ბაფუმბირა
| ბაფუმბირა | |
|---|---|
 რუანდელი მოსწავლეები. | |
| საერთო მოსახლეობა | |
| დაახ. 7,7 მლნ. | |
| ენები | რაფუმბირა |
| რელიგიები | ქრისტიანობა, ისლამი |
ბაფუმბირა (ეთნონიმები: ბანიარუანდა ან ბანიამულენგი ან რუანდელები) — ბანტუს ხალხში შემავალი ეთნოსი, რომელიც სათავეს იღებს კოლონიზაციის წინარე რუანდას სამეფოში და მოიცავს თანამედროვე რუანდაში მცხოვრებ და კინიარუანდას ენაზე მოსაუბრე ხალხს კონგოსა და უგანდაში. ბაფუმბირა შედგება სამი მკვიდრი ჯგუფისგან: ჰუტუ (ბაჰუტუ ან აბაჰუტუ), ტუტსი (ბატუტსი ან აბატუტსი ან უატუტსი) და ტუა (ბატუა).
რუანდას პოპულაცია 1991 წლისთვის 7.7 მილიონ ადამიანს შეადგენდა. 2007 წლისთვის ამ რიცხვმა 9.7 მილიონს მიაღწია მიუხედავად გენოციდისა და ორ მილიონამდე ადამიანის რუანდიდან გადასახლებისა. ეს აიხსნება იმით, რომ ამ დროისთვის ბევრი დევნილი დაბრუნდა რუანდაში და იმით, რომ შობადობის მაჩვენებელი საკმაოდ დიდია. გამოკითხვის თანახმად, საერთო მოსახლეობის 90 %-ს შეადგენს ბაჰუტუ, 9 %-ს ტუტსი და 1 %-ს ბატუა. თუმცა, გარკვეული აზრით, ეს შესაძლოა სინამდვილეს არ შეესაბამებოდეს, რადგან ტუტსის ბევრი წარმომადგენელი თავის წარმომავლობას მალავს.
კინიარუანდას ენა უნივერსალურად ითვლება რეგიონში, რადგან რუანდისა და ბანტუს ხალხის მთავარ სალაპარაკო ენას წარმოადგენს. პრაქტიკული განსხვავები დაჯგუფებებს შორის ის არის, რომ ბატუა ორ კილოზე საუბრობს, როცა ტუტსი და ბაჰუტუ სამზე.
რუანდელების ეკონომიკა აწყობილია საკვებზე, რომელიც მოჰყავთ, მიუხედავად იმისა, რომ 90 %-ს თავადვე მოიხმარენ. კერძოდ: მარცვლეული, ბანანი, ტკბილი კარტოფილი, მანიჰოტი და კარტოფილი. შინაური საქონელიდან რქოსან პირუტყვს ზრდიან რძის პროდუქტებისთვის, ხოლო თხებსა და ქათმებს ხორცისთვის. ჭარბ საკვებს ყიდიან ან ადგილობრივ მარკეტებში აბარებენ, საიდანაც ბითუმად მოვაჭრეებს საკვები ქალაქებში გადააქვთ. რუანდელები მხოლოდ მცირე რაოდენობის პროდუქტის შესყიდვით არიან დაკავებულნი, ისიც ისეთი პროდუქტის, რომლის სახლში მოყვანაც არ შეუძლიათ: ტანსაცმელი, საპონი და წამლები. რუანდიდან მასშტაბური ექსპორტი წარმოებს ყავასა და ჩაიზე.
ტრადიციების მიხედვით, ბაფუმბირაში შრომის განაწილება შემდეგნაირად ხდებოდა: ტუტსი ცხოველებს უვლიდა, ბაჰუტუს წარმომადგენლები ფერმერები იყვნენ, ბატუას წარმომადგენლები კი მონადირეები. თუმცა შრომის განაწილება ოდნავ უფრო კომპლექსური იყო, რადგან გვხვდებოდნენ ბაჰუტუს წარმომადგენლები, რომლებიც ცხოველებს უვლიდნენ და ტუტსის წარმომადგენლები, რომლებიც ფერმერები იყვნენ. ამავდროულად თავად აგრარულ სფეროშიც ხდებოდა შრომის გადანაწილება, მაგრამ უკვე სქესის მიხედვით. მაგალითად, მამაკაცები მიწას დასათესად ამზადებდნენ, ქალები, კი თესავდნენ და შემდგომ უვლიდნენ.
ტრადიციული რუანდული კოსმოლოგია საკუთარ თავში მოიცავდა ერთ მაღალ ღმერთს, რომელიც დაკავშირებული იყო დანარჩენი დაბალი მატერიის ღვთაებებთან, წინაპრებთან და მეფესთან. სწორედ, ამიტომ ატარებდა სამეფო კარგი რიტუალებსა და სხვა რელიგიურ პრაქტიკებს, რათა მათი სახელით სიმშვიდე და ბარაქა ეთხოვათ.
კულტურული თუ რელიგიური თვალსაზრისით ჰუტუ და ტუტსი ძალიან ჰგვანან ერთმანეთს, მაშინ როცა ბატუა სრულიად განსხვავებულია. მიუხედავად ამისა, რიგი თეორიები და ვარაუდები გვაუწყებენ იმას, რომ ჰუტუ და ტუტსი სხვადასხვა წინაპრების მქონე ხალხებია. შესაძლოა, სწორედ, ამან გამოიწვია ის, რომ ამ ორ დაჯგუფებას შორის დაპირისპირება გაჩნდა, რომელმაც დროთა განმავლობაში სერიოზული სახე მიიღო, ბატუა კი ნელ-ნელა სრულიად უმნიშვნელო უმცირესობად იქცა, თავისი განსხვავებულობის გამო. ჰუტუსა და ტუტსის დაპირისპირებამ, რომელიც სიძულვილში გადაიზარდა, შედეგად ჯერ რევოლუცია გამოიწვია, შემდგომ კი გენოციდი, რომლებსაც ათასობით ადამიანი შეეწირა.[1]
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
წარმოშობის ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ტუტსის, ჰუტუს და ბატუას წარმოშობის ისტორიის კვლევა იყოფა ოთხ ქრონოლოგიურ საფეხურად: 1. ფენოტიპური განსხვავება ამ ტომებს შორის; 2. გენოტიპური განსხვავება ამ ტომებს შორის; 3. რუანდელი ხალხის მოგონებები და თქმულებები წარსულთან დაკავშირებით; 4. ისტორიკოსების კვლევები.
პირველი ფენოტიპური მოსაზრებები გაჩნდა კოლონიალიზმის ეპოქაში მიგრაციის თეორიის სახით, რომლის თანახმადაც ანთროპოლოგები მიიჩნევდნენ, რომ ჰუტუ და ტუტსი სხვადასხვა ხალხებია, რომელთა წინაპრებიც სხვადასხვა ადგილებიდან წამოვიდნენ და დასახლდნენ აფრიკის დიდი ტბების რეგიონში.
მიგრაციის თეორიას დაუპირისპირდა ორი ტიპის კრიტიკა: 1. უარყოფდა მიგრაციას და ამბობდა, რომ განსხვავება ხალხს შორის სელექციურსა და სოციალური ცხოვრების შედეგია; 2. არ უარყოფდა მიგრაციას, უბრალოდ მის, როგორც ისტორიულ ფაქტის მნიშვნელობას, ეჭვქვეშ აყენებდა.
პირველი ტიპის კრიტიკის მაგალითია, უოლტერ როდნის, მებრძოლი ნაციონალისტის, ნაშრომი, სადაც ის წერს, რომ რუანდას ტომები ერთმანეთისგან განსხვავდებოდნენ სოციალური მდგომარეობის, კვებისა და საცხოვრებელი პირობების გამო. დომინიკ ფრანჩე ამ მიზეზებს სექსუალურ სელექციას უმატებს.[2]
მეტი ნათელი საკითხს გენოტიპური მიდგომისას მოეფინა. ნაშრომში ,,Genetics and History of Sub-Saharan Africa’’ აღნიშნული იყო, რომ რუანდელ ტომებსაც, ისევე როგორც დიდი ტბების რეგიონში მცხოვრებ სხვა ტომებს, ჰქონდათ ნამგალა უჯრედი, რომელიც ლაქტოზის აუტანლობას გულისხმობს. მოგვიანებით გაირკვა, რომ ეს უჯრედი მალარიის იმუნიტეტს უზრუნველყოფდა. მაგრამ რუანდელ ტუტსის ეს უჯრედი თავიდანვე არ ჰქონია და შეიძინა ადგილობრივ ტომებთან ურთიერთობის შედეგად. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუდოდ, რომ ტუტსის წინაპრები ისეთ ადგილას ცხოვრობდნენ, სადაც მალარია არ იყო და შემდგომ გადმოსახლდნენ.[3]
დროთა განმავლობაში მიგრაციის თეორიას მეტი და მეტი მტკიცებულება დაემატა. მის სასიკეთოდ მეტყველებდა ადგილობრივი ხალხის მოგონებებიც, კერძოდ, ადგილობრივი მითი, რომელიც კოლონიზაციამდე არსებობდა და რომელიც კოლონიზაციის დროის ანთროპოლოგებმა ჩაიწერეს. არჩი მაფიჟიმ ეს მითი და მასთან დაკავშირებული დასკვნა ერთ მთლიანობად შეკრა. მითი მოგვითხრობს ბიჩვეზის დინასტიაზე ბანიოროს სამეფოდან, რომელიც დასავლეთ უგანდას ტერიტორიაზე მდებარეობდა. მითის მიხედვით, ბიჩვეზები გადასახლდნენ სამხრეთ-აღმოსავლეთ ეთიოპიიდან და სამხრეთ სომალიდან ჩრდილოეთში და რამდენიმე თაობის შემდეგ, ბაბიტოს შემოტევების გამო, გადასახლდნენ ჩრდილოეთიდან. მაფიჟი ბიჩვეზის აკავშირებს დიდი ტბების ტუტსის ტომთან და მიგრაციას რქოსანი საქონლისთვის ეკოლოგიური პირობების გაუმჯობესებით ხსნის.
მიგრაციის თეორიას თან ახლავს დაპყრობის თეორიაც, რომელიც ტუტსის არა მიგრაციას, არამედ დაპყრობით შემოსვლას გულისხმობს, რაც უკეთ ახსნის ჰუტუსა და ტუტსის ასიმილაციას. ტუტსის შემოსვლასთან ასევე დაკავშირებულია პასტორიალიზმისა და სახელმწიფოს მართვის ხელოვნების გაჩენაც რეგიონში.[2] ამის გარდა ისტორიკოსების მიერ ტრადიციაბზე დაკვირვებითა და მათი გათვალისწინებით, ბატუტსელები მოდიან ჩრდილოეთიდან, კერძოდ, ტბების რაიონიდან და არა ვიქტორიას ტბის შორეული მხარეებიდან. ეს იყო ყველაზე ძველი ბატუტსელთა მიგრირების ფაქტი, ასევე ზოგი კვლევა და დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ბატუტსელი საზოგადოების გავრცელების კვალი კივეის ტბის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში შეინიშნებოდა. ყოველივე ეს შეუთავსდება ბიჩვეზის მითს.[4] საბოლოოდ ბევრი ისტორიული მტკიცებულების დეფიციტის მიუხედავად, იმის თქმა მტკიცედ შეიძლება, რომ ჰუტუს და ტუტსის წინაპრები აუცილებლად ჰუტუ და ტუტსი შეიძლება არ ყოფილიყვნენ, რადგან ეს ხალხი საუკუნეების მანძილზე ცხოვრობდა ერთ ტერიტორიაზე, ლაპარაკობდნენ ერთ ენაზე და ჰქონდათ ერთი რელიგია.[2]
თავდაპირველად ბატუტსელების ცხოვრების სტილი მათსავე ტრადიციებზე იყო დაფუძნებული, მაგრამ რუანდის მიწებზე ბაჰუტუს ტომთან გადმოსახლებისა და თანაცხოვრების შემდეგ მათ მოუწიათ თავიანთი კულტურის გაცხრილვა, რის შემდეგადაც რამდენიმე კულტურული მახასიათებელი დაკარგეს, დანარჩენი კი მაქსიმალურად მოარგეს ჰუტუს ტომის ტრადიციებს, რის საფუძველზეც საბოლოოდ რუანდის ამჟამინდელი სახელმწიფო ჩამოაყალიბეს. რუანდის სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაში გარკვეული როლი ითამაშეს ბატუას ტომის წარმომადგენლებმაც, მაგრამ ისინი გარიყულ ტომად მიიჩნეოდნენ, მათი რიცხობრივი სიმცირის გამო.[4]
რუანდას სამეფო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდას ისტორიის აღწერისას მკვლევარები დიდი ინფორმაციული წინაღობის წინაშე დადგნენ. რადგან რუანდელ ხალხს მიაჩნდა, რომ ისტორია წმინდა და საიდუმლოა, ისინი არ საუბრობდნენ დაღუპულ მეფეებზე. მხოლოდ მაშინ ლაპარაკობდნენ ძველ დროზე, როდესაც არისტოკრატია მეფის კარზე სანადიმოდ შეიკრიბებოდა.
ვინაიდან ისტორია და ტრადიციები წმინდა დანიშნულებას ატარებენ, მათ გამცემს საფრთხეც კი შეიძლება შეექმნას. რუანდას სახელმწიფოს შესახებ მოპოვებული წყაროების ავტორები ძირითადად გასაიდუმლოებულია მათივე უსაფრთხოებისთვის. უშუალოდ სახელმწიფოს ან რუანდას ტომთა ჩამოყალიბების შესახებ ბევრი მითი არსებობს. ხშირ შემთხვევაში ამ მითებს ანიჭებენ წმინდა მნიშვნელობას და ძველი მეფეების მმართველობის ხანებიც მათთანაა დაკავშირებული. აღსანიშნავია, რომ მითები მრავალფეროვანია და ზოგიერთ მათგანში ქრისტიანული მითოლოგიის გავლენაც შეინიშნება. მაგალითად, ერთ-ერთი მითი მოგვითხრობს იმის შესახებ თუ როგორ გამოაძევეს ნაინა ბატუტსი სამოთხიდან დედამისის გაუთავებელი ლაპარაკის გამო. აღსანიშნავია, რომ რუანდულ მითოლოგიაში ადამიანები ხმელეთზეც ცხოვრობდნენ და სამოთხეშიც. ნაინა ბატუტსი გამოძევების შემდეგ მოხვდა ბურუნდის რეგიონში, ვიქტორიას ტბის დასავლეთ ნაწილში, სადაც სამოთხიდან მანამდე გამოძევებული ჰუტუს ოჯახები იხილა. ხანმოკლე დროის შემდეგ კი ბატუას ტომის წარმომადგენლებსაც მიაკვლიეს. ნაინა ბატუტსიმ და მისმა ძმა კიგუამ. იქ მცხოვრებ ხალხს მეურნეობა, მესაქონლეობა და მრეწველობა ასწავლეს, რითაც ჰეგემონია მოიპოვეს და შედეგად მათი შთამომავლები მეფეებად იქცნენ. სამეფო დინასტიად ბატუტსის წარმომადგენლები ითვლებოდნენ.
არსებობს სხვა ტიპის ლეგენდებიც, რომლებიც რუანდას სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაზე მოგვითხრობენ. მაგალითად, დოქტორი კენდტი მოგვითხრობს სახელმწიფოს ფორმირების მისეულ ვერსიას: რუანდაში მცხოვრებ პირველ ადამიანს ჰყავდა ხუთი შვილი. მათგან სამნი იყო კიტუსი, კიტუა და კინიაბუნგუ. კიტუა საკუთარმა ძმამ მოკლა ეჭვიანობის ნიადაგზე. მამას უნდოდა შური ეძია და დაესაჯა, მაგრამ ვერ გაიმეტა. სამაგიეროდ გააძევა ოჯახიდან და მისი შთამომავლობა დევნილად შერაცხა დანარჩენი ძმებისთვისაც. ამ წყაროზე დაყრდნობით, ანთროპოლოგები ასკვნიან, რომ ბატუტსები, სწორედ, დევნილი ძმის შთამომავლები არიან, რომლებიც დაბრუნდნენ მიგრაციით რუანდის ტერიტორიაზე და გარკვეული წვლილიც შეიტანეს რუანდის ერთიან სახელმწიფოდ ჩამოყალიბებაში.[4]
კიდევ ერთი ლეგენდის თანახმად, პირველმა მეფემ, კიგუამ, თავის სამ შვილს გატუას, იაჰუტუს და გატუტსის ღამით რძის მოვლა დაავალა. იაჰუტუს ღამით რძე დაექცა, გატუას მოსწყურდა და რძე დალია. მხოლოდ გატუტსიმ შეძლო რძის დაცვა დილამდე. სწორედ, ამიტომ ის გახდა მეფე. იაჰუტუ მისი მოჯამაგირე, ხოლო გატუა გამოაძევეს.[5]
ახლიდან ძველისკენ რუანდას მმართველთა დინასტის ქრონოლოგიურმა დაწყობამ ანთროპოლოგები მეთხუთმეტე საუკუნემდე მიიყვანა და რუანდას სახელმწიფოს წარმოშობის თარიღადაც მეთხუთმეტე საუკუნეა მიჩნეული. არსებობს მოსაზრებები რომ რუანდას დინასტია ბუნიოროსა და ბიჩვეზის სახემწიფოებსაც უკავშირდება, რადგან ეს სახელმწიფოებრივი ფორმირებები რუანდის შემოგარენში არსებობდა. არსებობს ვარაუდი, რომ სახელმწიფოებრივი ფორმირებების დინასტიური ხაზის გამგრძელებლები ყოფილიყვნენ რუანდელები.
მიუხედავად იმისა, რომ რუანდელებს არ უყვართ საკუთარ ისტორიაზე საუბარი, მათაც ჰყავთ გამორჩეული მეფეები, რომლებზეც ხშირად ამახვილებენ ყურადღებას. ერთ-ერთი მათგანი არის რუგენზუ იუა ენდაჰირო, რომლის შესახებაც რუანდელებს ყველაზე მეტი მითი აქვთ შეთხზული. ერთ-ერთის თანახმად, მას ზებუნებრივი ძალები გააჩნდა და შესაძლოა გარდაცვალების შემდეგ დაბრუნებულიყო კიდეც. ასევე ჰყავდათ მუტარა ლუოგერა, ძლევამოსილი მეომარი, რომელმაც ბუგოი დაიპყრო და 1876 წელს კისაკაც დაიმორჩილა. უკვე გვიანდელ ხანაში ევროპული კოლონიზაციის შემდეგ, მეცნიერები რუანდაში არსებულ მმართველებზე წყაროების სიმწირეს აღარ უჩივიან და მეცხრამეტე საუკუნის ლიდერების მმართველობის შესახებაც ბევრი ინფორმაცია მოგვეპოვება. მუტარა ლუოგერას შემდეგ ლუაბუგირი განაგებდა რუანდას სახელმწიფოს, რომლის მმართველობის ხანა მუდმივი ომებით იყო სახელგანთქმული, საბოლოოდ კი, როგორც ისტორიული ცნობები გვამცნობენ, მცველებმა მოწამლეს. მიზეზი გაუთავებელი ომების შეწყვეტა იყო, მაგრამ აღსანიშნავია ისიც, რომ ზოგიერთ ანგარიშში მკვლელად ლუაბუგირის მეუღლე, კანზოგერა არის მოხსენებული, რომელიც რუანდას შემდგომი მმართველის, მუსინგას დედა იყო. რაც შეეხება მუსინგას მმართველობის პერიოდს, ის ერთპიროვნული და ძლიერი ლიდერი გამოდგა. იგი რეფორმატორად და კანონმდებლადაა მიჩნეული, რომელიც საკუთარი კანონების გასამტკიცებლად სამხედრო ტერორს მიმართავდა ხოლმე.[4]
კოლონიზაციის ეპოქა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1899 წელს რუანდა გერმანიის კოლონია გახდა, რომელსაც კოლონიები აღმოსავლეთ აფრიკაში ჰქონდა. გერმანელებმა ჩათვალეს, რომ რუანდას ტუტსის სახით ეფექტიანი მმართველები ჰყავდა, ამიტომ მათ გადაწყვიტეს, რომ უკვე არსებული პოლიტიკური სტრუქტურა შეუცვლელად დაეტოვებინათ. შედეგად გერმანია ოფიციალურად მართავდა რუანდას როგორც კოლონიას, მაგრამ ადგილობრივ ტუტსის ლორდები კვლავ განაგებდნენ ადგილობრივ საქმეებს.
მას შემდეგ რაც გერმანია დამარცხდა პირველ მსოფლიო ომში, ერთა ლიგის თაოსნობით რუანდასა და მისი მეზობელი ბურუნდის მმართველობა ბელგიას ჩაბარდა და კოლონია რუანდა-ურუნდის სახელით გახდა ცნობილი. ბურუნდიში იმ დროისთვის ისევე როგორც რუანდაში ჰუტუს და ტუტსის ეთნიკური ჯგუფები შეადგენდნენ მოსახლეობას. გერმანელების მსგავსად ბელგიელებმა ტუტსის ლორდები აგდილობრივ მმართველებად დატოვეს, რათა კოლონიის მართვის ხარჯები შეემცირებინათ. თუმცა გერმანელების ბელგიელებით ჩანაცვლებამ თავისი ცვლილებები მაინც მოიტანა რუანდას საზოგადოებაში, რადგან მათ ჰუტუს წარმომადგენლებს საშუალება მისცეს ყავის მარცვალი გასაყიდად ბაზარზე გაეტანათ და ადგილობრივ მოხმარებაში აღარ დაეხარჯათ, რის შედეგადაც ჰუტუს ეკონომიკური მდგომარეობა საგრძნობლად გაუმჯობესდა.
50-იანების მეორე ნახევარში მიწების დეფიციტმა და საერთო დაძაბულობამ, რომელიც უკვე დიდი ხანია იყო ტუტსისა და ჰუტუს შორის თავის პიკს მიაღწია და ეთნიკურ-სამხედრო დაპირისპირებაში გადაიზარდა. 1959 წელს ჰუტუმ ბოლოს და ბოლოს აჯანყება დაიწყო და ათასობით ტუტსი გაწყვიტა. ძალადობის ამ განხეთქილების პარალელურად ბელგიამ გადაწყვიტა, რომ რუანდასთვის დამოუკიდებლობა მიეცა. 1961 წელს ჩატარდა პირველი საპრეზიდენტო არჩევნები, რომელშიც ჰუტუს წარმომადგენელმა, გრეგორი ქეიბანდამ, გაიმარჯვა. პირველად ბაფუმბირას ხალხის ისტორიაში ჰუტუს უმრავლესობა თავიანთ ძველ ბატონებს, ტუტსის, მართავდნენ. 1962 წელს რუანდამ სრული დამოუკიდებლობა მოიპოვა.[5]
ჰუტუს რევოლუცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
.jpg)
1959 და 1960 წელს განვითარებულმა პოლიტიკურმა მოვლენებმა და ჰუტუს მიერ ტუტსის ათასობით წარმომადგენლის მოკვლამ გამოიწვია ის, რომ ტუტსიმ გადასახლება დაიწყო მეზობელ ქვეყნებში. ამ დევნილებმა ერთგვარი მოძრაობა ჩამოაყალიბეს, ძალა, რომელიც 30-წლიან დაპირისპირებაში ჩაერთო რუანდას მთავრობასთან. მანამდე კი პრეზიდენტი კიბანდა და მისი ჰუტუს წარმომადგენელი პოლიტიკური მომხრეები სამხრეთ და დასავლეთ რუანდაში მუშაობდნენ, რათა მათი თანამოაზრეები ერთ ძალად შეეკრათ. ჩრდილოელი ჰუტუს წარმომადგენლები, რომლებიც შედარებით მოწინავენი იყვნენ ტუტსის მონარქიის დროს კოლონიზაციის ეპოქაში დიდი როლს აღარ თამაშობდნენ კიბანდას მმართველობისას.
1972 წელს ეთნიკური დაძაბულობა უფრო გაძლიერდა, რადგან მეზობელ ბურუნდუში ტუტსის წარმომადგენლებმა ათასობით ჰუტუს წარმომადგენელი დახოცეს. კიბანდა ოპონენტებმა საპასუხო უმოქმედობაში დაადანაშაულეს და შემდეგ წელს სამხედრო გადატრიალებაც მოხდა. სათავეში გენერალი ჯუვენალ ჰაბიარიმანა მოვიდა, ხოლო მნიშვნელოვანი პოლიტიკური პოზიციები მისმა ოჯახის წევრებმა და სანდო პირებმა დაიკავეს. 1973 წელს გამოიცა რუანდას ახალი კონსტიტუცია, რომლის მიხედვითაც მხოლოდ ჰუტუს წარმომადგენელს შეეძლო პრეზიდენტობა.
სამხედრო მმართველობა რუანდაში ოფიციალურად 1975 წელს დამთავრდა, მაგრამ ჰაბიარიმანამ და მისმა პოლიტიკურმა პარტიამ ერთპარტიული მმართველობის სისტემა შემოიღეს. 80-იან წლებში ქვეყნის მდგომარეობა გაუარესდა. ყავის ექსპორტი მსოფლიო ბაზარზე დაეცა. 80-იანების ბოლოს რუანდელებში ნეგატიური დამოკიდებულება გაჩნდა ერთპარტიული სისტემის მიმართ. საბოლოოდ ყოველივე ეს დაგვირგვინდა იმით, რომ 1990 წელს ტუტსის უგანდელმა დევნილებმა რუანდაზე შეიარაღებული შეტევისთვის მზადება დაიწყეს.[5]
გენოციდი რუანდაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
უგანდაში ლტოლვილმა ტუტსის ხალხმა ჩამოაყალიბა ნაციონალური მოძრაობა, რომელსაც სათავეში ედგა იოვერი მუსოვინი. 1986 წელს მან შეკრიბა ნაციონალისტთა გარკვეული ჯგუფი და შთააგონა რომ უგანდის ხელისუფლება ძალის გამოყენებით დაემხოთ. უგანდიდან დაბრუნების შემდეგ კი მუსოვინიმ მისცა რუანდელი ნაციონალისტური პარტიის წარმომადგენლებს იარაღი და სამხედრო ტექნიკა, რათა შეჭრილიყვნენ რუანდაში. 1990 წელს ტუტსის არმიის ნაწილმა, დაახლოებით 6 000-მა სამხედრომ, რომლებიც თავიანთ თავს რუანდის ნაციონალისტურ ფრონტს უწოდებდნენ, გადაწყვიტეს რუნდაში შეჭრილიყვნენ. შედეგად მათ 40 მილის მანძილიც დაიკავეს. ამ ფაქტის დაფიქსირების შემდეგ საფრანგეთი, ბელგია და ზაირი მხარში ამოუდგნენ რუანდის პრეზიდენტ ჰაბიარიმანას. ზაირის პრეზიდენტმა მობიტო სასი სიკომ მისი დაცვის ქვედანაყოფი გაგზავნა რუანდის ნაციონალისტთა ფრონტთან საბრძოლველად. პარალელურად საფრანგეთმა და ბელგიამ დესანტი გაგზავნეს დედაქალაქ კიგალიში. ეს ქმედება ძირითადად იქ მცხოვრები ევროპელების დასაცავად გადადგმულ ნაბიჯად მიიჩნევა. რუანდის ანტინაციონალისტთა ფრთა შეაჩერეს, მაგრამ ჰაბიარიმანას მოუწია ერთპარტიულ მმართველობაზე ეთქვა უარი და ტუტსის წარმომადგენლებისთვისაც დაერთო ნება დემოკრატიულად მიეღოთ მონაწილეობა საკანონმდებლო თუ მმართველობით სისტემაში. ამის მიუხედავას ჰუტუს წარომადგენლებს მაინც ჰქონდათ შუღლი ტუტსის ტომის შთამომავლებთან და ნელ-ნელა მაინც დევნიდნენ მათ, ხშირ შემთხვევაში დევნა ძალადობითა და მკვლელობითაც მთავრდებოდა. ეს პროცესი 1993 წელს უფრო დაჩქარდა, როდესაც ტუტსელმა ოფიცრებმა მოკლეს ჰუტუელი ბურუნდის პრეზიდენტი, ენდადია. სწორედ ამ მკველობამ გააღვივა ეთნიკური სიძულვილი, რაც წინ უძღვოდა მასიურ ხოცვა-ჟლეტას.[6]
1994 წელს, რუანდელთა ეთნიკური ნიშნით დაპირისპირება და ძალადობა გენოციდსა და სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. უშუალოდ პიკს კი 1994 წლის აპრილში მიაღწია, როდესაც ჰაბიარიმანასა და ბურუნდის ახალი პრეზიდენტის სიფრინ ნტარაჟამირას თვითმფრინავი ჩამოაგდეს, რომელიც ქალაქ კიგალის აეროპორტს უახლოვდებოდა. მართალია, ამ ტერაქტის ორგანიზატორები ჰუტუს ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები იყვნენ, მაგრამ ყველაფერი ტუტსის ხალხს დაბრალდა. ამას კი უსასტიკესი 5 თვე მოყვა. ჰუტუს წარმომადგენლები ხოცავდნენ, როგორც ტუტსის მშვიდობიან მოსახლეობას, ასევე პოლიტიკურ ოპონენტებსაც. ხუთი თვის განმავლობაში დაღუპული ქალების, ბაშვებისა თუ მამაკაცების რიცხვმა ასობით ათასს გადააჭარბა. ოფიციალური გამოთვლებით წუთში დაახლოებით ხუთი ადამიანი კვდებოდა. დაიწყო საწინააღმდეგო მოძრაობაც რუანდას ნაციონალისტური ფრთის მხრიდან, ისინი მიზნად რუანდის სამხედრო ძალის განადგურებას ისახავდნენ. ცოტა ხანში, პოლ კაგამეს ლიდერობით, მათ მოიპოვეს კიდეც მმართველობა, რასაც შიშის ნიადაგზე ჰუტუს ტომის წარმომადგენელთა მასიური მიგრაცია მოჰყვა ზაირში. პოლ კაგამეს მოსვლის შემდეგ, ფორმარულად კოალიციური მმართველობა დამყარდა, რომლის სათავეშიც კვლავ ჰუტუს ტომის წარმომადგენლები იყვნენ, მაგრამ რეალურად რუანდას ნაციონალისტთა ფრთის ლიდერი მართვის სადავეებს არავის უთმობდა და ერთპიროვნულად, სასტიკად განაგებდა ხელისუფლებას.
იმის მიუხედავად, რომ ივლისში დასრულდა ყველანაირი ძალადობრივი დაპირისპირებები, ჰუტუს ტომის მიმართ მაინც გრძელდებოდა რეპრესიები. ვინაიდან სახელმწიფოს რუანდას ნაციონალისტთა ფრთა ედგა სათავეში, ტუტსის წარმომადგენლები არ ერიდებოდნენ ძალადობას. ხშირ შემთხვევაში სახელმწიფოც უმიზეზოდ აპატიმრებდა ჰუტუს ტომის წარმომადგენლებს, სწორედ ამ მიზეზით გაიქცა დაახლოებით ორი მილიონი ადამიანი საზღვარგარეთ, რადგან ისინი თავს დაცულად ვერ გრძნობდნენ. ამ ფაქტებზე დაკვირვებით გაერო ჩაერია რუანდას მმართველობის სისტემაში. სასამართლო ტრიბუნალი ჩამოაყალიბა, რომელიც თავის მხრივ სამ ნაწილად იყოფოდა: პირველი, რომელიც გენოციდს მოიცავდა, მეორე - ძალადობას განიხილავდა და მესამე - საერთაშორისო სამართალს.
1994 წლიდან მოყოლებული რუანდას ნაციონალისტთა ფრთა ედგა სათავეში რომელსაც მეორე მხრიდან რესპუბლიკური დემოკრეტიული მოძრაობა არეგულირებდა, პატარ-პატარა პარტიებთან ერთად. 1999 წელს კი დემოკრატიული არჩევნებით კოალიციური მთავრობა მოვიდა. პრეზიდენტად ჰუტუელი, რესპუბლიკურ-დემოკრატიული მოძრაობის წარმომადგენელი და ლიდერი პასტუარ ბიზიმანგა აირჩიეს, ხოლო ვიცეპრეზიდენტად პოლ კაგამე. ერთი შეხედვით, კოალიციური და დიდი იმედებისმომცემი მთავრობა მალევე დაიშალა. 2000 წელს პასტუარ ბიზიმანგა ზეწოლის გამო გადადგა და მართვის სათავეები პოლ კაგამეს ერგო. ეს იმ ფაქტს განამტკიცებს, რომ სამოქალაქო ომის შემდეგ უშუალო ძალაუფლება, პოლ კაგამეს ხელში იყო. მიუხედავად იმისა, რომ პოლ კაგამემ მოუწოდა ემიგრანტებს ქყევანაში დაბრუნებულიყვნენ მაინც აგრძელებდა ჰუტუელებზე რეპრესიას და ამ ფაქტით კიდევ უფრო აფერხებდა მათ ქვეყანაში დაბრუნებას. რუანდა დღეს ძალიან მძიმე ეკონომიკურ, სოციალურ და პოლიტიკურ მდგომარეობაში იმყოფება. დღევანდელი რუანდის სახელმწიფოს ასევე ურთულებს ვითარებას მეზობელ სახელმწიფოებთან დაპირისპირებაც, რაც ემიგრანტებითაა გამოწვეული.[5]
კულტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდას კულტურა წარმოიშვა დასავლეთ-ცენტრალურ აფრიკაში, იზოლირებულ მთიან ტერიტორიაზე, რომელსაც ესაზღვრება ორი ტბა: კივუ და მუჰაზი.[5]
რელიგია და ტრადიციები კულტურაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სამეფო კარი მოიცავდა რელიგიურ სპეციალისტებს, მაგრამ მონარქიის დამხობის შემდეგ რელიგიური ტრადიციებისა და რელიგიური პირების უმრავლესობა გაქრა. კუბანდუას სექტები მოიცავს მღვდლებს და მიუხედავად იმისა, რომ ეს სექტები დღეს ნაკლებად გავრცელებულია, კუბანდუას მღვდლები მრავალ თემში მოღვაწეობენ. უფრო ხშირად გვხვდებიან ტრადიციული მკურნალები, რომლებიც დაავადებების განკურნვისას სულიერ ძალებს მიმართავენ. ყველაზე მნიშვნელოვანი რელიგიური პირები არიან ეპისკოპოსები, პასტორები, მღვდლები და სხვა ქრისტიანული სასულიერო პირები. ქრისტიან ლიდერებს მნიშვნელოვანი სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური გავლენა გააჩნიათ.
ბევრი ტრადიციული ცერემონია განადგურდა მონარქიასთან ერთად. დამოუკიდებლობის შემდეგ წარმოქმნილმა ჰუტუს რეჟიმებმა ახალი რიტუალები შექმნეს 1959 წლის რევოლუციის აღსანიშნავად, რომელმაც მოიყვანა ისინი ხელისუფლებაში. მას შემდეგ, რაც ტუტსის რეჟიმი მოვიდა ხელისუფლებაში 1994 წელს, აღმოიფხვრა წინა მთავრობების ცერემონიები და შეიქმნა ახალი ცერემონიები 1994 წლის გენოციდის აღსანიშნავად. რუანდა ასევე აღნიშნავს ძირითად ქრისტიანულ დღესასწაულებს. ტრადიციული ცერემონიები შენარჩუნებულია მხოლოდ ოჯახებში, სადაც შემორჩა ტრადიციული პანაშვიდებიც.[1]
დასახლებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ტრადიციული რუანდას დასახლებები საკმაოდ გაფანტულია. თითოეული ოჯახი ცხოვრობს ნაკვეთზე, რომელიც შემორტყმულია ბანანის პლანტაციებითა და მინდვრებით. ძირითადი სოციალური ერთეულები არის გორები, სადაც ოჯახები ჯგუფებად ცხოვრობენ. შესაძლებელია, რომ მთელი ქვეყნის მასშტაბით სამმა სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლებმა იცხოვრონ ერთ ადგილზე, თუმცა ზოგჯერ კონკრეტულ გორაზე მხოლოდ ერთი ჯგუფის წარმომადგენლები ცხოვრობენ. სახლებს მთის ფერდობებზე აშენებენ, სადაც მინდვრები ნათესებისთვის არის კონცენტრირებული. გორაკების ზედა ნაწილი ძირითადად საძოვრებისთვის გამოიყენება, დაჭაობებული ხეობები კი დაუმუშავებელია. ტრადიციული დასახლებები შედგება მრგვალი, ტალახით ნაშენი კედლებით შემოსაზღვრული, ჩალის სახურავიანი რამდენიმე სახლისგან.
ერთი ოჯახის წარმომადგენლები ძირითადად ერთად ცხოვრობენ სახლებში, რომლებიც შემოსაზღვრულია ღობეებით. თითოეულ ცოლს საკუთარი სახლი აქვს. ამასთან ოჯახის უხუცესი წევრებიც ცალკე ცხოვრობენ. ქმრის ოჯახი ძირითადად ერთ გორაზე ცხოვრობს. ცოლის ოჯახისთვისაცაა შესაძლებელი მასთან ახლოს ცხოვრება, მაგრამ ცოლ-ქმრის ნათესავებს მნიშვნელოვანი, სოციალურად განსაზღვრული, ურთიერთობა აქვთ ოჯახთან. გათხოვების შემდგომ ქალები ქმრის ოჯახის წარმომადგენლებად ითვლებიან.[4]
რუანდაში ბავშვები სიმდიდრესთან ასოცირდებიან, შესაბამისად მათი ყოლა ძალიან მნიშვნელოვანია ამ საზოგადოებისათვის. შედეგი კი ისაა, რომ ბაფუმბირას ოჯახები ძალიან დიდია და ის შობადობის მაჩვენებლის მიხედვით ერთ-ერთი პირველი ქვეყანაა.[1]
მემკვიდრეობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ოჯახის უფროსის გარდაცვალების შემდგომ, მისი მოძრავი და უძრავი ქონება, მიწების ჩათვლით, იყოფოდა ვაჟებს შორის. ძირითადად ვაჟები მიწებს ქორწინების შემდგომ იღებენ. რაც შეეხება ქალიშვილებს, ისინი ქმრების საზრუნავად მიიჩნევიან და შესაბამისად არ ითვლებიან სრულუფლებიან მემკვიდრეებად. დაუქორწინებელ და ქვრივ ქალებზე უფროს ვაჟებს ეკისრებოდათ პასუხისმგებლობა.[1] 1994 წლის ომისა და გენოციდის გამო შექმნილმა ქვრივთა მასიურმა რაოდენობამ დაამტკიცა, რომ ეს მემკვიდრეობითი პრაქტიკა შეუსაბამო და უსუსურია. შემდგომში მთავრობამ განიხილა მემკვიდრეობის გადაცემის კანონები, რათა გაეზარდა ქალთა როლი ამ საკითხში.[5]
სოციალიზაცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ოჯახში ქალის მთავარ პრიორიტეტად ბავშვის აღზრდა-მზრუნველობა მიიჩნევა, რაშიც დედებს სხვა ქალები ეხმარებიან. ისინი ზურგზე მოკიდებული ბავშვებით უმკლავდებიან ყოველდღიურ საქმეებს. ასევე დედის უფროსი ძმა პასუხისმგებელია ბავშვთა ზედამხედველობაზე, მორალურ განვითარებასა და სოციალიზაციაზე. მონარქიის დასრულებამდე ახალგაზრდები მიდიოდნენ მეფის კარზე, რათა ჩამოყალიბებულიყვნენ მეომრებად. თუმცა, პროცესი ასევე მოიცავდა ხელოვნებისა და ისტორიის შესწავლას.[1]
ქორწინება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ქორწინება არის ყველაზე მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი ინსტიტუტი და საზოგადოების მხრივ არის ინტენსიური ზეწოლა ყველა ინდივიდზე, რათა იქორწინონ და ჰყავდეთ შვილები.
ძირითადად ქორწინებები მშობლების მიერ არის მოწყობილი, მაგრამ ასევე არსებობს ძალით დაქორწინების პრეცენდენტებიც, რომლებიც საზოგადოების მიერ არის მიღებული. ”გუფატა” ან ”გატურურას“ დროს მამაკაცს ძალით მოჰყავს ქალი ცოლად. ასევე არსებობს ”უკვიანა”, წინასწარ მოწყობილი ქორწილი. ქალიშვილი გაეპარება მშობლებს საქმროს ოჯახში და თხოვდება. ეს ხდება ძირითადად მაშინ, როდესაც ქალი ქორწილამდე ორსულდება. მიუხედავად იმისა, რომ ქორწილის ეს ორივე სახე მიღებულია, ისინი ღირებულად მაინც არ მიიჩნევა.[1]
პარტნიორის არჩევა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
შესაფერისი პარტნიორების ასარჩევად ვაჟის მშობლები აკვირდებიან იმ ოჯახებს, სადაც შესაძლო პარტნიორები არიან. შერჩევის დროს აუცილებლად ითვალისწინებენ ოჯახის ქცევებს, მშობლების დამოკიდებულებას არა მხოლოდ ერთმანეთის მიმართ, არამედ მეზობლების მიმართაც, დისციპლინის დონესა და გავლენიანობას. ამ შერჩევის პროცესს „კურამბაგიზა“ ეწოდება.[7]
პატარძლის საფასური[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მას შემდეგ, რაც ოჯახი აარჩევს გოგონას, მამამისისგან კი მიიღებს თანხმობას, ოჯახები რიგდებიან ფასზე. ბაფუმბირელებისთვის პატარძლის ფასი ქორწილის ლეგიტიმაციისა და გარანტიის ერთგვარი სიმბოლოა. საზოგადოებაში ეს გადასახადი ასოცირებულია ქორწილის სერტიფიკატთან, რომლის გადახდის შემდგომაც კაცებს მამაკაცის სახელით მოიხსენიებენ. გადასახადთან დაკავშირებით შეთანხმების შემდგომ ოჯახის ორივე მმხარე ერთმანეთს ალკოჰოლით უმასპინძლდება, რასაც ტრადიციული როკვა და სიმღერა მოჰყვება. ადრე გადასახადად მიიჩნეოდა როგორც მოძრავი, ისევე უძრავი ქონება, კერძოდ, მიწები ან პირუტყვი. დღესდღეობით კი გადასახადების უმეტესობა ფულადობრივი სახისაა.[7]
ქორწილის დღე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ქორწილის დღეს ეწოდება „უბუკვე“. მათგან, ვინც ქორწილს ესწრება, გარკვეული უხუცესთა, ახალგაზრდათა და ქალთა ჯგუფი ირჩევა. პატარძალს საქმროს სახლამდე საკაცით მიაბრძანებენ, სადაც მას თბილად შეხვდებიან, ღამეს კი ტრადიციულ ცეკვებში გაატარებენ. შემდგომ დღეს პატარძალს შეიყვანენ საქმროს ქოხში და მასთან შევა საქმრო. ქოხიდან გამოსული საქმრო ხალხს აცნობებს ქორწილის დაგვირგვინების შესახებ. თუკი საქმრო აღმოაჩეს, რომ პატარძალი ქალწული არ არის, მის ოჯახს თოხის ტარს უგზავნიან.[7]
თაფლობის თვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ქორწილს გარკვეული ღონისძიებები მოჰყვება. პატარძალი იქამდე არ მიიღებს საკვებს, სანამ საჩუქრებს არ შესთავაზებენ (ძროხა, თხა, ბეჭდები და ა.შ.). ოთხი დღის შემდეგ იგი საკუთარ სახლს ეწვევა რათა შეხვდეს ოჯახსა და ნათესავებს. მას თან ახლავს ერთი ბავშვი (ბიჭი ან გოგო). მამამ უნდა შესთავაზოს თხა ალკოჰოლთან და საკვებთან ერთად. საღამოს კი პატარძალი ისევ ქმრის ოჯახში ბრუნდება. თაფლობის თვის განმავლობაში მამამთილს არ აქვს უფლება, რომ პატარძალი ნახოს მანამ, სანამ ძროხას ან თხას არ შესთავაზებს. გარკვეული დროის შემდგომ პატარძალს ისევ მამის სახლში წაიყვანენ, საიდანაც სამკაულებითა და 3 თოხით დაბრუნდება. ეს ყოველივე თაფლობისთვის დასასრულს აღნიშნავს.
დღესდღეობით მშობლების მიერ პარტნიორის შერჩევის ტენდენცია შემცირდა და საქმროთა უმეტესობა ოჯახთან შეთანხმების შემდგომ, თავისით პოულობს მეორე ნახევარს. ამის ერთ-ერთ მიზეზად განათლების დონის ამაღლება ითვლება, რამაც ასევე გამოიწვია ტომებს შორის ქორწინებაც. თუმცა საცოლის ოჯახისთვის პირუტყვით გადახდა მაინც აუცილებელ პირობად რჩება. ასევე ძველად საკმაოდ ხშირი იყო პოლიგონია, ხოლო განქორწინება იშვიათი მოვლენა იყო.[7]
გართობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ცეკვა და მუსიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ცეკვა და მუსიკა ბაფუმბირას კულტურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ნაწილია. ინტორი, ცეკვა,რომელიც საბრძოლო ცეკვისა და დოლზე დაკვრის სახეა, მოიცავს როგორც ჯგუფურ პერფორმანსს, ასევე საკუთარი უნარებისა და სიმამაცის ინდივიდუალურ დემონსტრაციას. ამ ცეკვას რუანდას სამეფოში ახალგაზრდა მეომრები შეისწავლიდნენ. ცეკვის ეს ტრადიცია დღემდეა შემონახული. მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი მონაწილეობას იღებს საქორწინო, ნაყოფიერებისა და სხვა მნიშვნელოვანი მოვლენების აღსანიშნავ ცეკვებში. ძირითადად ცეკვებს ორი ან სამი სოლისტი ასრულებდა პასიური გუნდის წევრების თანხლებით, რომლებიც მათ აკომპანირებას უწევდნენ ტაშის დაკვრითა და სიმღერით.
ცეკვის სტილი ორ ჯგუფად არის გაყოფილი : პირველი - კუამირიზა . ამ დროს მოცეკვავეებს ან შუბი, ან ისარი უჭირავთ ხელში. კოჭზე ატარებენ რკინის ზარებს და მოძრაობენ მარცხნიდან მარჯვნივ ხაზში ან შეკრულ წრეში. ეს ცეკვა საბრძოლო ცეკვაა. მეორე ჯგუფი - კუჰიერეკა . ცეკვავს ორი, ძალიან იშვიათად სამი მოცეკვავე. ისინი მოძრაობენ წინ და უკან, გამოშვერილი, მოხრილი ხელებით. ამ პოზიციას ჰქვია კუტეგა ამაბოკო. ამ შემთხვევაში მოცეკვავეებს ზარები მუხლს ქვემოთ უკეთიათ.
მუსიკას რაც შეეხება, უმეტესწილად ამ სფეროში ბალადებსა და ძილისპირულებს ვხვდებით, რომელთაც ქვეყნის გარეთ მოგზაური ტრუბადურები ასრულებენ. ყველაზე გავრცელებული ინსტრუმენტია ციტრის ფორმის, ერთსიმიანი არფა.[8]
თამაშები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
პატარა ბავშვებში ყველაზე გავრცელებული საჩხაკუნო სათამაშოებია. უფრო მოზრდილი ბავშვები პატარა მშვილდ-ისრებით ინტერესდებიან. იყოფიან ორკაციან ან შვიდკაციან ჯგუფად. აქედან ერთი ჯგუფი ბანანის ღერისგან გამოჭრილ სამიზნეს ისვრის, მეორე ჯგუფი კი ესვრის ისრებს, რათა მათი მსვლელობა შეაჩეროს. როდესაც ყველა სამიზნე ნასროლია, ჯგუფები ერთმანეთს ადგილებს უცვლიან და ყველაფერი ხელახლა იწყება. თამაში მაშინ სრულდება, როდესაც არასაკმარისი რაოდენობის ისრებია დარჩენილი.[1]
არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ტრადიციული არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდელთა უმრავლესობა მჭიდროდ ცხოვრობდა დაბებსა და სოფლის სამეურნეო დასახლებებში, სადაც არქიტექტურას ჰქონდა ტრადიციული იერსახე. როგორც წესი, სახლი ორაკულების მიერ არჩეულ ადგილას შენდებოდა. ადამიანები ცხოვრობდნენ პატარა, სკის მსგავს, ტრადიციულ ქოხებში, რომლებიც გარშემორტყმული იყო საქონლის სადგომებით.
ტალახისგან აგებული მრგვალი სახლები ერთმანეთთან კლანობრივად იყო დაკავშირებული, აფრიკის ბევრ ნაწილში მიღებული წესისსამებრ, რომელსაც ერთი მთავარი შესავლელი ჰქონდა. სახლებში იმართებოდა ქორწილები, შეკრებები და სხვა დღესასწაულები.
ტიპურ რუანდულ სახლს აგებდნენ კვიპაროსის ბოძებისგან, რომელთა ერთი ბოლო იყო მიწაში, ხოლო მეორე ბოლო ცენტრისკენ მიმართული ბამბუკით იკვრებოდა, რაც ქმნიდა სახლის შიდა ფენას, რომლის გარშემო მაგრდებოდა მცენარეული საფარი და თივა. ოჯახური დასახლებები ძირითადად მთებში იყო მიმოფანტული. სახლის მშენებლობა მამაკაცის პასუხიმგებლობად ითვლებოდა.
ღარიბებისა და მდიდრების ქოხები განსხვავდებოდა ზომით, ოთახების რაოდენობით, სახლის სიმაღლით, შიდა და გარე დეკორატიული გაფორმებით (სახლებს რთავდნენ დეკორირებული ფარებით, გადაჯვარედინებული შუბებითა და არტეფაქტებით) და ასევე საკურთხევლით, რომელიც წინაპრების კულტისადმი იყო მიძღვნილი, რაც გამოხატავდა პატივისცემას გარდაცვლილების მიმართ, რომლებიც ოჯახის სრულფასოვან წევრებად ითვლებოდნენ.
არქიტექტურული სტილის თვალსაზრისით, სისადით, ავეჯითა და სილამაზით ყველაზე მეტად გამოირჩეოდა ტუტსის სახლები, რადგან ტუტსის ტომი მსხვილფეხა რქოსანი პირიტყვით იყო მდიდარი.[8]
თანამედროვე არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თანამედროვე კონსტრუქციების აგება დაიწყო მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულს გისენაის და რუჰენგერის ჩრდილოეთ პროვინციებში.
დასავლური სტილით აგებული შენობები ძირითადად სამთავრებო სტრუქტურებს ეკუთვნოდა და დიდ ქალაქებში იგებოდა.
ქალაქური დაგეგმარების ხელშეწყობის მიზნით შეიქმნა კიგალის მეცნიერების, ტექნოლოგიისა და მენეჯმენტის ინსტიტუტი. ამის შესანიშნავი მაგალითია რუანდას კულტურული ცენტრი ქალაქი ბუტარი, სადაც მდებარეობს ბელგიურ სტილში შესრულებული ბუტას ნაციონალური მუზეუმი. მუზეუმის 5 სივრცე ეთმობა რუანდის ტრადიციული არქიტექტურისა (ცენტრში წარმოდგენილია ტრადიციული ქოხები) და მოსახლეობის სოციალური ცხოვრების აღწერას.
კერძო სახლებსაც არქიტექტურილი დიზაინი დასავლური სტილისგან აქვს ნასესხები (ძირითადად ევროპელი მისიონერების საცხოვრებელ ადგილებს ჰგავს). ტრადიციული მრგვალი ნაგებობები ჩაანაცვლა მართკუთხა კარკასმა და ხის ფანჯრებმა, მაგრამ ტრადიციული რუანდული დეტალები მეტწილად შეინარჩუნეს.[8]
ურბანიზაცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
კოლონიზაციამდე რუანდაში იყო ურბანიზაციის დაბალი მაჩვენებელი. ყველაზე დაბალი აფრიკაში - 6-10%, რაც იყო გამოწვეული რუანდის ეკონომიკით, რომლის ძირითად ნაწილს წარმოადგენდა აგრო სფერო.
ქალაგებში მიგრაცია გამოიწვია სასოფლო სამეურნეო მექანიკური სისტემებისა და სამუშაო ადგილების ნაკლებობამ, ამიტომ მოსახლეობა იძულებული გახდა თავი ალტერნატიული საშუალებებით ერჩინა.[9]
თავის მხრივ, ქალაქის მოსახლეობის ზრდამ გამოიწვია არაერთი სოციალური პრობლემა: ცუდი საცხოვრებელი პირობები, დაავადებათა სწრაფი გავრცელება. კოლონიზაციის შემდეგ არც ერთ მთავრობას არ უცდია ამ პრობლემების გადაჭრა.
რუანდას დიდი ქალაქები (ბუტარე, გისენაი, გიტარამა, კიგალი, ნაიბისინდუ) იყო დაგეგმარებული ბელგიელების მიერ ადმინისტაციული და ეკონომიკური მიზნებისთვის. უცხოელები (არაბები, ინდოელები, პაკისტანელები, ბელგიელები) ძირითადად ურბანულ ცენტრებში ცხოვრობდნენ.
ასევე ურბანიზაციას ხელი შეუწყო მოსახლეობის სწრაფმა ზრდამ, რომელიც რიგი პრობლემების გამომწვევი გახდა ეკონომიკაში, ინფრასტრუქტურის განუვითარებლობის გამო.
2002 წლისათვის რუანდაში ურბანიზაციის დონემ 16%-ს მიაღწია, რის გამოც მთავრობამ დაიწყო მოსახლეობის მასობრივი გადასახლება სოფლებში, მიწის რეფორმა, სავაჭრო ცენტრების შექმნა სოფლებში და სასოფლო სამეურნეო დარგების სტიმულირება.[8]
ტექნოლოგია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდული სამრეწველო და სასოფლო-სამეურნეო ტექნოლოგიების განვითარება ჯერ კიდევ კოლონიზაციამდე დაიწყო, მაგრამ დიდი მოსავლების გადამუშავება-შენახვის შესაბამისი ტექნიკა და ადგილები არ ჰქონდათ.[5]
რუანდაში თანამედროვე ტექნოლოგიების დამკვიდრებასთან ერთად შემცირდა წარმოების დანახარჯები და გაიზარდა პროდუქციის რაოდენობა, ასევე ხელმისაწვდომობა. მთავრობას რუანდის ტრადიციული ეკონომიკა, რომლის საყრდენს წარმოადგენდა სოფლის მეოურნეობა, გადაჰყავს ეკონომიკაზე, რომლის საფუძველს წარმოადგენს თამანედროვე ტექნოლოგიები, რაშიც დიდი წვლილი შეაქვს კიგალის მესნიერების, ტექნოლოგიესბა და მენეჯმენტის ინსტიტუტს. ასევე თანამედროვე ტექნოლოგიებს დიდი როლი ენიჭება რუანდის ხელოვნებისა ცნობადობის გაზრდაში. რუანდის ტრადიციული კულტურა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით იპყრობს ყურადღებას.[8]
ხელოვნება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
უნიკალური რუანდული ტრადიციული კულტურის სიმდიდრე თავს იჩენს ხელოვნების არაერთ ასპექტში. ეს იქნება ყოველდღიური მოხმარების საგნები, სამკაულები, თიხისა და ხის ჭურჭელი, თუ ნახატები და დეკორატიული ნივთები. ჩამოთვლილთაგან ყველაფერი ძირითადად მზადდება სოფლებსა და დაბებში.[1]
ტრადიციული ხელოვნება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდის ტრადიციულ ხელოვნებაში როლები მამაკაცებსა და ქალებს შორისაა განაწილებული, მამაკაცები ძირითადად ხეს ამუშავებენ და ქანდაკებებზე მუშაობენ, ხოლო ქალები კერამიკასა და დაწნილ კალათებზე. შესაბამისად სახლის დეკორირებაც ქალებს ევალებოდათ.[4]
ნაჭრები და მოდა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდელთა ჩაცმულობა საუკუნეების განმავლობაში განიცდიდა ცვლილებას. ახლა თბილი ამინდის გამო ყველას ფერადი და თხელი ტანისამოსი თუ აცვია, ადრე იყენებდნენ სხვადასხვა ცხოველების ტყავს. ასევე აფრიკის ტროპიკულ ზონაში ტანისამოსად ხის ქერქიც გამოიყენებოდა.
რუანდაში ჰუტუს მამაკაცებს ეცვათ თხის ტყავის ან ქერქის პერანგები, ხოლო ტუას ანტილოპის, ცხვრის ან თხის ტყავის.
ტუტსის არისტოკრატიული ფენა ტანსაცმლისთვის იყენებდა ლეოპარდის ან ლომის ტყავს, ასევე ძროხისასაც.
ჰუტუს ქალებს მაღალი ფენობრივი სტატუსის ხაზგასასმელად ეკეთათ ლომის ან ლეოპარდის ტყავისგან დამზადებული ქამრები, ასევე ატარებდნენ ტრადიციული ორნამენტებით გაფორმებულ სამაჯურებსა და ბეჭდებს.
რუანდულმა ჩაცმულობის ტრადიციამ ცვლილება განიცადა არაბ და სპარსელ ვაჭრებთან კომერციული ურთიერთობების დამყარების შემდეგ. მათგან ხდებოდა ფერადი და მსუბუქი სამოსის იმპორტი.
ასევე გავლენა იქონია კოლონიზაციის შემდგომმა პერიოდმა. ამ დროიდან ქალაქის მოსახლეობა ანიჭებს უპირატესობას დასავლური სტილის ჩაცმულობას, ხოლო სოფლის მაცხოვრებლები ჯერ კიდევ მისდევენ ძველ ტრადიციებს. რუანდაში ჩატარებულ გამოკითხვაზე დაყრდნობით, მოსახლეობის 25%-ს ურჩევნია ტრადიციული სამოსი, ხოლო 38%-ს დასავლური.[8]
ქანდაკება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აფრიკულ ქანდაკებას ხანგრძლივი ისტორია აქვს, რომელიც იწყება ქვის ხანიდან.
რუანდელი სკულპტორები გამოსახევდნენ მმართველებს და გმირ წინაპრებს, რაც ხელოვნებაში რელიგიისა და პოლიტიკის გავლენაზე მიუთითებს. ძირითადად მათი ნამუშევრები იყო წარმოდგენილი მმართველების სასახლეებში და რელიგიური და საზოგადო თავშეყრის ადგილებში.
რუანდის თანამედროვე სკულპტორების ნამუშევრებზე დიდი გავლენა იქონია ქვეყნის ისტორიამ, კერძოდ კი გენოციდმა. მათი ნამუშევრები შეიცავს, როგორც ტრადიციულ ელემენტებს, ასევე თანამედროვეს და აბსტრაქტულს. მაგალითად, თანამედროვე რუანდელი სკულპტორის იფაფროდიტე ბინამანგას 30 ფუტის რუანდელი აბორიგენის ქანდაკება, რომელიც მურამბის გენოციდის მემორიალურ ცენტრში, ქალაქ ბუტაშია, წარმოდგენილი. ასევე იქ შეხვდებით გენოციდის თემატიკაზე სხვა აფრიკელი ხელოვანების ნამშევრებსაც.[8]
ნახატები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდელები ხელოვნების ესთეტიკური და შემოქმედებითი გამოსახვის საშუალებაში, კერძოდ, ფერწერაში, იყენებდნენ ძროხების ფეკალიებს, რომლებსაც სხვადასხვა გეომეტრიულ ფორმას აძლევდნენ, რაც ნახატებს უნიკალურს ხდიდა. მდიდრების სახლები ძირითადად მსგავსი ნახატებით იყო გაფორმებული.
რუანდელი თანამედროვე მხატვრებიც იყენებენ ხატვის ტრადიციულ მეთოდებს, ისტორიული მოვლენების აღწერისათვის. პოლიტიკური, რელიგიური და სოციალური მდგომარეობის ცვლილების მიუხედავად, მათი ნამუშევრები აღწერს ხალხის ყოფა-ცხოვრებას.
ტრადიციულ მეთოდებთან ერთად მხატვრები იყენებენ ზეთის საღებავებსაც. მათი ნამუშევრები საფოსტო მარკებზეა წარმოდგენილი, რომლებიც ხშირად გენოციდის თემატიკას ეხება, რაც საკმაოდ მოთხოვნადია ტურისტებში და კულტურის პოპულარიზაციას უწყობს ხელს.[8]
ორნამენტები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდული კულტურის ერთ-ერთი განმანსხვავებელი ნიშანია სხვადასხვა ზომისა და ფორმის ორნამენტებით გაფორმებული ხელნაკეთი სამკაულები. სამკაულების მიმართ ინტერესს ქვეყნის მმართველებიც გამოირჩეოდნენ, ამ მხრივ განსაკუთრებით ცნობილია მაზიმპაკა, რომელიც ნაიაგინიას სამეფოს მართავდა 1735-1756 წლებში.
სხვა ხელოვნების დარგების მსგავსად ორნამენტებსაც დიდი ფინანსური სარგებელი არ მოჰქონდა. მდგომარეობა გენოციდის შემდეგ გაუარესდა, ამიტომ ქალებმა დაიწყეს ორნამენტების გამოყენება დაწნული კალათების, ხალიჩებისა და საყოფაცხოვრებო ნივთების დეკორირებაში.[9]
ხელოვნების თანამედროვე ფორმები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თანამედროვე ხელოვნების ნიმუშები ძირითადად არ განხვავდება ტრადიციულისგან, მაგრამ უფრო იზიდავს და იწვევს ტურისტებში ინტერესს. მათთვის განსაკუთრებით მიმზიდველი აღმოჩნდა მკვიდრი მოსახლეობის მიერ სოფლებში დამზადებული კერამიკული და დაწნული ჭურჭელი, ხის ნაწარმი და ნახატები. ასევე ნიღბები, რომელიც გამოფენილია ქალაქ კიგალში. რუანდის ხელოვნების პოპულარიზაციას განსაკუთრებით ხელს უწყობს ტრადიციულად დაწნული კალათები.[8]
რელიგია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ტრადიციული რუანდის კოსმოლოგია მოიცავს რწმენას მაღალი ღმერთისას , რომელსაც ჰქვია იმანა. იგი დაკავშირებულია ქვედა ფენის ღვთაებებთან, კერძოდ, მონარქის წინაპრებთან. სამეფო ოჯახი კი დაკავშირებულია სხვადასხვა რელიგიურ არსებასთან, რათა უზრუნველყოფილი იყოს კეთილდღეობა და მშვიდობა. თაყვანისცემა წინაპრების არსებითი ელემენტია, რომელიც დღემდე მოჰყვება რუანდელ ხალხს. ხალხი ასევე ოდითგანვე თაყვანს სცემდა საგვარეულო გმირებს, რომლებსაც ერქვათ „კუბანდვა“. „ლიანგომბეს“ სექტა მნიშვნელოვანი იყო ცენტრალურ და სახმრეთ რუანდაში, ასევე კონგოში, სანამ „ნიაბინგის“ სექტა გახდებოდა დომინანტი ჩრდილოეთ რუანდასა და სამხრეთ უგანდაში.
ქრისტიანობა ფართოდაა გავრცელებული ოცდამეერთე საუკუნეში, თუმცა რუანდელი ქრისტიანები აგრძელებენ სხვადასხვა პრაქტიკული ელემენტების გამოყენებას ამა თუ იმ სფეროში, განსაკუთრებით წინაპართა მოხსენიებაში, ლოცვაში, ტრადიციულ მედიცინასა და ა.შ. რუანდის მოსახლეობის 60%-ზე მეტი არის კათოლიკე ქრისტიანი, ხოლო 30%-მდე კი პროტესტანტული რელიგიის მიმდევარია. ყველაზე დიდი პროტესტანტული ჯგუფი პრესვიტერიანული ეკლესიას ეკუთვნის. ასევე ვხვდებით ანგლიკანებსა და ადვენტისტებს.[1]
ადამიანი და არამატერიალური სამყარო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რუანდელებს სწამთ იმანასი, რომელიც არის შემოქმედი. ის დარწმუნებულია თავის ცოდნასა და ნიჭში და ექსტრემალურად ძლიერია. იმანა იცავს ყველას და ყველაფერს, ის აღწევს ყველგან, ძლიერი ფარის შიგნითაც კი, მიუხედავად ამისა ის არამატერიალურია, მისი მოქმედება კი გავლენას ახდენს მთელ მსოფლიოზე, მაგრამ მისი სახლი მაინც რუანდაა, სადაც ის მოდის იმისთვის, რომ გაატაროს ღამე. ის ყოველთვის მოიხსენიება რუანდის ღმერთად.
ყველა ადამიანის ცხოვრების საწყისშია იმანას მოქმედების ერთი ნაბიჯი მაინც, მხოლოდ განაყოფიერება არაა საკმარისი, რომ იწარმოოს „ახალი ადამიანის“ ცხოვრება. იმანას, როგორც მექოთნეს, სჭირდება მხოლოდ წყალი, რათა ფორმა მისცეს თიხას ქალის საშოში. მას შემდეგ, რაც ბავში დაიბადება, იმანა გადაწყვეტს თუ როგორი ცხოვრება ექნება პატარას, ბედნიერი თუ უბედური. თუ შემდგომ მამა გაღარიბდება, გახდება უმწეო ან გაუუარესდება ჯანმრთელობა, იგი ხდება „რურემაკვაცი“. მსგავს შემთხვევებში ასეთი ცვლილებების გამომწვევი ოჯახებში სხვა შემოქმედია, რომელიც რუანდელებისთვის ავ სულს განასახიერებს. სავარაუდოდ ის ქვეშემრდომი იყო იმანასი. სწორედ, იმანას უმწოება (დაღლა) იწვევს მისივე მინიჭებული ოჯახის ბედნიერების ცვლილებას უბედურებისკენ. ამ საქმეში კი ავი სულის ხელი ურევია. საერთო ჯამში იმანა არის ყველა რუანდელისთვის იმდენად წმინდა, რომ ცდილობენ დაემსგავსონ მას და მიბაძონ კეთილ საქმეებში.
გარდაცვლილ ადამიანთა სულები (ბაზიმუ), რომლებთანაც იმანას არანაირი ახლო კავშირი არ აქვს, წარმოადგენენ არამატერიალური სამყაროს ერთ-ერთ კატეგორიას. იგივე სახელები აქვთ და პიროვნული თვისებები ახასიათებთ, როგორც გარდაცვალებამდე. ცხოვრობენ ქვედა მსოფლიოში, რომლის მმართველია „ნიამუზინადა“ (ერთი, რომელიც მივიწყებულია). ცხოვრება ამ სამყაროში არც სასიამოვნოა და არც უბედური. ბაზიმუ (სული) არ ჭამს, არც სვამს, მაგრამ მათი არსებობა სხვა მხრივ მსგავსია რეალური ადამიანის . ბაზიმუ ხანდახან ბრუნდება ქვესკნელიდან მის ძველ სამყაროში, კერძოდ, იქ, სადაც მას კონკრეტულად უწევდა ცხოვრება. სულებიც და წინაპრებიც შეიძლება დარჩნენ ქოხში სამუდამოდ, სადაც ისინი ცხოვრობდნენ ან სხვა ქოხში, რომელსაც შთამომავლები გაუკეთებენ მათ.
იმანას გავლენა ადამიანისთვის ყოველთვის სასარგებლოა. ხშირად ხდებას ისე, რომ დაბრკოლებები განთავსებულია პირდაპირ მისი მოქმედების გზაზე, მაგრამ იმანადან მხოლოდ სიკეთე მოდის. მიუხედავად იმ სიკეთისა, რაც მისგან გააჩნიათ რუანდელებს, ადამიანის ცხოვრების ცუდი მოვლენები და უარყოფითი ბედისწერაც მისი მოვლენილია. ბედისწერის თეორიას რუანდელებისთვის არ აქვს ძალიან დიდი მნიშვლნელობა. ადამიანი, რომელიც ფიქრობს, რომ უბედურია და ამ ცხოვრებისაგან განწირულია, დროულად თუ არ მოეგო გონს, ცუდად დაასრულებს ცხოვრებას ცოდვებით დამძიმებული სულით.
იმანა ყველა საჩუქრის წყაროა, მაგრამ ადამიანთა ცხოვრებაში არ ერევა მანამ სანამ არ მოიხმობენ. რუანდელებთან არსებობს ერთი თქმულება კაცზე, რომელიც ისესხებს ლობიოს სხვა ადამიანისგან, როდესაც გადახდის დრო მოდის, ის ყოველთვის ახერხებს თავისი მოხერხებულობით აიცილოს ვალდებულებები, მაგრამ ახერხებს ამას, მხოლოდ იმანას დახმარებით.
იმანა, ამ ზღაპრის მიხედვით, არ არის მცველი ეთიკისა და საზოგადოებაში მიღებული ნორმებისა. ის არ არის განაწყენებული მაშინ, როცა ვინმე მოტყუებულია ან საერთოდ დაზარალებული. ის მხოლოდ მაშინაა გაბრაზებული, როცა დანაშაული პირდაპირ მისკენაა მიმართული. მაგალითად ვინმე ეწინააღმდეგება მის განსაკუთრებულ ბრძანებას, ან იყენებს მის სახელს ბოროტად. იმანა სჯის ასეთ დამნაშავეებს და მთელი ცხოვრების მანძილზე უგზავნის მას ყველანაირ გასაჭირსა და უბედურებას.[10]
ადამიანი და მატერიალური სამყარო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სამყარო, რომელშიც ადამიანები თავისუფლები არიან და აქვთ ყველანაირი ადამიანური გრძნობები, მინიჭებულია იმანას მიერ. რუანდაში სიტყვა „კურემა“ ნიშნავს წარმოებას. რუანდელები ამბობენ, რომ იმანას შექმნილ სამყარომდე არაფერი არსებობდა. ეს რწმენა წარმოშობის მატერიალურ სამყაროში არის უნივერსალური და ნათელი.
ბანიარვანდას წარმომადგენლები ამტკიცებენ, რომ ჩვენ ვერ ვხედავთ მთელ მატერიალურ სამყაროს. სამყარო ნაწილობრივ ისეთია, როგორის გამოცდილებაც გვაქვს. მისი საზღვრები არის შორს, დამზადებული სწორედ ისეთი ღობეებისგან, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ ჩვენი კრაალის (ადგილობრივ მკვიდრთა შემოღობილი დასახლება აფრიკაში) გარშემო. ამ მთების გადაღმა არის სხვა სამყარო (იჯურუ), რომელიც ჰგავს ჩვენსას, მთებით, ხეებით და მდინარეებით. ის სამყარო ზეციურია მხოლოდ იმ გაგებით, რომ არის ზემოთ, ცაში . ეს არა სამოთხე, არამედ მდიდარი ორეულია ჩვენი სამყაროსი. მიწის ქვეშ კი, რომელზეც ჩვენ დავდივართ არის კიდევ ერთი სამყარო (იკიზიმუ), რომელიც ასევე ორეულია ჩვენი სამყაროსი. მეორე სამყაროში (მიწის ქვეშ) არაფერია ჯოჯოხეთური. მატერიალური სამყარო კი სამსართულიან კონსტრუქციას ჰგავს. სართულებს შორის გადაადგილება სავსებით შესაძლებელია. ადამიანები და ცხოველები ჩვეულებრივად მოძრაობენ შუალედურ სამყაროში. აქედან გამომდინარე, არსებობს ლეგენდა, რომლის თანახმად ერთმა კაცმა ქვედა სამყაროში შეძლო გადასვლა.
ჩვენს სამყაროში მთვარე და ვარსკვლავები, რომლებიც ბრტყელ ჭიებს ჰგვანან, რჩებიან მაღლა, ცაში. დილით მზე ამოდის და როდესაც საღამოს მიაღწევს სამყაროს საზღვარს, იქ მას ხვდება ძლიერი კაცი, რომელიც კლავს მას და ანაწევრებს . შემდეგ ის ყველაზე ძლიერ ნაწილს ისვრის აღმოსავლეთით, ზეცისკენ, სადაც ვარსკვლავი იზრდება და მეორე დილით იგივე პროცესი თავიდან იწყება.
ახლადშექმნილი სამყარო სრულიად განსხვავდებოდა ახლანდელისგან. ზოგი მთა წამოიჭიმა რუანდის მეფეების მიერ. ტუა კივუს წარმოშობა კი დაკავშირებულია სხვადასხვა ფოლკლორულ ზღაპრებთან. მსხვილფეხა პირუტყვი, რომლის ხარისხიც რუანდაში საკმაოდ მაღალია, ამბობენ, რომ სწორედ შუალედური სამყაროსთვისაა შექმნილი. ზოგიერთი თქმულების თანახმად, შემოქმედებს აღარ აქვთ მათი თავდაპირველი სხეულები. ასევე ამბობენ, რომ რქები მათ სწორედ ამ ცხოველთაგან გადაეცათ. ამასთან ერთად ძველდება თეორია, რომლის მიხედვითც მსოფლიო უკან მიდის. ვარაუდობენ, რომ რუანდული კონცეფცია სამყაროს შესახებ არ არის ერთადერთი. მსოფლიო არ რჩება იგივე ხანგრძლივი ევოლუციის პროცესში. თუმცა, რუანდელებისთვის სამყაროს შექმნის კონცეფცია საერთოდ არაა სპეკულაციის საგანი და ამას დიდ მნიშვნელობასაც არ ანიჭებენ.[10]
წინასწარმეტყველები და ჯადოქრები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
უხილავ სამყაროსთან დაკავშირებული ადამიანების ორი კატეგორია არსებობს: წინასწარმეტყველები (ბაპფუმუ) და ჯადოქრები (ბაროზი). წინასწარმეტყველები და ჯადოქრები იმანას ნებას ასრულებენ. მათ შეუძლიათ ადვილად გაარჩიონ სახსრის ძვლები და ქათმის, ცხვრის და ხარის შინაგან ორგანოები ერთმანეთისგან, მხოლოდ ინტუიციით ყველანაირი ინსტრუმენტების გამოყენების გარეშე. ზოგიერთი მათგანი ჯადოქრობისთვის ან წინასწარმეტყველებისთვის იყენებს, საშუალო ასაკის ქალს, რომელიც შეპყრობილია „ბიჰეკოს“ მიერ, ან ხშირ შემთხვევაში თავად არიან შეპყრობილნი. სწორედ მათი წყალობით იცავენ თავს რუანდელები სულებისგან. მათ შეუძლიათ იმ სულის იდენტიფიკაცია, რომელიც იწვევს ავადმყოფობას და სიბინძურეს და რომელიც ასევე კლავს პირუტყვს. წინასწარმეტყველების საიდუმლოებები და ტრადიციები გადადის მამიდან შვილზე. ჯადოქრობა კი პირიქით აკრძალულია და სიკვდილით ისჯება, ამიტომ ცოდნის მემკვიდრეობითი გადაცემის ტრადიცია არ არსებობს. ჯადოქრები თავს იცავენ შხამებით, ფრინველებს ურევენ სხვადასხვა საჭმელში, რომლებიც ფილტვის დაავადებებს იწვევენ. მაგალითად, ტუბერკულოზს. სხვა ჯადოქრების მოსაკლავად უგზავნიან მათ სულებს ან შელოცვას უკეთებენ, რადგან უწევთ სხვა ჯადოქრებისგან ძალების შეძენა.[10]
სამზარეულო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რძე და ხორცი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რძე გარკვეულწილად მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ბაფუმბირას ეთნოსში. მაგალთისთვის საკმარისია განვიხილოთ რძის ერთგვარი დიეტა: დილით გაღვიძებულ მამაკაცს მსახურები ან ცოლი მიართმევდა რძეს, რომელსაც ჯერ კანზე ისვამდა შემდეგ კი სვამდა იმდენს რამდენის დალევაც შეეძლო და მეტ საკვებს უბრალოდ არ იღებდა საღამომდე. საღამოს კი ჩვეულებრივ მიირთმევდა ხორცსა და ფეტვის ფაფას, რომლებსაც ისევ და ისევ რძეს აყოლებდა.
სუფრაზე მისართმევი ცორცი ზვლებგამოცლილი უნდა ყოფილიყო. ძვლებს ჩვეულებრივ მიირთმევდნენ მსახურები ან გლეხები. ცოლის მოვალეობა იყო, რომ მისი ქმრისთვის უძვლო ხორცი მიეტანა. როგორც წესი, კაცები ერთად არ ჭამდნენ და განმარტოებით მიირთმევდნენ საკვებს, რისი შედეგიც იყო ის, რომ ნაჭამის კვალი თითქმის არასდროს რჩებოდა ხოლმე. ვინმეს ამ კვარში ძვლები რომ ენახა, მათი დამტოვებელი დაცინვის საგნად იქცეოდა.[8]
ყავა და ლუდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მიუხედავად იმისა, რომ ყავა მსოფლიო ბაზარზე კოლონიზაციამდე გატანილი არ იყო, მაინცდამაინც ხალხიც არ იყენებდა დასალევად. ყავას სვამდნენ იშვიათად, უფრო ხშირად კი მას სამკურნალო დანიშნულება ჰქონდა.
ლუდი ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ბაფუმბირას ეთნოსში. ის გამოიყენებოდა რელიგიური რიტუალების დროსაც კი. ლუდი და ზოგადად სიმთვრალე საკმაოდ მიღებული იყო, როგორც ჰუტუს წარმომადგენლებს შორის, ისე ტუტსის წარმომადგენლებს შორის. არსებობდა სიმთვრალის მადიდებელი სიმღერებიც. რაც შეეხება სქესს ამ საკითხში, ლუდს ქალებიც სვამდნენ, მაგრამ მამაკაცები მათგან განსხვავებით ლუდს ხშირად ერთი სასმისიდან სვამდნენ საწრუპებით.[8]
საკვების ჩუქების ტრადიციები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
საჭმელი მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა იდეური თვალსაზრისითაც. მაგალითად, მნიშვნელოვან და რელიგიურ ცერემონიებზე განსაკუთრებით მიღებული იყო საკვების საჩუქრად გაცემა ნათესავებსა და ახლობლებისთვის. ქრისტოფერ ტეილორი თავის ნაშრომში ხსნის, რომ ბავშვის დაბადებისას ოჯახში საკვებსმიჰქონდათ, რადგან ის ახალი სიცოცხლის ერთგვარი სიმბოლო იყო. ასეთ საჩუქრებში ყველაზე გავრცელებული იყო სორგოს ფაფა, რომელსაც პრაქტიკული დანიშნულებაც ჰქონდა იდეურის გარდა, ის დედის რძის კარგი მასტიმულირებელი იყო. ტეილორი იმასაც აღნიშნავს, რომ ძროხასთან დაკავშირებული საკვები ჩუქება უფრო დიდი პატივი იყო, ვიდრე ლუდთან და ყავასთან დაკავშირებულის, და ლუდთან და ყავასთან დაკავშირებული საკვების ჩუქება თავისთავად უფრო დიდი პატივი იყო ვიდრე მაგარი საკვების.[8]
სტუმარ-მასპინძლობის და ჭამის წესები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მტკიცე წესები იყო სტუმარ-მასპინძლობის დროს. მაგალითად, თუ მამაკაცი ეწვეოდა სტუმრად სხვა მა
მაკაცს სუფრაზე დაჯდომის უფლება იმ შემთხვევაში ჰქონდა, თუ სუფრას მისი მოსვლის შემდეგ გაშლიდნენ. თუ ისეთ დროს მივიდოდა სტუმრად, რომ სუფრა უკვე გაშლილი იყო, სუფრასთან დაჯდომა არ შეეძლო. მეორე მხრივ, სტუმრის პატივისცემა კლანის მიხედვით წყდებოდა და არა სოციალური სტატუსის. სუფრაზე დაჯდომის უფლება ჰქონდა კლანის ყველაზე ღარიბ წარმომადგენელსაც, მაშინ როდესაც სხვა კლანის ყველაზე მდიდარ წარმომადგენელს ამისი უფლება არ ჰქონდა.
მზარეულები სქესის და სოციალური სტატუსის მიხედვით იცვლებოდნენ: მდიდრებში მზარეულები მამაკაცები იყვნენ, ღარიბებში ძირითადად ქალები უკეთებდნენ საჭმელს ქმარს.
საჭმლის მომზადებისას სპეციფიკური დამოკიდებულება იყო ცეცხლის მიმართ, თუმცა კი კონკრეტული წესები ამ საკითხში არ არსებობდა. მაგალითად, უკეთესი იყო, რომ ცეცხლი უკვე ანთებული ცეცხლის საშუალებით დაგენთო, სხვა მეთოდები კი მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში გამოიყენებოდა.[8]
რეკომენდირებული ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Timothy Longman (2002) ,,Rwandans'' The Encyclopedia of World Cultures;
- Jan Czekanowski (1917) ,,Investigations in the area between the Nile and the Congo'';
- Mahmood Mamdani (2001) ,,When Victims Become Killers: Colonialism, Nativism and the Genocide in Rwanda'';
- Rene Lemarchand (1995) ,,Rwanda: The rationality of Genocide'';
- John Middleton (2001) ,,Africa: An Encyclopeida for Students'';
- Frederick Ruguma (2015) ,,Changes in marriage practices among the Bafumbira of western Uganda'' journal of Geography and Regional Planning'';
- Julius O. Adekunle (2007) ,,Cultures and Customs of Rwanda'';
- Jacques jerome Pierre Maquet (1954) ,,The Kingdom of Ruanda'';
- John Roscoe (1924) ,,The Bagesu and the other tribes of the Uganda Protectorate'';
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 Longman, T. (2009). Culture Summary: Rwandans. New Haven, Conn.: Human Relations Area Files. Retrieved from http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fo57-000
- ↑ 2.0 2.1 2.2 Mamdani, M. (2001). When victims become killers: Colonialism, nativism, and the genocide in Rwanda. Princeton, NJ: Princeton University Press.
- ↑ Excoffier, L., Pellegrini, B., Sanchez-Mazas, A., Simon, C., & Langaney, A. (1987). Genetics and history of sub-Saharan Africa. Am. J. Phys. Anthropol. American Journal of Physical Anthropology, 30(S8), 151-194. doi:10.1002/ajpa.1330300510
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 Czekanowski, J. (1917). Investigations In The Area Between The Nile And The Congo: First Volume: Ethnography, The Interlacustrine Region Of Mporo And Ruanda.Wissenschaftliche Ergebnisse Der Deutschen Zentral-Afrika-Expedition 1907-1908 Unter Führung Adolf Friedrichs, Herzogs Zu Mechlenburg [Scientific Results Of The German Central African Expedition 1907-1908 Under The Leadership Of Adolf Friedrichs, Duke Of Mechlenburg]. Leipzig: Klinkhardt & Biermann. Retrieved from http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fo57-004
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Middleton, J. (2002). Africa: An encyclopedia for students. New York: Charles Scribner's Sons.
- ↑ Lemarchand, R. (1995). Rwanda: The Rationality Of Genocide. Issue, 23(2), 8–11. Retrieved from http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fo57-013
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Tumwine, F. R. (2015). Changes in marriage practices among the Bafumbira of Western Uganda. J. Geogr. Reg. Plann. Journal of Geography and Regional Planning, 8(2), 16-25. doi:10.5897/jgrp2014.0473
- ↑ 8.00 8.01 8.02 8.03 8.04 8.05 8.06 8.07 8.08 8.09 8.10 8.11 8.12 Adekunle, J. (2007). Culture and customs of Rwanda. Westport, CT: Greenwood Press.
- ↑ 9.0 9.1 Roscoe, J., & Mackie Ethnological Expedition To Central Africa, -. (1924). Bagesu And Other Tribes Of The Uganda Protectorate: The Third Part Of The Report Of The Mackie Ethnological Expedition To Central Africa. Cambridge [Eng.]: Cabridge University Press. Retrieved from http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fo57-005
- ↑ 10.0 10.1 10.2 Maquet, J. J. P. (1954). Kingdom Of Ruanda. African Worlds; Studies In The Cosmological Ideas And Social Values Of African Peoples. London: Oxford University Press for the International African Institute. Retrieved from http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fo57-002