იყო გასაკეთებელი. კონსტანტინოპოლის სიდიადის გადალახვის სურვილით შთაგონებულმა სიმეონ I-მა პრესლავში ფართომასშტაბიანი მშენებლობა დაიწყო. ამავე პერიოდში მან თავის გავლენას დაუქვემდებარა სერბეთიც — იმ პირობით, რომ სერბთა მთავარი პეტარ გოინიკოვიჩი აღიარებდა მის უზენაესობას.

სიმეონ I-მა ასევე იხილა, რამდენად დაუცველი იყო ბულგარეთი ჩრდილოელი მეზობლებისთვის, როდესაც ისინი ბიზანტიასთან ერთად გაერთიანდებოდნენ. მთავრის მიერ გაკეთებულმა დასკვნებმა ხელი შეუწყო ბულგარელთა წარმატებას 913-927 წლების კონფლიქტში, როდესაც ბიზანტიელ დიპლომატებს სერბებისა და პეჩენეგებისგან სამხედრო დახმარების მიღებაში ხელის შეშლის შემდეგ, სიმეონმა დაამარცხა თავისი კავშირგარეშე დარჩენილი მტრები აქელოოსთან ბრძოლაში — ბიზანტიელთა ერთ-ერთ უდიდეს მარცხში მთელი მათი ისტორიის განმავლობაში.[3]

ლიტერატურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  • Андреев Й., Лалков М. Българските ханове и царе: от хан Кубрат до цар Борис III. Исторически справочник. — Велико Тарново: Абагар, 1996. — 391 с. — ISBN 9789544272166.
  • Златарски В. История на българската държава през средните векове. Том I. История на Първото българско царство. Част II. От славянизацията на държавата до падането на Първото царство (852—1018). — София: Наука и изкуство, 1971.
  • Рансимен С. История Первого Болгарского царства. — СПб.: Евразия, 2009. — 384 с. — ISBN 978-5-8071-0332-1.
  • Симеон : [арх. 23 сентября 2022] // Сен-Жерменский мир 1679 — Социальное обеспечение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015. — С. 188. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 30). — ISBN 978-5-85270-367-5.
  • Tougher Sh. The Reign of Leo VI (886—912): Politics and People. — Leiden: Brill, 1997. — 262 p. — ISBN 978-9-00-410811-0.

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Symeon (von Bulgarien). Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  2. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Leon VI.. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 Андреев, Лалков 1996.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 Рансимен 2009.
  5. ↑ 5.0 5.1 Успенский Ф. И., История Византийской империи: Период Македонской династии (867—1057), М.: Мысль, 1997. — გვ. 219—222, ISBN 5-244-00873-0.
  6. ↑ 6.00 6.01 6.02 6.03 6.04 6.05 6.06 6.07 6.08 6.09 Златарски 1971.
  7. ↑ Николов А., Факти и догадки за събора през 893 година, Шумен, 2014, გვ. 229—237, დაარქივებულია ორიგინალიდან (23 თებერვალი, 2022)
  8. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Vladimir. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  9. ↑ 9.0 9.1 Бакалов Г., Ангелов П., Павлов П., История на българите от древността до края на XVI век, София: Знание, 2003. — გვ. 251, ISBN 954-621-186-9.
  10. ↑ 10.0 10.1 Mladjov I., Selections on Byzantium. Selections from the Chronicle of Ioannes Skylitzes, 2003
  11. ↑ 11.0 11.1 Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Stylianos Zautzes. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  12. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Staurakios. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  13. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Kosmas. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 Fine J., The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, 1991. — P. 137—141, ISBN 0-472-08149-7.
  15. ↑ Obolensky D., The Byzantine Commonwealth: Eastern Europe, 500—1453, Cardinal, 1974 (1971), P. 105—106.
  16. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Prokopios Krenites. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  17. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Kurtikios. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  18. ↑ Whittow M., The Making of Byzantium (600—1025), Los Angeles: University of California Press, 1996. — P. 286—287, ISBN 0-520-20497-2.
  19. ↑ 19.0 19.1 Spinei V., The Great Migrations in the East and South East of Europe from the Ninth to the Thirteenth Century, Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies) and Museum of Brăila Istros Publishing House. — P. 52, ISBN 973-85894-5-2.
  20. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Niketas Skleros. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  21. ↑ 21.0 21.1 Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Arpad. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  22. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Kursan. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  23. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Arnulf (von Kärnten). Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  24. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Konstantinakios. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  25. ↑ Guilland R., Recherches sur les institutions byzantines, Berlin & Amsterdam: Akademie-Verlag & Adolf M. Hakkert, 1967, Band 35, S. 537.
  26. ↑ Tougher 1997, p. 95 & 176—177.
  27. ↑ 27.0 27.1 Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Eustathios. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  28. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Liuntika. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  29. ↑ 29.0 29.1 Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Nikephoros Phokas («der Ältere»). Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  30. ↑ Божилов И., Гюзелев В., История на средновековна България VII–XIV век, София: Анубис, 1999. — გვ. 248, ISBN 954-426-204-0.
  31. ↑ 31.0 31.1 Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Leon Choirosphaktes. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  32. ↑ The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford & New York: Oxford University Press, 1991. — P. 317, ISBN 0-19-504652-8.
  33. ↑ 33.0 33.1 Shepard J., Byzantium in Equilibrium, 886—944, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, P. 570.
  34. ↑ Lilie R.-J., Ludwig C., Zielke B. Leon Katakalon. Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. De Gruyter. ციტირების თარიღი: 2021-03-20.
  35. ↑ Treadgold W., A history of the Byzantine State and Society. — P. 464, ISBN 0-8047-2630-2.
  36. ↑ Annales Fuldenses, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1960. — S. 168.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ბულგარეთ-ბიზანტიის_ომი_(894-896)&oldid=4802782“-დან