ბალკანური ბოშური ენა
| ბალკანური ბოშური Balkaniko Romanes | |
| გავრცელებულია | ალბანეთი, ბულგარეთი, საბერძნეთი, სერბეთი, ჩრდილოეთი მაკედონია, კოსოვო, ბოსნია და ჰერცეგოვინა, თურქეთი, სლოვენია, ირანი, უკრაინა |
| მოლაპარაკეთა რაოდენობა | დაახლ. 500,000 მემატივე (დაახლ.) |
| ოფიციალური სტატუსი | საფრთხის ქვეშ მყოფი ენა |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ინდოევროპული ენები → ინდოირანული ენები → ინდოარიული ენები → ბოშური ენა → არავლაქური ჯგუფი → ბალკანური დიალექტები |
| დამწერლობის სისტემა | ძირითადად ლათინური ანბანი |
| ენის კოდები | * ISO 639-3: —
|
| რუკა | |
|
რუკა ასახავს ბოშური ენის დიალექტურ გავრცელებას ევროპაში, მათ შორის ბალკანეთში. | |
ბალკანური ბოშური ენა (ბოშ. Balkan Roma, ბოშ. Balkaniko Romanes ან Balkan Gypsy) წარმოადგენს ბოშური ენის არავლაქურ დიალექტს, რომელიც ბალკანეთის რეგიონში მცხოვრებ ბოშურ თემებშია გავრცელებული. ის გავრცელებულია ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა ალბანეთი, ბოსნია და ჰერცეგოვინა, ბულგარეთი, საბერძნეთი, კოსოვო, ჩრდილოეთი მაკედონია, სერბეთი, სლოვენია, თურქეთი და სხვა. ბალკანური ბოშური, ძირითადად, ზეპირგადმოცემით გავრცელებული ენაა.
ისტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ბალკანური ბოშური ენის მემატყველეთა უმრავლესობას ბოშები შეადგენენ. ტერმინი რომ აღნიშნავს პიროვნებას, რომელიც ბოშურ ეთნიკურ ჯგუფს მიეკუთვნება.[1] ბოშური ეთნოსის წარმომავლობა საბოლოოდ ინდოეთიდან მოდის.[2] ამ ენის მემატყველეები წლების განმავლობაში ევროპის სხვადასხვა ნაწილში მიგრირებდნენ, რის შედეგადაც ჩამოყალიბდა ახალი დიალექტური ვარიაციები. მიუხედავად იმისა, რომ ბოშების უძველესი სამშობლო ინდოეთია, ისინი დღეს ევროპის მასშტაბით არიან გავრცელებულნი.[3]
დიალექტები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ბალკანური დიალექტები, რომელიც ასევე ცნობილია როგორც „ბალკანური I“, გავრცელებულია ალბანეთში, ბულგარეთში, საბერძნეთში, ირანში, ჩრდილოეთ მაკედონიაში, მოლდოვაში, რუმინეთში, სერბეთში, თურქეთში და უკრაინაში. აღნიშნულ ჯგუფს მიეკუთვნება არლი ბოშური ენა (საბერძნეთი, ჩრდილოეთი მაკედონია), სეპეჩიდეს ბოშური ენა (საბერძნეთი, თურქეთი), ურსარი ბოშური ენა (მოლდოვა, რუმინეთი) და ყირიმის ბოშური ენა (უკრაინა).
„ზის“ დიალექტები, ანუ „ბალკანური II“, აღნიშნული ჯგუფის განსხვავებულ ქვეჯგუფს წარმოადგენს. ბუგურდჟი, დრინდარი და კალაიძი ბოშური ენა გავრცელებულია ჩრდილოეთ მაკედონიაში, კოსოვოში, სერბეთში და ბულგარეთის ჩრდილო და ცენტრალურ რეგიონებში.
ელშიკის კლასიფიკაცია ეყრდნობა ზემოთაღნიშნულ დაყოფას და დიალექტურ ნიმუშებს (გეოგრაფიული ინფორმაცია მოყვანილია მატრასის მიხედვით).
გეოგრაფიული გავრცელება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| ქვეგუნდი | დიალექტი | რეგიონი/ქვეყანა |
|---|---|---|
| სამხრეთ ბალკანეთი | პრიზრენი | კოსოვო |
| არლი | საბერძნეთი, ალბანეთი, ჩრდილოეთი მაკედონია, სერბეთი | |
| პრილეპი | ჩრდილოეთი მაკედონია | |
| კირიმიტიკა | ყირიმი[4] | |
| სოფიის ერლი | სოფია | |
| ზარგარი | ირანი | |
| სეპეჩი | ჩრდილოეთ საბერძნეთი (ვოლოსი), დასავლეთი თურქეთი (იზმირი) | |
| რუმელიის | თურქეთის ევროპული ნაწილი — ისტორიული რუმელია[5] | |
| ჩრდილოეთ ბალკანეთი | ბუგურდჟი | ჩრდილოეთი მაკედონია, სერბეთი[6] |
| რაზგრადის დრინდარი | ჩრდილო-აღმოსავლეთ ბულგარეთი | |
| პაზარჯიკის კალაიძი | ბულგარეთი, ჩრდილოეთი მაკედონია და სერბეთი (მიგრანტთა ჯგუფები) |
ფონოლოგია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ბალკანური ბოშური ენა ინარჩუნებს ისეთ ასპირირებულ თანხმოვნებს, როგორებიცაა /pʰ, tʰ, tʃʰ, kʰ/, რაც დამახასიათებელია სხვა ინდოარიული ენებისთვისაც. აღნიშნული თანხმოვნები განსხვავებითი მნიშვნელობის მატარებელია ბოშური ენის უმეტეს დიალექტში.
ორთოგრაფია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ბალკანურ ბოშურ ენას არ გააჩნია ოფიციალურად დამკვიდრებული სტანდარტული წერითი ფორმა. სტანდარტიზაციის მცდელობა განხორციელდა 1992 წელს ჩრდილოეთ მაკედონიაში გამართულ კონფერენციაზე, სადაც შემოთავაზებული იქნა ლათინური ანბანი და მის საფუძვლად არლი დიალექტი აირჩიეს.
ბგერები /x/ და /h/ განსხვავებულია ზოგიერთ დიალექტში, თუმცა არლი დიალექტში ეს განსხვავება არ არსებობს და, შესაბამისად, წერითად არ აღინიშნება. ანალოგიურად, ორი როტიკური ბგერა წერითად არ განსხვავდება. შვა იშვიათია არლი დიალექტში; იქ, სადაც ის გვხვდება, ჩანაცვლებულია ჯამბაზის ან სხვა დიალექტის ხმოვნით, მაგ.: vërdon → vurdon („ვაგონი“).
ფესვში არსებული ასპირაცია ყოველთვის აღინიშნება, მაგ.: jakh („თვალი“). სიტყვაში ბოლოს მდებარე ხმოვნების გაუხმოვანებლობა (დევოიზაცია) არ აღინიშნება, მაგ.: dad („მამა“). ასევე არ აღინიშნება პალატალიზაციაც, მაგ.: buti („შრომა“) და არა buči; kerdo („შესრულებული“) და არა ćerdo; pani („წყალი“) და არა pai.
შეთავაზებული ანბანი შემდეგია:[7]:
- a b c č čh d dž e f g h i j k kh l m n o p ph r s š t th u v ž
ლექსიკა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თურქული ენის ლექსიკური გავლენა წარმოადგენს ბალკანეთში გავრცელებული ბოშური ენის დიალექტის განმსაზღვრელ და უკიდურესად მნიშვნელოვან ასპექტს. თუმცა, ამ დიალექტში არსებული სიტყვების უმრავლესობა სპარსული ენის წარმომავლობისაა. ე.წ. „პრეევროპული ლექსიკა“ შედგება სპარსულიდან, სომხურიდან და ბიზანტიური ბერძნულიდან ნასესხები სიტყვებისგან.
საბოლოო ჯამში, რთულია ყველა ლექსიკური ერთეულის ზუსტი წარმოშობის დადგენა, რადგან ბალკანური ბოშური ენის სიტყვების ნაწილი მოდის მრავალი სხვადასხვა წყაროდან, რომელთა წარმომავლობაც თავად ქმნის რთულ და მრავალწახნაგოვან ენობრივ სურათს.[8]
სასაუბრო ფრაზები (არლი და ბუგურდჟი დიალექტების შედარება)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| ფრაზა (ბუგურდჟი, ჩრდილოეთი მაკედონია) | ფრაზა (არლი, ჩრდილოეთი მაკედონია) | თარგმანი (ინგლისურად) |
|---|---|---|
| Lačho [to] saba[h]i. | Lačho [o] sabalje. | Good morning. |
| Lačho [to] zi[e]s. | Lačho [o] dive. | Good day. |
| Lačhi [ti] rat. | Lačhi [i] rat. | Good night. |
| Sar isi to anav? | Sar si tiro anav? | What’s your name? |
| Mo anav isi Elvis. | Mo anav si Elvis. | My name is Elvis. |
| Isinom lošalo kaj avdom tut! | Šukar te dikhav tut! | Pleased to meet you! |
| Isinan prandime? | Sijan li romnjakoro? | Are you married? |
| Va, me isinom prandime. | Va, me sijum romnjakoro. | Yes, I’m married. |
| Na, me isinom biprandime. | Na, me sijum biromnjakoro. | No, I’m unmarried. |
| Me isi man raklija. | Me si ma raklija. | I have a girlfriend. |
რიცხვები ბოშურ ენაში (ბალკანური ვარიაცია)
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| რიცხვები | ბოშურად | სიტყვასიტყვითი თარგმანი |
|---|---|---|
| 1 | jekh | 1 |
| 2 | duj | 2 |
| 3 | trin | 3 |
| 4 | štar | 4 |
| 5 | panc | 5 |
| 6 | šov | 6 |
| 7 | eftá | 7 |
| 8 | oxtó | 8 |
| 9 | enj á | 9 |
| 10 | deš | 10 |
| 11 | dešujekh | 10 + 1 |
| 12 | dešuduj | 10 + 2 |
| 13 | dešutrín | 10 + 3 |
| 14 | dešuštár | 10 + 4 |
| 15 | dešupánc | 10 + 5 |
| 16 | dešušóv | 10 + 6 |
| 17 | dešueftá | 10 + 7 |
| 18 | dešuoxtó | 10 + 8 |
| 19 | dešuenjá | 10 + 9 |
| 20 | biš | 20 |
| 21 | biš-te-jekh | 20 + 1 |
| 22 | biš-te-duj | 20 + 2 |
| 23 | biš-te-trin | 20 + 3 |
| 24 | biš-te-štar | 20 + 4 |
| 25 | biš-te-panc | 20 + 5 |
გრამატიკა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თურქული ენის გრამატიკას მნიშვნელოვანი როლი აქვს ბალკანეთში გავრცელებულ ბოშურ დიალექტებში. თურქული ზმნური რიგის ფორმების გამოყენება ფართოდ არის ჩართული ბალკანური ბოშური ენის სტრუქტურაში, რის გამოც გეოგრაფიული არეალის მიხედვით ხშირად რთული ხდება განსხვავება ამ ორ ენას შორის.
ბალკანური ბოშური ენა ხასიათდება ე.წ. კომპარტამენტალიზებული გრამატიკით[9], რომელიც შეიქმნა თურქული ზმნის პარადიგმების გავლენით და მასში გარკვეული ბერძნული ელემენტებიც შეიმჩნევა.[10]
ბალკანური ბოშური ენის მორფოლოგიის დიდი ნაწილი ბერძნულ და თურქულ წარმოშობას ატარებს. სწორედ ამიტომ მრავალი მკვლევარი მას შერეულ ენად მიიჩნევს, სადაც რთულია ზუსტად განისაზღვროს, სად სრულდება ერთი ენის გავლენა და იწყება მეორე. ყველა ბოშური დიალექტი იყენებს ბერძნულიდან წარმომავალ არსებითი სახელის ბოლოვნებს, მათ შორის მამრობით და ნასესხებ არსებით სახელებს.[11]
მორფოლოგია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ბალკანური ბოშური ენას მორფოლოგია მძლავრად არის გავლენაგამოვლენილი როგორც თურქული, ისე ბერძნული ენის სტრუქტურული ელემენტებით. ენის სპეციფიკა ხშირად აღიქმება, როგორც ენობრივი „ლღვობის ქოთანი“, სადაც მრავალი კულტურული და ლინგვისტური გავლენა ერთიანდება.
თურქული და ბერძნული ენები ბალკანური ბოშურის ძირითადი სტრუქტურული მოდელები არიან, თუმცა მასზე ზეგავლენა ასევე მოახდინა სხვა ენებმა, მათ შორის სომხურმა ენამ.
ბალკანური ბოშური ენის ნაწილობრივ სუბსტრატს წარმოადგენს შუა საუკუნეების ჩრდილოინდური ენები, რაც კიდევ უფრო კომპლექსურს ხდის მის ლინგვისტურ საფუძველს.[12]
რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- „ბოშური ენა მაკედონიაში მესამე ათასწლეულში: პროგრესი და პრობლემები“ დაარქივებული 10 მაისი 2013, საიტზე Wayback Machine. , ვიქტორ ფრიდმენი.
- „ბოშური ენა მაკედონიის რესპუბლიკაში: სტატუსი, გამოყენება და სოციოლინგვისტური პერსპექტივები“, ვიქტორ ფრიდმენი.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ Silverman, Carol (14 February 2012). Romani Routes: Cultural Politics and Balkan Music in Diaspora. Oxford University Press. ISBN 9780199910229.
- ↑ Brian D. Joseph (2003). W. Frawley (ed.). „THE BALKAN LANGUAGES“ (PDF). Oxford International Encyclopedia of Linguistics. The Ohio State University: Oxford University Press. 1: 153–155.
- ↑ Matras, Yaron (1 June 1995). Romani in Contact: The history, structure and sociology of a language. John Benjamins Publishing. ISBN 9789027276483.
- ↑ Ventcel’, Tat’jana V. & Lev N. Čerenkov. 1976. “Dialekty cyganskogo jazyka”. Jazyki Azii i Afriki I, 283–332. Moskva: Nauka.
- ↑ Rumelia - historical area, Europe. ციტირების თარიღი: 15 December 2017
- ↑ "Romani Dialects". ROMLEX. Karl-Franzens-Universität Graz.Romani.uni-graz.at
- ↑ Victor Friedman (1995) 'Romani standardization and status in the Republic of Macedonia', in Matras ed. Romani in Contact
- ↑ 100 Years of Gypsy Studies. ციტირების თარიღი: 15 December 2017
- ↑ Friedman, Victor A. (6 June 2013). „Compartmentalized grammar: The variable (non)-integration of Turkish verbal conjugation in Romani dialects“. Romani Studies. 23 (1): 107–120. doi:10.3828/rs.2013.5. S2CID 143457957. ციტირების თარიღი: 15 December 2017 – წარმოდგენილია Project MUSE-ის მიერ.
- ↑ The Banff Papers. ციტირების თარიღი: 15 December 2017
- ↑ Gardani, Francesco; Arkadiev, Peter; Amiridze, Nino (11 December 2014) Borrowed Morphology. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 9781614513209.
- ↑ Matras, Yaron; Bakker, Peter; Kisuchukov, Khristo (1 January 1997) The Typology and Dialectology of Romani. John Benjamins Publishing. ISBN 9027236615.