არაბული კალიგრაფია
არაბული კალიგრაფია წარმოადგენს ხელოვნების განსაკუთრებულ ფორმას, რომელიც არაბული ანბანის მხატვრულ გამოყენებას ეფუძნება. არაბულ ენაზე მას ხათს (არაბ. خَطّ) უწოდებენ, რაც „ხაზს“, „დიზაინს“ ან „კონსტრუქციას“ ნიშნავს. ამ ხელოვნების უძველესი ფორმაა ქუფიური დამწერლობა.
არაბული კალიგრაფია გამოირჩევა თავისი მრავალფეროვნებითა და შემოქმედებითი პოტენციალით. ის მჭიდროდ არის დაკავშირებული არაბული კულტურის სხვადასხვა ასპექტთან - რელიგიასთან, ხელოვნებასთან, არქიტექტურასთან, განათლებასა და ხელოსნობასთან. ამ მრავალმხრივმა კავშირებმა მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი კალიგრაფიის, როგორც ხელოვნების დარგის განვითარებას.
მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ თუმცა ისლამური კალიგრაფიის უმეტესობა არაბულ ენაზეა შესრულებული, ხოლო არაბული კალიგრაფიის დიდი ნაწილი ისლამურ კონტექსტში იქმნება, ეს ორი ცნება არ არის იდენტური. მაგალითად, არსებობს არაბული კალიგრაფიით შესრულებული კოპტური და სხვა ქრისტიანული ხელნაწერები. პარალელურად, ისლამური კალიგრაფიული ტრადიცია გვხვდება სპარსულ და ოსმალურ თურქულ ენებზეც. ეს მრავალფეროვნება მიუთითებს არაბული კალიგრაფიის, როგორც ხელოვნების ფორმის, უნივერსალურ ხასიათსა და კულტურათაშორის გავლენაზე.
არაბული კალიგრაფიის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ისლამურ კულტურაში განპირობებულია ანიკონიზმით - ალაჰის, წინასწარმეტყველ მუჰამედისა და ცოცხალი არსებების გამოსახვის აკრძალვით. ეს ხელოვნება განსაკუთრებით დაფასებულია მუსულმანურ სამყაროში, რადგან ის ემსახურება ყურანის „ღვთაებრივი გზავნილის“ შენარჩუნებასა და გავრცელებას.
საფუძვლები და ტექნიკა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]კალიგრაფიული წარწერა მკაცრ გეომეტრიულ პრინციპებსა და პროპორციებს ეფუძნება. საზომ ერთეულად გამოიყენება არაბული წერტილი, რომელსაც კვადრატული ფორმა აქვს. პროპორციების საფუძველია „ალიფი“ - არაბული ანბანის პირველი ასო, რომელიც ვერტიკალური ხაზია. მისი სიმაღლე მერყეობს 3-დან 12 წერტილამდე, ხოლო სიგანე ერთი წერტილია.
კალიგრაფიისთვის გამოიყენება სპეციალური კალამი „ტომარა“, რომელიც 24 ვირის თმისგან მზადდება. კალმის წვერის მოჭრის ტექნიკა დამოკიდებულია ხელოვანის პრეფერენციებზე, ეროვნულ ტრადიციებსა და ტექსტის ტიპზე.
ძირითადი სტილები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ქუფიური დამწერლობა არის უძველესი სტილი, რომელიც ერაყის ქალაქ ქუფას სახელს ატარებს. მას ახასიათებს მასიური, კუთხოვანი ასოები და მცირე ლიგატურები. ამ სტილში შეიქმნა ყურანის პირველი ხელნაწერები მე-6 საუკუნეში.
ნასხური დამწერლობა დღეს ყველაზე გავრცელებული სტილია. მას ახასიათებს ჰორიზონტალური, მკაცრი ხელწერა თხელი ხაზებითა და მომრგვალებული ასოების ფორმებით. არაბულენოვანი წიგნების უმეტესობა ამ შრიფტით იბეჭდება.
დეკორატიული მიზნებისთვის გამოიყენება სულუსის (თულუთის) სტილი, რომელსაც ახასიათებს გრძელი ვერტიკალური ხაზები და ფართო თავისუფალი შტრიხები. საინტერესოა ასევე სინის სტილი, რომელიც არაბულ და ჩინურ კალიგრაფიულ ტრადიციებს აერთიანებს.
მუჰაკაკი წარმოადგენს თულუთის სტილიდან განვითარებულ დამწერლობას, რომელსაც დაჭიმული ჰორიზონტალური ხაზები ახასიათებს. XVI საუკუნის შემდეგ ეს სტილი იშვიათად გამოიყენება.
რუქა (რიქა) არის ხელნაწერის ყველაზე პოპულარული სტილი, რომელიც გამოირჩევა მკაფიო, მოკლე და სწორი ხაზებით. ოსმალეთის იმპერიაში ის სასულიერო დამწერლობად გამოიყენებოდა. დღეს მას ხშირად იყენებენ გაზეთების სათაურებსა და სარეკლამო მასალებში.
არაბული დამწერლობის მიმღებმა ხალხებმა საკუთარი კალიგრაფიული სტილები განავითარეს. ოსმალეთის თურქებმა შექმნეს დივანის სტილი, რომელიც გამოირჩევა ასოების მჭიდრო განლაგებით და რთული, მომრგვალო-გატეხილი ფორმებით. ირანსა და პაკისტანში განვითარდა ნასტალიკი (ნასხისა და თალიქის ნაზავი), რომელიც დღემდე მთავარ ხელწერად რჩება. საინტერესოა, რომ მსოფლიოში ერთადერთი ხელნაწერი ყოველდღიური გაზეთი „მუსალმანი“ სწორედ ნასტალიკის დამწერლობით იბეჭდება.
თანამედროვე ისლამურ ხელოვნებაში კალიგრაფია ყველაზე სწრაფად განვითარებადი მიმართულებაა. ეს განპირობებულია იმით, რომ ის საშუალებას იძლევა არაბული ასოებით შეიქმნას ცოცხალი არსებების გამოსახულებები (ტუღრა), რაც ისლამური ტრადიციის ფარგლებში მისაღებია.