შინაარსზე გადასვლა

არითმეტიკული პროგრესია

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
არითმეტიკული პროგრესიის ფორმულების ვიზუალური დამტკიცება.

არითმეტიკული პროგრესია ან არითმეტიკული მიმდევრობარიცხვთა მიმდევრობა, რომელშიც ყოველი მომდევნო წევრისა და მისი წინა წევრის სხვაობა მუდმივია. ამ მუდმივ რიცხვს არითმეტიკული მიმდევრობის სხვაობა ეწოდება. მაგალითად, მიმდევრობა 5, 7, 9, 11, 13, 15 . . . წარმოადგენს არითმეტიკულ პროგრესიას, რომლის სხვაობა 2-ის ტოლია.

თუ არითმეტიკული პროგრესიის პირველი წევრია , ხოლო სხვაობაა , მაშინ მიმდევრობის -ური წევრი () გამოითვლება ფორმულით:

არითმეტიკული პროგრესიის სასრულ მონაკვეთს სასრული არითმეტიკული პროგრესია ან ზოგჯერ უბრალოდ არითმეტიკული პროგრესია ეწოდება. სასრული არითმეტიკული პროგრესიის ჯამს ეწოდება არითმეტიკული მწკრივი.

დაუდასტურებელი ვერსიის მიხედვით,[1] დაწყებით სკოლაში სწავლისას კარლ ფრიდრიხ გაუსმა აღმოაჩინა ფორმულა , როდესაც ცდილობდა შეეკრიბა მთელი რიცხვები 1-დან -ის ჩათვლით, სადაც . ამისთვის მან მიმდევრობის ბოლოებში არსებული რიცხვები შეკრიბა და მიიღო 101, რის შემდეგაც იგი გაამრავლა რიცხვთა წყვილების ოდენობაზე. მიუხედავად იმისა, არის თუ არა ეს ვერსია სწორი, ეს ფორმულა გაუსამდე ჯერ კიდევ ანტიკურ ხანაში იყო ცნობილი არქიმედესთვის, ჰიპსიკლისა და დიოფანტესთვის;[2] ჩინეთში ჩანგ ქიუჯიანისთვის; ინდოეთში არიაბჰატასთვის, ბრაჰმაგუფთასა და ბჰასკარაჩარიასთვის;[3] აგრეთვე შუა საუკუნეების ევროპაში ალკუინისთვის,[4] დიკუილისთვის,[5] ფიბონაჩისთვის,[6] საკრობოსკოსა[7] და ტოსაფისტების სახელით ცნობილი თალმუდის ანონომური მეტაფრასტებისთვის.[8] ზოგი მიიჩნევს, რომ ფორმულა პირველად შეიქმნა პითაგორიანიზმის ეპოქაში ძვ. წ. მე-5 საუკუნეში.[9]

2 + 5 + 8 + 11 + 14 = 40
14 + 11 + 8 + 5 + 2 = 40

16 + 16 + 16 + 16 + 16 = 80

რიცხვთა ჯამის 2 + 5 + 8 + 11 + 14 გამოთვლა. მიმდევრობის შებრუნებით და საკუთარ თავთან შეკრებით მიიღება ერთი და იმავე რიცხვით ჩაწერილი მიმდევრობა. ეს რიცხვი ტოლია პირველი და ბოლო რიცხვების ჯამისა (2 + 14 = 16). ამრიგად, 16 × 5 = 80 გაორკეცებული ჯამია.

სასრული არითმეტიკული პროგრესიის ჯამს არითმეტიკული მწკრივი ეწოდება. მაგალითად, განვიხილოთ ჯამი:

ამ ჯამის პოვნა შეიძლება შესაკრები მნიშვნელობების რაოდენობის, n-ის (აქ 5) გამრავლებით პროგრესიის პირველი და ბოლო რიცხვების ჯამზე (აქ 2 + 14 = 16) და მიღებული შედეგის 2-ზე გაყოფით:

ზემოთ განხილულ შემთხვევაში, მიიღება განტოლება:

ეს ფორმულა გამოიყენება რეალურ რიცხვთა ნებისმიერი არითმეტიკული პროგრესიისთვის, რომელიც იწყება -ით და მთავრდება -ით. მაგალითად,

მთელი რიცხვების ჯამის 1+2+...+n ფორმულის ანიმაციური დამტკიცება.

ზემოთ მოცემული ფორმულის დამტკიცება დავიწყოთ არითმეტიკული მწკრივის ორი განსხვავებული ფორმულის გამოსახვით:

წევრები გადავწეროთ საპირისპირო კანონზომიერებით:

განტოლებების ორივე მხარის შესაბამისი წევრები შევკრიბოთ და გავანახევროთ:

ეს ფორმულა შეიძლება გამარტივდეს შემდეგნაირად:

ამასთანავე, მწკრივის საშუალო არითმეტიკული შეიძლება გამოითვალოს ფორმულით: :

ეს ფაქტობრივად იგივეა, რაც დისკრეტული ერთგვაროვანი განაწილების საშუალო არითმეტიკული, სადაც არითმეტიკული პროგრესია მიიჩნევა თანაბრადმოსალოდნელ ხდომილობების სიმრავლედ.

a1 პირველი წევრის, d სხვაობისა და n რაოდენობის წევრისგან შედგენილი არითმეტიკული პროგრესიის ნამრავლი განისაზღვრება ანალიტიკური გამოსახულებით:

სადაც აღნიშნავს გამა-ფუნქციას. ეს ფორმულა არ მოიცავს შემთხვევებს, როცა უარყოფითი ან ნულოვანია.

ეს წარმოადგენს ზოგად სახეს იმ ფაქტისა, რომ პროგრესიის ნამრავლი მოცემულია ფაქტორიალით , ხოლო ნამრავლი

და ნატურალური მთელი რიცხვებისა მიიღება ფორმულით

სადაც აღნიშნავს ზრდად ფაქტორიალს.

რეკურენტულობის ფორმულით , რომელიც სამართლიანია კომპლექსური რიცხვისთვის,

,
,

ისე, რომ

დადებითი მთელი რიცხვი -სა და დადებითი კომპლექსური რიცხვი -სთვის.

ამრიგად, თუ ,

და, საბოლოოდ,

მაგალითი 1

ფორმულით მოცემული არითმეტიკული პროგრესიის () პირველი 50 წევრის ნამრავლი ტოლია:

მაგალითი 2

პირველი ათი კენტი რიცხვის ნამრავლი ტოლია

= 654 729 075

სტანდარტული გადახრა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

არითმეტიკული პროგრესიის სტანდარტული გადახრაა

სადაც არის პროგრესიის წევრთა რაოდენობა, ხოლო პროგრესიის სხვაობაა. ეს ფორმულა, ფაქტობრივად, იდენტურია დისკრეტული ერთგვაროვანი განაწილების სტანდარტული გადახრის ფორმულისა, რომელშიც არითმეტიკული პროგრესია თანაბრადმოსალოდნელ ხდომილობების სიმრავლედ მიიჩნევა.

ორი ორმხრივ უსასრულო არითმეტიკული პროგრესიის თანაკვეთა შეიძლება იყოს ცარიელი სიმრავლე ან სხვა არითმეტიკული პროგრესია, რომლის პოვნა შეიძლება ნაშთთა ჩინური თეორემის გამოყენებით. თუ ორმხრივი უსასრულო არითმეტიკული პროგრესიების ოჯახში შემავალი ყოველი წყვილი პროგრესიის თანაკვეთაა არაცარიელი სიმრავლე, მაშინ არსებობს ყოველი მათგანისთვის საერთო რიცხვი; შესაბამისად, უსასრულო არითმეტიკული პროგრესიები ქმნიან ჰელის ოჯახს.[10] მაგრამ, უსასრულოდ ბევრი არითმეტიკული პროგრესიის თანაკვეთა ასევე შეიძლება იყოს ერთი რიცხვი და არა, თავისმხრივ, უსასრულო პროგრესია.

{1,...,n} სიმრავლის k სიგრძის არითმეტიკულ ქვესიმრავლეთა რაოდენობა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

-თი აღვნიშნოთ სიგრძის არითმეტიკულ ქვესიმრავლეთა ის რაოდენობა, რომელიც შეიძლება შეიქმნეს სიმრავლიდან , ხოლო განვსაზღვროთ შემდეგნაირად:

მაშინ:

მაგალითად, თუ , მოსალოდნელია არითმეტიკული ქვესიმრავლე, რაც მექანიკურად დათვლით დასტურდება; ეს ქვესიმრავლეებია:

რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. Hayes, Brian (2006). „Gauss's Day of Reckoning“. American Scientist. 94 (3): 200. doi:10.1511/2006.59.200. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 January 2012. ციტირების თარიღი: 16 October 2020.
  2. Tropfke, Johannes (1924). Analysis, analytische Geometrie. Walter de Gruyter, გვ. 3–15. ISBN 978-3-11-108062-8. 
  3. Tropfke, Johannes (1979). Arithmetik und Algebra. Walter de Gruyter, გვ. 344–354. ISBN 978-3-11-004893-3. 
  4. Problems to Sharpen the Young, John Hadley and David Singmaster, The Mathematical Gazette, 76, #475 (March 1992), pp. 102–126.
  5. Ross, H.E. & Knott, B.I. (2019) Dicuil (9th century) on triangular and square numbers, British Journal for the History of Mathematics, 34:2, 79-94, https://doi.org/10.1080/26375451.2019.1598687
  6. Sigler, Laurence E. (trans.) (2002). Fibonacci's Liber Abaci. Springer-Verlag, გვ. 259–260. ISBN 0-387-95419-8. 
  7. Katz, Victor J. (edit.) (2016). Sourcebook in the Mathematics of Medieval Europe and North Africa. Princeton University Press, გვ. 91,257. ISBN 9780691156859. 
  8. Stern, M. (1990). 74.23 A Mediaeval Derivation of the Sum of an Arithmetic Progression. The Mathematical Gazette, 74(468), 157-159. doi:10.2307/3619368
  9. Høyrup, J. The "Unknown Heritage": trace of a forgotten locus of mathematical sophistication. Arch. Hist. Exact Sci. 62, 613–654 (2008). https://doi.org/10.1007/s00407-008-0025-y
  10. Duchet, Pierre (1995), „Hypergraphs“, Graham, R. L.; Grötschel, M.; Lovász, L., Handbook of combinatorics, Vol. 1, 2, Amsterdam: Elsevier, pp. 381–432. See in particular Section 2.5, "Helly Property", pp. 393–394.