შინაარსზე გადასვლა

ანტისემიტიზმი უკრაინაში

სტატიის შეუმოწმებელი ვერსია
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
კაზაკი მამაი, რომელიც აკვირდება ჰაიდამაკებს, როგორ კიდებენ არენდატორს. უკრაინული ხალხური ნახატი, მე-19 საუკუნე.

ანტისემიტიზმი უკრაინაში მნიშვნელოვანი ისტორიული საკითხია, განსაკუთრებით მე-20 საუკუნის განმავლობაში. ამ ტერიტორიაზე ებრაული თემის ისტორია იწყება ჯერ კიდევ იმ დროიდან, როცა შავი ზღვის სანაპიროზე ბერძნული კოლონიები არსებობდა. სწორედ ამ ადრეულმა დასახლებებმა ჩაუყარა საფუძველი ებრაული მოსახლეობის ფორმირებასა და შემდგომ გავრცელებას.

მე-18 საუკუნის ბოლოს და მე-19 საუკუნის დასაწყისში, დღევანდელი უკრაინის დიდი ნაწილი მოქცეული იყო რუსეთის იმპერიის მიერ შექმნილ დასახლების ზონაში, რომელიც სპეციალურად ებრაელებისთვის იყო განკუთვნილი და სადაც მათ მუდმივი დასახლების ნებართვა ჰქონდათ. ეს ტერიტორია მოიცავდა დღევანდელი უკრაინის, ბელარუსის, ლიტვისა და პოლონეთის დიდ ნაწილებს. 1791-1917 წლებში, ევროპის ებრაელების მესამედი ცხოვრობდა სწორედ უკრაინაში, რაც მას იმ დროისთვის მსოფლიოში ერთ-ერთ უმსხვილეს ებრაულ ცენტრად აქცევდა.

უკრაინაში, განსაკუთრებით დასახლების ზონაში, ებრაელების მნიშვნელოვანი კონცენტრაცია მათ ადვილ სამიზნედ ხდიდა სხვადასხვა სახის დისკრიმინაციის, ძალადობისა და დევნისთვის. ეს მოიცავდა ცნობილ პოგრომებს—ორგანიზებულ მასობრივ მკვლელობებსა და თავდასხმებს ებრაულ თემებზე. მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში, პოგრომები, როგორიც იყო კიევში (1881 წ.), ოდესაში (1905 წ.) და სხვა ქალაქებში, ხასიათდებოდა სასტიკი ძალადობით, ქონების განადგურებით და მასობრივი მკვლელობებით. ამ მოვლენებმა ებრაულ მოსახლეობაზე ღრმა ჭრილობები დატოვა და გამოიწვია ემიგრაციის დიდი ტალღები, განსაკუთრებით შეერთებულ შტატებში, კანადაში და დასავლეთ ევროპაში.

მე-20 საუკუნემდე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1113 წელს, კიევის დიდი პრინცის სვიატოპოლკ II-ის გარდაცვალების შემდეგ, ქალაქში არეულობა დაიწყო, რის დროსაც ებრაული თემი ძალადობის სამიზნე გახდა. ებრაელები, რომლებიც პრინცის მმართველობის პერიოდში ეკონომიკურ აქტივობებში, კერძოთ მარილით ვაჭრობაში, იყვნენ ჩართულნი, გლეხებისთვის ძველი რეჟიმის სიმბოლოდ აღიქმებოდნენ.[1][2] მიუხედავად იმისა, რომ ეს შემთხვევა ხშირად მიიჩნევა ანტისემიტური ძალადობის ადრეულ მაგალითად, იგი შესაძლოა აპოკრიფული იყოს, რადგან ყველაზე ძველი წყარო მხოლოდ რამდენიმე საუკუნის შემდეგ ჩნდება.

ისტორიკოს კევინ ალან ბრუკის თქმით, მე-12 საუკუნის უკრაინაში ებრაული თემების წინააღმდეგ მომხდარი მოვლენები — მათ შორის მონღოლთა შემოსევები, რომლებმაც არაერთი თემი გაანადგურეს — ანტისემიტიზმით მოტივირებული არ ყოფილა.[3]

1648–49 წლების ხმელნიცკის დროინდელი პოგრომები გამოირჩეოდა ებრაელთა მიმართ განსაკუთრებული სისასტიკითა და ძალადობით.

1768 წელს, კოლივშჩინის აჯანყების დროს, რომელიც წარმოადგენდა უკრაინელი გლეხებისა და კაზაკების მასშტაბურ გამოსვლას პოლონური მმართველობის წინააღმდეგ, ქალაქ უმანში მოხდა საშინელი ხოცვა-ჟლეტა. ჰაიდამაკთა მეამბოხე რაზმებმა, მაქსიმ ზალიჟნიაკისა და ივან გონტას ხელმძღვანელობით, დაიპყრეს უმანი — სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ქალაქი, სადაც პოლონური კონფედერაციის ჯარები იყვნენ განთავსებულნი. მიუხედავად იმისა, რომ უმანი კარგად იყო გამაგრებული და პოლონელი დიდებულები და ებრაელი მოსახლეობა მას თავშესაფრად იყენებდნენ, ქალაქი 1768 წლის ივნისში დაეცა, როცა ივან გონტა პოლონური მხარიდან ჰაიდამაკ მეამბოხეების მხარეს გადავიდა. ქალაქის დაკავების შემდეგ, ჰაიდამაკებმა უმოწყალოდ ამოხოცეს ათასობით ებრაელი, პოლონელი და უკრაინელი უნიატი, ასაკისა და სქესის განურჩევლად. სხვადასხვა წყაროების მიხედვით, მსხვერპლთა რაოდენობა მერყეობს 2,000-დან 20,000-მდე. ეს ტრაგიკული მოვლენები ასახავს იმდროინდელი აღმოსავლეთ ევროპის რთულ რელიგიურ, სოციალურ და პოლიტიკურ კონფლიქტებს, რომლებმაც უმცირესობებზე მძიმე და დამანგრეველი გავლენა იქონია.[4]

1821 წლის ოდესის პოგრომები ხშირად განიხილება, როგორც ერთ-ერთი პირველი თანამედროვე პოგრომი. ისინი მოჰყვა კონსტანტინოპოლში ბერძენი მართლმადიდებელი პატრიარქის, გრიგოლ V-ის, ოსმალთა მიერ დახვრეტას, რამაც მთელი მართლმადიდებელი სამყაროს აღშფოთება გამოიწვია. ოდესაში, სადაც ბერძნულ დიასპორას მნიშვნელოვანი გავლენა ჰქონდა, ადგილობრივმა ბერძნებმა ებრაელებზე ძალადობა დაიწყეს — ხოცვა-ჟლეტის შედეგად 14 ებრაელი დაიღუპა.[5][6] ძალადობა რელიგიურ დაძაბულობასა და ეთნიკურ დაპირისპირებას მოჰყვა, ხოლო ებრაელები უსაფუძვლო ბრალდებების სამიზნედ იქცნენ — თითქოს ისინი ოსმალთა მხარდამჭერები იყვნენ ან პატრიარქის სიკვდილზე თანაგრძნობა არ გამოუხატავთ.

1881-1884 წლებში, სამხრეთ-დასავლეთ რუსეთის იმპერიაში (თანამედროვე უკრაინისა და პოლონეთის ტერიტორიაზე) ებრაელთა წინააღმდეგ ძალადობრივი გამოსვლების მასშტაბური ტალღა აგორდა. იმ პერიოდის განმავლობაში იმპერიის მასშტაბით 200-ზე მეტი ანტისემიტური ინციდენტი დაფიქსირდა, განსაკუთრებით მძაფრი პოგრომები კი კიევში, ვარშავასა და ოდესაში მოხდა.[7] 1881 წლის 13 მარტს (ძველი სტილით — 1 მარტს) იმპერატორ ალექსანდრე II-ის მკვლელობამ საზოგადოებაში მძლავრი შოკი და პოლიტიკური არეულობა გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ მეფე რევოლუციურმა დაჯგუფებამ „ნაროდნაია ვოლია“-მ მოკლა, მოსახლეობის გარკვეულ ნაწილში სწრაფად გავრცელდა ცრუ ბრალდებები, თითქოს მკვლელობა ებრაელების ან ე.წ. „უცხო გავლენის აგენტების“ მიერ იყო ორგანიზებული. ამ სახის ბრალდებებმა კიდევ უფრო გააღრმავა ანტისემიტური განწყობები და შექმნა ნიადაგი ებრაული თემების წინააღმდეგ დაწყებული მასობრივი ძალადობისთვის.[8][9]

მე-20 საუკუნის დასაწყისი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პოგრომები 1905 წლის რუსეთის რევოლუციის დროს

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ეკატერინოსლავის პოგრომის მსხვერპლი, 1905 წლის ოქტომბერი.

1905 წელს, ნიკოლოზ II-ის მიერ გამოცემულმა ოქტომბრის მანიფესტმა, რომელიც მოქალაქეებს სამოქალაქო უფლებებსა და წარმომადგენლობითი ორგანოს შექმნას პირდებოდა, რუსეთის მასშტაბით მასობრივი პროტესტები გამოიწვია. დასახლების ზონაში მცხოვრები ებრაელები, რომლებიც ხანგრძლივი დისკრიმინაციის პირობებში ცხოვრობდნენ, აქტიურად ჩაერთნენ დემონსტრაციებში თანასწორობის მოლოდინით. თუმცა მათი მონაწილეობა კონსერვატიულ წრეებში მტრულად აღიქმებოდა — თითქოს ებრაელები რევოლუციური პროცესების სათავეში იდგნენ და უცხო ძალების მიერ იმართებოდნენ. ამ დამოკიდებულებამ გაამწვავა ანტისემიტური განწყობები და პოგრომების ახალი ტალღის საფუძველი შექმნა. ებრაული თემები მრავალ ქალაქში — მათ შორის ოდესაში, კიევში და ეკატერინოსლავში — ძალადობის სამიზნე გახდნენ, ხშირად ადგილობრივი პროსამთავრობო ჯგუფებისა და „შავი ასეულის“ წახალისებით.

1905 წლის თებერვალში ფეოდოსიაში პოგრომი მოხდა, ხოლო 19 აპრილს — მელიტოპოლში.[10] მაისში, ჟიტომირში განხორციელებული პოგრომი მსხვერპლის რაოდენობით ყველაზე მასშტაბური იყო. ყველაზე მძიმე პოგრომი ოდესაში დაფიქსირდა: დაახლოებით 300 ებრაელი დაიღუპა და ათასობით ადამიანი დაშავდა. კიდევ ერთი სერიოზული შემთხვევა ეკატერინოსლავში მოხდა, სადაც 120 ებრაელი მოკლეს.

პოგრომები სულ 64 ქალაქსა და 626 სოფელში გაიმართა, მათ შორის — ოდესაში, ეკატერინოსლავში, კიევში, სიმფეროპოლში, რომნიში, კრემენჩუგში, ნიკოლაევში, ჩერნიგოვში, კამენეც-პოდოლსკსა და ელისავეტგრადში. მთლიანობაში, უკრაინასა და ბესარაბიაში დაახლოებით 660 პოგრომი განხორციელდა. ძალადობა რამდენიმე დღე გაგრძელდა და მასში მონაწილეობდნენ მატარებლების მუშები, ადგილობრივი მაღაზიების მოვაჭრეები, ხელოსნები და მრეწველები.

1903–1906 წლების პოგრომებმა ებრაელებში ერთობისა და თავდაცვის აუცილებლობა გააჩინა. ამას მოჰყვა თავდაცვის ჯგუფების შექმნა, პალესტინაში ემიგრაციის გაძლიერება და საბოლოოდ – ორგანიზაცია „ჰა შომერის“ დაარსება.

მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში რუსი ხალხის კავშირის და სხვა შავი ასეულის მსგავსი ორგანიზაციების მოქმედებამ უკრაინაში ანტისემიტიზმის გაღვივებას შეუწყო ხელი.

რუსეთის სამოქალაქო ომი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ებრაელების ცხედრები ოვრუჩში მომხდარი პოგრომის შემდეგ, 1919 წლის თებერვალი.

1919 წლის თებერვალში უკრაინის სახალხო რესპუბლიკის ჯარების ერთ-ერთმა ბრიგადამ პროსკუროვში 1500 ებრაელი დახოცა. 25 მარტს, ტეტიევში, პოლკოვნიკ ჩერკოვსკის, კუროვსკისა და შლიატოშენკოს ხელმძღვანელობით მოქმედმა კაზაკთა ნაწილებმა 4000 ებრაელი მოკლეს. ებრაელები ხის სინაგოგაში თავშესაფრის ძიებას ცდილობდნენ, თუმცა შენობას ცეცხლი წაუკიდეს.

ტეტიევის პოგრომი პოლონელი ებრაელების მასობრივი გაწყვეტის ერთგვარ წინამორბედად ითვლება. ზოგიერთი ბავშვი ჰაერში აგდებდნენ და ტროტუარზე ანარცხებდნენ. ქალაქის 6000 ებრაელიდან ერთ დღეში — 25 მარტს — დაახლოებით 4000 მოკლეს.[11] ებრაული კვარტალი სრულად დაიწვა, მათ შორის სინაგოგა და სხვა სამლოცველო-სასწავლო შენობები, სადაც ასობით ადამიანი იმალებოდა. 1897 წლის აღწერის თანახმად, ტეტიევის შემოგარენში დაახლოებით 23,000 ებრაელი ცხოვრობდა, ხოლო 1926 წლისთვის დოკუმენტურად მხოლოდ 242 ებრაელი იყო დარჩენილი. ერთობლივი სადისტრიბუციო კომიტეტი ტეტიევის მდგომარეობას ასე აღწერდა: „ადგილობრივობა განადგურებულია“.

1919 წლის 17 ივნისს, დუბოვოში, ქალაქის 900 ებრაელიდან 800 მასობრივად დახოცეს. მკვლელობა თითქმის მექანიკური, რიგობრივი ფორმით ხორციელდებოდა — ორი ჯალათი კიბის თავზე იდგა მახვილებით ხელში და თავებს კვეთდა იმ ებრაელებს, ვისაც იძულებით მიჰყავდათ კიბისკენ.[11]

რუსეთის სამოქალაქო ომის დროს, 1919 წელს, აღმოსავლეთ პოდოლიის ქალაქ უმანში მცხოვრები ებრაელები ორი პოგრომის მსხვერპლი გახდნენ, რადგან ქალაქი ომის განმავლობაში რამდენჯერმე გადავიდა ერთი ძალისგან მეორის ხელში. პირველი პოგრომი გაზაფხულზე მოხდა და 170 ადამიანი იმსხვერპლა; მეორე — ზაფხულში, 90-ზე მეტი. ტრადიციული ანტისემიტური ძალადობისგან განსხვავებით, ამჯერად უმანის ქრისტიანი მოსახლეობა ებრაელებს დახმარებას უწევდა და მათ დამალვაში ეხმარებოდა.

ქალაქში მოქმედმა სახალხო მშვიდობის საბჭომ, რომელსაც ქრისტიანები უმრავლესობით წარმოადგენდნენ და ებრაელები — უმცირესობით, რამდენჯერმე შეძლო მდგომარეობის სტაბილიზაცია. 1920 წელს სწორედ ამ საბჭომ შეძლო გენერალ დენიკინის ჯარების მიერ დაგეგმილი პოგრომის აღკვეთა.

რუსეთის სამოქალაქო ომის პერიოდში, 1918-1921 წლებში, უკრაინის 524 ქალაქში ებრაელების წინააღმდეგ სულ 1,236 ძალადობრივი შემთხვევა დაფიქსირდა. მკვლელობების რაოდენობა დაახლოებით 30,000-დან 60,000-მდე მერყეობს.

ამ 1,236 პოგრომიდანა და მასთან დაკავშირებული ინციდენტებიდან 493 ჩაატარა უკრაინის სახალხო რესპუბლიკის ჯარმა სიმონ პეტლიურას ხელმძღვანელობით, 307 — დამოუკიდებელმა უკრაინელმა მებრძოლებმა, 213 — გენერალ დენიკინის არმიამ, 106 — წითელმა არმიამ, ხოლო 32 — პოლონეთის არმიამ.

პავლო სკოროპადსკის დიქტატურის პერიოდში (1918 წლის 29 აპრილიდან დეკემბრამდე[12]) პოგრომები არ დაფიქსირებულა. თუმცა, როგორც კი დირექტორატმა შეცვალა სკოროპადსკის მმართველობა, ძალადობა განახლდა.[13]

უკრაინის დირექტორატი (1918–1920 წწ.)

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1918 წლის დეკემბერში, უკრაინის სახელმწიფოს ჰეტმანი პავლო სკოროპადსკი გადააყენეს, ხოლო ქვეყნის ხელისუფლებას დირექტორატი (დირექცია) ჩაუდგა სათავეში. იგი გახდა უკრაინის სახალხო რესპუბლიკის (UNR) მმართველი ორგანო.[12]

უკრაინის ახალმა მთავრობამ დაუყოვნებლივ მოახდინა რეაგირება 1919 წლის იანვარში ჟიტომირსა და ბერდიჩივში მომხდარ ძალადობრივ შემთხვევებზე. 10 იანვარს ებრაელ ლიდერებსა და ბერდიჩივის ადგილობრივ ხელისუფლებას აცნობეს, რომ პოგრომის ორგანიზატორები დახვრიტეს, ხოლო ის სამხედრო ქვედანაყოფი, რომელიც თავდასხმაში მონაწილეობდა, დაიშალა.

მთავრობის ხელმძღვანელმა, ვოლოდიმირ ვინნიჩენკომ, განაცხადა, რომ ძალადობა შავი ასეულების მიერ იყო ინიცირებული. მისი თქმით: „უკრაინის მთავრობა აქტიურად იბრძოლებს ანტისემიტიზმისა და ბოლშევიზმის ყველა გამოვლინების წინააღმდეგ.“[13]

ბუნდიდან პრობოლშევიკმა დელეგატმა, მოისეი რაფესმა, თავდაპირველად თქვა, რომ პოგრომი დაიწყო იმ სპეციალურმა რაზმმა, რომელიც ჟიტომირსა და ბერდიჩივში საბჭოთა ძალებთან საბრძოლველად გაიგზავნა. თუმცა 1919 წლის 16 იანვარს, შრომის კონგრესის სხდომაზე გამოსვლისას, მან პოზიცია შეცვალა და აღნიშნა: „დირექტორია ამბობს, რომ პოგრომებზე პასუხისმგებელი არ არის — და არც ჩვენ ვადანაშაულებთ მას.“[13]

სიმონ პეტლიურა უკრაინულ რაზმებში პოგრომების შეჩერებას ცდილობდა. როცა ებრაელთა საქმეთა მინისტრისგან გაიგო, რომ იარესკას სადგურზე გამავალი ესკადრონი ებრაელი მოსახლეობის წინააღმდეგ ძალადობრივ ქმედებებს ახორციელებდა, მან დაუყოვნებლივ გაუგზავნა დეპეშა მირჰოროდის სამხედრო კომენდანტს შემდეგი შინაარსით:

„გიბრძანებთ, დაუყოვნებლივ დაიწყოთ საქმის გამოძიება და ანგარიში წარმოადგინოთ. მიიღეთ გადაუდებელი ზომები, რათა მსგავსი ძალადობრივი ქმედებები აღარ განმეორდეს და დამნაშავეები უმკაცრესად დაისაჯონ. — 28 იანვარი, უფროსი ოტამანი ს. პეტლიურა.“[13]

1919 წელს, როცა სიმონ პეტლიურამ დირექტორიის ხელმძღვანელობა საკუთარ თავზე აიღო, მისი ინიციატივით დაიწყო გამოძიება კამიანეც-პოდილსკისა და პროსკურივში მომხდარ ანტიებრაულ პოგრომებზე. პეტლიურამ სამხედრო მეთაურებს მკაფიოდ უბრძანა, ემოქმედათ გადამწყვეტად პოგრომების სრულად აღსაკვეთად და უზრუნველეყოთ, რომ დამნაშავეები სამხედრო ტრიბუნალს ჩაებარებინათ და ისინი სამხედრო სამართლის წესით დასჯილიყვნენ.[13]

ებრაული პარტიის, Poale Zion-ის წარმომადგენელმა დრახლერმა პეტლიურას უთხრა: „ფაქტები გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ჟიტომირსა და ბერდიჩივში პოგრომები უკრაინის მთავრობის წინააღმდეგ მიმართულ ქმედებები იყო. ჟიტომირის პოგრომის შემდეგ, რუსი და პოლონელი შავი ასეულების წევრები ამაყად აცხადებდნენ: ‘გეგმური პოგრომები იდეალურად განხორციელდა და უკრაინის მისწრაფებებს მალე ბოლო დაესმება.’“

დრახლერმა დაამატა: „ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ არა მხოლოდ ჩვენ, არამედ მთელი ებრაული დემოკრატია აქტიურად ჩაერთვება უკრაინის დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლაში. და როცა საქმე იქამდე მივა, ებრაელი კაზაკები იარაღით ხელში, გვერდიგვერდ იბრძოლებენ, თავიანთ სისხლსა და სიცოცხლეს შესწირავენ უკრაინის ეროვნულ და სოციალურ თავისუფლებას.“[13]

პეტლიურამ ებრაელ დელეგატებს უთხრა, რომ საკუთარ უფლებამოსილებას გამოიყენებდა, რათა შეეჩერებინა ებრაელების წინააღმდეგ ძალადობრივი მოქმედებები, რომლებიც, მისივე თქმით, ხელს უშლიდა ქვეყნის სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებას.

ერთ დოკუმენტში, რომელიც 1919 წლის ივნისიდან ოქტომბრამდე კიევში განხორციელებულ პოგრომებს შეეხება, აღნიშნულია შემდეგი: „როდესაც გენერალმა დრაგომიროვმა, რომელიც ლიბერალური შეხედულებებით იყო ცნობილი, ბოლშევიკების შეტევის გამო იძულებული გახდა დაეტოვებინა კიევი, მან თავის ოფიცრებს (როგორც სტენოგრამაშია დაფიქსირებული) მიმართა: ‘ჩემო მეგობრებო, თქვენ ისევე კარგად გესმით, როგორც მე, თუ რა გახდა ჩვენი დროებითი მარცხის მიზეზი კიევის ფრონტზე. და როდესაც თქვენ, ჩემო გმირნო, ისევ დაიბრუნებთ ქალაქს — გაძლევთ უფლებას შური იძიოთ ამ ბინძურ ებრაელებზე.’”[13]

1919 წლის 31 აგვისტოს (ძველი სტილით — 18 აგვისტოს), დენიკინის მოხალისეთა არმიამ კიევი დაიკავა. მას მოჰყვა ორი დღის განმავლობაში მიმდინარე მასობრივი ძარცვა და მშვიდობიანი მოსახლეობის მკვლელობა. ძალადობამ 20,000-ზე მეტი ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლა. ამ ტრაგიკული მოვლენების შემდეგ, ხარკივის ებრაული თემის წარმომადგენელი ბატონი სუპრასკინი შეხვდა გენერალ შკუროს, რომელმაც მას მკაცრად განუცხადა: „ებრაელებს არანაირ წყალობას არ მივცემთ — ისინი ყველა ბოლშევიკები არიან.“[13]

1921 წელს, რევიზიონისტული სიონიზმის ერთ-ერთმა მთავარმა ფიგურამ, ზეევ (ვლადიმერ) იაბოტინსკიმ, პრაღაში პეტლიურას წარმომადგენელთან, მაქსიმ სლავინსკისთან, ხელი მოაწერა შეთანხმებას ებრაული ჟანდარმერიის შექმნის შესახებ. ამ რაზმს პეტლიურას სავარაუდო უკრაინულ სამხედრო კამპანიაში უნდა მიეღო მონაწილეობა და მისი მიზანი ებრაული მოსახლეობის დაცვა იყო პოგრომებისგან. შეთანხმება საბოლოოდ ვერ განხორციელდა და იაბოტინსკი სიონისტური წრეების მხრიდან მწვავე კრიტიკის საგნად იქცა. მიუხედავად ამისა, მან საკუთარი გადაწყვეტილება არ შეიცვალა და ამ ინიციატივას შემდეგშიც ამაყად ახსენებდა.[14][15][16]

შუა მე-20 საუკუნე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მეორე მსოფლიო ომი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ებრაელები თხრიან საკუთარ საფლავს, ზბოროვი, დასავლეთ უკრაინა, 1941 წ

1941 წელს დაწყებული ოპერაცია ბარბაროსას შედეგად, გერმანიის ადმინისტრაციულ კონტროლში აღმოჩნდა როგორც საბჭოთა უკრაინის, ასევე საბჭოთა კავშირის მიერ ანექსირებული პოლონეთის ტერიტორიებზე მცხოვრები უკრაინელი მოსახლეობა. ჩრდილო-აღმოსავლეთ რეგიონები შევიდა უკრაინის რაიხსკომისარიატის, ხოლო სამხრეთ-დასავლეთი — გენერალური გუბერნატორობის შემადგენლობაში.

ბევრი ისტორიკოსის შეფასებით, უკრაინელი ებრაელების მასობრივი განადგურება — რომლის შედეგადაც მათი რაოდენობა 870,000-დან მხოლოდ 17,000-მდე შემცირდა — ადგილობრივი მოსახლეობის დახმარების გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა. გერმანელებს არ გააჩნდათ საკმარისი ცოცხალი ძალა, რომ მიეღწიათ ყველა დასახლებამდე, განსაკუთრებით კი შორეულ სოფლებში, სადაც მრავალი ებრაული თემი სრულად განადგურდა.[17]

სტეპან ბანდერას ფრთა — უკრაინის ნაციონალისტური ორგანიზაციის (OUN-B) ნაწილი, რომელიც უკრაინის მეამბოხე არმიასთან იყო დაკავშირებული — ღიად უჭერდა მხარს ძალადობას ებრაელების წინააღმდეგ. როგორც აღნიშნავს ისტორიკოსი ჯეფრი ბურდსი,[18] ორგანიზაცია არ მალავდა ანტისემიტურ დამოკიდებულებას და მას საკუთარ იდეოლოგიადაც აღიარებდა. 1941 წლის აპრილში, კრაკოვში გამართულ მეორე კონგრესზე, OUN-B-მა ოფიციალურად მიიღო რეზოლუცია, სადაც ჩამოთვლილი იყო უკრაინის ეჭვმიტანილი „მტრები“ — პირველ რიგში ებრაელები, შემდეგ კი პოლონელები. დოკუმენტში პირდაპირ ეწერა: „OUN ებრძვის ებრაელებს, როგორც მოსკოვურ-ბოლშევიკური რეჟიმის საყრდენს.“[17]

ოპერაცია „ბარბაროსას“ დაწყებას ლვივში ორი მასშტაბური პოგრომი მოჰყვა — პირველი 30 ივნისიდან 2 ივლისამდე, მეორე კი 25-დან 29 ივლისამდე. ორგანიზაცია იად ვაშემის მონაცემებით, ამ დღეების განმავლობაში დაახლოებით 6,000 ებრაელი იქნა მოკლული. ხოცვა-ჟლეტაში მონაწილეობდნენ როგორც უკრაინელი ნაციონალისტები, ისე ახლადშექმნილი უკრაინული მილიცია. ძალადობის ოფიციალურ საბაბად გავრცელდა ცრუ მტკიცება, თითქოს ებრაელები პასუხისმგებელნი იყვნენ იმ პატიმრების დახვრეტაში, რომლებიც საბჭოთა ძალებმა ლვივის დატოვებამდე გაანადგურეს.[19]

უკრაინელი ნაციონალისტები აქტიურად თანამშრომლობდნენ გერმანიის უსაფრთხოების სამსახურებთან და ე.წ. „აინზაცგრუპენთან“ (Einsatzgruppen).[20] მათ მიერ შედგენილი იყო ებრაელთა სამიზნე სიები Sicherheitsdienst-ისა და KdS-ის რეგიონული განყოფილებებისთვის. ისინი მონაწილეობდნენ ებრაელების დაკავების, მათი გაწმენდითი ოპერაციების (roundup-ების) და მასობრივი გადასახლების პროცესში. მსგავსი ქმედებები განხორციელდა სტანისლავოვში, ვოლოდიმირ-ვოლინსკში, ლუცკში, ჟიტომირში, რივნეში, კიევში და სხვა ქალაქებში.[21][22][23]

ზოგიერთ შემთხვევაში — მაგალითად, კოროსტენში და სოკალში — მკვლელობები მთლიანად ადგილობრივი ნაციონალისტების მიერ, გერმანელთა უშუალო ჩაურევლად განხორციელდა.[24] მსგავსი ძალადობა შემდგომში სხვა რეგიონებშიც გავრცელდა.[25]

მე-20 საუკუნის ბოლოს და 21-ე საუკუნის დასაწყისში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
წარწერები „ლენინი — ჟიდია“ და „სიკვდილი მოსკალებს“ ლვივში, იეჰვენ კონოვალეცის ქუჩაზე, 2008 წელი.

პოსტსაბჭოთა პერიოდში ანტისემიტიზმის ნიშნები კვლავ გააქტიურდა,[26] თუმცა მისი მასშტაბები ყოველთვის ერთგვაროვანი არ ყოფილა.[27]


ებრაული ორგანიზაციების შეფასებით, 1990-იანი წლების შუა ხანებიდან ინციდენტების რაოდენობა შემცირდა.[28] თუმცა 2014 წელს გამოქვეყნებული ანგარიშის თანახმად, ანტისემიტური ვანდალიზმისა და ძალადობის პიკი 2005–2006 წლებში დაფიქსირდა, რის შემდეგაც კლებადი ტენდენცია გამოიკვეთა.[29]

ანტისემიტური განცხადებები ამ პერიოდის უკრაინულ პოლიტიკურ დისკურსშიც გაჟღერდა. 2010-იან წლებში ებრაულმა ორგანიზაციებმა პარტია „სვობოდა“ ღიად დაადანაშაულეს ანტისემიტიზმსა და ნაცისტურ სიმპათიებში.[30] 2013 წელს მსოფლიო ებრაელთა კონგრესმა პარტია ნეონაცისტურ ორგანიზაციებს შორის დაასახელა.[31] მისი ლიდერი, ოლეგ ტიაგნიბოკი, აცხადებდა, რომ უკრაინა „მოსკოვურ-ებრაული მაფიის“ კონტროლის ქვეშ იმყოფება.[32][33] თავად პარტია ამ ბრალდებებს უარყოფს.[34] 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნებში „სვობოდამ“ 10.4%-ით პირველად მოიპოვა წარმომადგენლობა რადაში,[35][36] თუმცა შემდგომ წლებში მისი მხარდაჭერა მკვეთრად შემცირდა — 2014 წელს პარტიამ მიიღო 4.7%,[37] ხოლო 2019 წელს, სხვა მემარჯვენე ჯგუფებთან გაერთიანების მიუხედავად,[38] ვერ გადალახა საარჩევნო ბარიერი და მხოლოდ ერთი ოლქის მანდატით შევიდა პარლამენტში.[39][40]

ევრომაიდანი და ომი უკრაინაში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ევრო-აზიის ებრაული კონგრესის განცხადებით, უკრაინის ებრაული მოსახლეობა აქტიურად უჭერდა მხარს 2013–2014 წლების ევრომაიდანს — მასობრივ მოძრაობას, რომელმაც ვიქტორ იანუკოვიჩი პრეზიდენტის პოსტიდან გადააყენა. კონგრესის მიხედვით, ამ პერიოდში ანტისემიტური ინციდენტები იშვიათად ფიქსირდებოდა.[41][42]

თუმცა, როგორც აღნიშნავს ედუარდ დოლინსკი — კიევში მოქმედი უკრაინული ებრაული კომიტეტის აღმასრულებელი დირექტორი — ევრომაიდანის შემდეგ უკრაინაში ახალი გამოწვევები გაჩნდა: ანტისემიტური განწყობები გაძლიერდა, ხოლო მანამდე მარგინალურად მიჩნეულ ულტრამემარჯვენე ჯგუფებს საზოგადოების მხრიდან ლეგიტიმაცია გაუჩნდათ. ამასთან, სახელმწიფო დონეზე გაჩნდა ისტორიის გადახედვის ტენდენცია — განსაკუთრებით იმ ეპიზოდების მიმართ, რომლებიც მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში უკრაინელი ნაციონალისტების მიერ ეთნიკურ უმცირესობებზე ჩადენილ ძალადობას ეხება. დოლინსკის თქმით, ხელისუფლება ამ მოვლენების კრიტიკულ და ობიექტურ შეფასებას თავს არიდებს და ცდილობს მათ მიჩქმალვას და ნაციონალისტური ქმედებების გამართლებას — რაც, ფაქტობრივად, ისტორიულ პასუხისმგებლობაზე უარის თქმას ნიშნავს.[43][44]

ევრომაიდნის შემდეგ უკრაინელი ებრაელების ისრაელში ემიგრაციის მაჩვენებელმა საგრძნობლად მოიმატა. 2014 წლის პირველ ოთხ თვეში წასულთა რაოდენობა წინა წელთან შედარებით 142%-ით გაიზარდა[45] — იანვრიდან აპრილამდე ისრაელში გადავიდა დაახლოებით 800 ადამიანი,[45] ხოლო მაისის მონაცემებით ემიგრაციისთვის დარეგისტრირდა კიდევ 200-ზე მეტი. გარდა ამისა, ქრისტიანთა და ებრაელთა საერთაშორისო ამხანაგობის დახმარებით, ისრაელში გაემგზავრა სულ მცირე 100 უკრაინელი ებრაელი.[46]

2014 წლის აპრილში დონეცკში გავრცელდა ბროშურა, რომელიც თითქოს იმ პრორუს სეპარატისტებს ეკუთვნოდათ, რომლებმაც იმ დროისთვის ქალაქზე კონტროლი დაამყარეს. დოკუმენტი 16 წლის ზემოთ ასაკის ყველა ებრაელს ავალდებულებდა, დარეგისტრირებულიყვნენ როგორც ებრაელები და წარმოედგინათ ინფორმაცია თავიანთი ქონების შესახებ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მათ ემუქრებოდნენ მოქალაქეობის ჩამორთმევით, დეპორტაციითა და ქონების კონფისკაციით — თითქოსდა უკრაინისადმი ერთგულებისთვის.[47]

დონეცკის სახალხო რესპუბლიკის მაშინდელმა ლიდერმა, დენის პუშილინმა, განაცხადა, რომ ბროშურა ყალბი იყო და მისი მიზანი მოძრაობის დისკრედიტაცია გახლდათ. მსგავსი პოზიცია დააფიქსირა დონეცკის მთავარმა რაბინმა, პინჩას ვიშედსკიმაც — მისივე თქმით, საქმე გვქონდა პროვოკაციულ ფალსიფიკაციასთან, და აღნიშნა, რომ აღმოსავლეთ უკრაინის რუსულენოვან რეგიონებში ანტისემიტური ინციდენტები იშვიათად ხდებოდა, განსხვავებით კიევისგან და დასავლეთ უკრაინისგან.[48]

გამოცემა Haaretz-ის 2014 წლის აპრილის მიმოხილვაში, რომელიც უკრაინაში ანტისემიტური ძალადობის შემთხვევებს ეხებოდა, ინციდენტები მხოლოდ ე.წ. „რუსულენოვან აღმოსავლეთში“ იყო დაფიქსირებული — ქვეყნის სხვა რეგიონები, მათ შორის კიევი და დასავლეთი უკრაინა, საერთოდ არ მოიხსენიებოდა.[49] 2015 წლის თებერვალში დონეცკის თვითგამოცხადებული სახალხო რესპუბლიკის ლიდერმა, ალექსანდრე ზახარჩენკომ, საჯაროდ განაცხადა, რომ უკრაინას „ებრაული ხალხის ღარიბი წარმომადგენლები“ მართავდნენ.[50]

ანტისემიტიზმისა და ე.წ. „ებრაული საკითხის“ გამოყენება იმ პერიოდის პროპაგანდისტულ კამპანიებშიც შეინიშნებოდა — მათ შორის, სპეკულაციებში, რომლებიც ვიქტორ იანუკოვიჩის ადმინისტრაციამ გაავრცელა ევრომაიდანის პირველ დღეებში, 2013 წლის ნოემბერში.[51]

ეროვნული უმცირესობების უფლებების მონიტორინგის ჯგუფის ანგარიშის მიხედვით, 2014 წელს ანტისემიტური ინციდენტების რაოდენობამ პიკს მიაღწია, რაც, სავარაუდოდ, უკრაინაში შექმნილ პოლიტიკურ არასტაბილურობას უკავშირდებოდა.[51]

2014 წლის მარტში უკრაინის მთავარმა რაბინმა, იააკოვ ბლეიჩმა, რუსი ნაციონალისტები და პრორუსული ჯგუფები დაადანაშაულა ანტისემიტური პროვოკაციების მოწყობაში, რომელთა მიზანი იყო მათი პასუხისმგებლობის უკრაინელებისთვის დაკისრება. მისი თქმით, ეს ინციდენტები გამოიყენებოდა როგორც პოლიტიკური იარაღი — უკრაინელი მოსახლეობის დისკრედიტაციისთვის და ყირიმში რუსეთის შეჭრის გასამართლებლად.[52]

ხარკოვის ადამიანის უფლებათა დაცვის ჯგუფის 2016 წლის ანგარიშის მიხედვით, უკრაინაში ქსენოფობიური ძალადობის მაჩვენებელი საგრძნობლად შემცირდა, თუმცა ეს ტენდენცია არ შეეხო რუსეთის მიერ ოკუპირებულ აღმოსავლეთ რეგიონებს.[53]

2017 წლის იანვარში კიევში სტეპან ბანდერას დაბადების დღის აღსანიშნავად გამართულ მსვლელობაში ათასობით უკრაინელმა ნაციონალისტმა მიიღო მონაწილეობა. მარშის დროს მონაწილეთა ნაწილი გერმანულ ენაზე სკანდირებდა სლოგანს – „ებრაელები გარეთ“.[54]

Pew Research-ის მიერ 2018 წლის 27 მარტს გამოქვეყნებულმა გამოკითხვამ აჩვენა, რომ უკრაინელები ებრაელ თანამოქალაქეებთან მიმართებით ბევრად უფრო მიმღებლები არიან, ვიდრე აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებში. მხოლოდ 5% აცხადებს, რომ არ მიიღებდა ებრაელს თანამოქალაქედ, მაშინ როცა ეს მაჩვენებელი ლიტვაში 23%-ს, რუმინეთში — 22%-ს, პოლონეთში — 18%-ს, ხოლო რუსეთში — 14%-ს აღწევს.[55]

უკრაინის გაერთიანებული ებრაული სათემო ორგანიზაცია (UJCU) 2018 წლიდან სისტემურად აკვირდება ანტისემიტიზმის შემთხვევებს ქვეყანაში. 2019 წლის იანვარში ორგანიზაციამ გამოაქვეყნა პირველი ანგარიში,[27] სადაც ნათქვამია, რომ ანტისემიტიზმი უკრაინაში მართლაც არსებობს, თუმცა ის უმეტესად ყოფით დონეზე ვლინდება — მაგალითად, საზოგადოებრივ სივრცეში გამოხატული შეურაცხმყოფელი დამოკიდებულებით.

ანგარიშში აღნიშნულია, რომ 2018 წელს გაიზარდა ირიბი ანტისემიტიზმისა და ვანდალიზმის ფაქტები, თუმცა ფიზიკური ძალადობის არც ერთი შემთხვევა არ დაფიქსირებულა.

სულ 2018 წელს რეგისტრირდა 107 ანტისემიტური ინციდენტი. მათგან 73 უკავშირდებოდა პირდაპირ მუქარას, შეურაცხმყოფელ გამონათქვამებს ან ებრაული წარმომავლობის დამამცირებელ მოხსენიებას.

2019 წელს უკრაინაში ანტისემიტიზმის ზრდაზე ისრაელის ელჩმა, ჯოელ ლიონმა, საჯაროდ ისაუბრა. როგორც მან აღნიშნა, „თუ მაიდანის მახლობლად ღიად იყიდება საფოსტო ბარათები ნაცისტური სიმბოლოებით, ეს უკვე საკმარისად მეტყველებს ვითარებაზე და დამატებით ახსნა აღარ სჭირდება“.

იმავე წელს, ცილისწამების საწინააღმდეგო ლიგის (Anti-Defamation League) კვლევამ აჩვენა, რომ უკრაინელთა თითქმის 70% ეთანხმებოდა მოსაზრებას, თითქოს ებრაელებს ბიზნეს სექტორში გადაჭარბებული გავლენა აქვთ.[26]

ისტორიული ანალიზი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ანტისემიტიზმის თემა უკრაინის კონტექსტში განსაკუთრებით აქტუალური გახდა 2022 წელს, როდესაც ვლადიმირ პუტინმა უკრაინაში შეჭრა იმ მოსაზრებით გაამართლა, თითქოს ქვეყნისა და მისი მთავრობის „დენაციფიკაცია“ იყო საჭირო. ეს განცხადება ფართო საერთაშორისო გამოხმაურების მიზეზი გახდა.[56]

უკრაინულ-ებრაული ურთიერთობების მკვლევარი ჰენრი აბრამსონი აღნიშნავს, რომ ვოლოდიმირ ზელენსკის 2019 წლის გამარჯვებამ ბევრ ებრაელში გაოცება გამოიწვია — იმ სტერეოტიპის ფონზე, რომლის მიხედვითაც უკრაინაში ანტისემიტიზმი გამჯდარი პრობლემად მიიჩნეოდა. მისი თქმით, ზელენსკის ებრაული წარმომავლობა არ ყოფილა დაბრკოლება მისთვის, რომ ეროვნული ერთიანობის სიმბოლოდ აღქმულიყო. „ეს შემთხვევა ნამდვილად საინტერესოა, თუმცა არა უნიკალური,“ — ამბობს აბრამსონი. — „უკრაინის პოლიტიკურ ელიტაში ებრაელები მანამდეც არაერთხელ ფიგურირებდნენ, განსაკუთრებით უკანასკნელი საუკუნის განმავლობაში.“[57]

ჰენრი აბრამსონის თქმით, დასავლეთში კვლავ მყარად არის დაფუძნებული სტერეოტიპი უკრაინული ანტისემიტიზმის შესახებ — განსაკუთრებით იმ ებრაული დიასპორის წრეებში, რომელთაც ჰოლოკოსტს გადარჩენილთა შთამომავლობა წარმოადგენენ. ამის ორი ძირითადი მიზეზი არსებობს: პირველი — ისტორიული მეხსიერება იმ შემთხვევებისა, როცა უკრაინელი კოლაბორაციონისტები ნაცისტებთან თანამშრომლობდნენ. თუმცა აბრამსონი ხაზს უსვამს, რომ ამ ეპიზოდების ხსენება პუტინის მთავარ იარაღად იქცა უკრაინის დენაციფიკაციის მოთხოვნის გასამართლებლად — რაც, მისივე თქმით, აბსურდული და შეურაცხმყოფელია.

  • შესაძლო პოგრომი 1113 წელს
  • ხმელნიცკის დროს 1648-49 წლების პოგრომები
  • 1768 ჰაიდამაკის აჯანყება
  • მე-20 საუკუნის დასაწყისის პოგრომები და რევოლუციური ეპოქა
  • ჰოლოკოსტი, რომლის დროსაც უკრაინელები თანამშრომლობდნენ ნაცისტებთან

პროფესორ აბრამსონის თქმით, მიუხედავად ამ მძიმე ისტორიული ეპიზოდებისა, ებრაელებსა და უკრაინელებს შორის მტრულ ურთიერთობათა წლები ვერ ჩრდილავს იმ მეგობრობას, რომელიც ხალხებს შორის ათასწლეულზე მეტი ხნის განმავლობაში არსებობდა

აბრამსონი მიუთითებს ებრაელებსა და უკრაინელებს შორის კულტურული ურთიერთგაცვლის ხანგრძლივ ისტორიაზე — მაგალითად, იდიშში დამკვიდრებულ არაერთ სიტყვას, რომელიც უკრაინული წარმოშობისაა და ვერ ჩამოყალიბდებოდა ორი ერის თანაცხოვრების გარეშე. იგი ასევე ახსენებს კულინარიული რეცეპტების გაზიარებას — რაც შეუძლებელი იქნებოდა, რომ არა ორი ერის ხანგრძლივი თანაცხოვრება და ახლო ურთიერთობა. როგორც თავად ამბობს, „ეს ყველაფერი მაშინ არ გაჩნდებოდა, უკრაინელ და ებრაელ ბავშვებს ერთმანეთის სამზარეულოში რომ დრო არ გაეტარებინათ.“

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History, edited by John Doyle Klier, Shlomo Lambroza, pp. 13 & 35 (footnotes). John Klier: "upon the death of the Grand Prince of Kiev Sviatopolk, rioting broke out in Kiev against his agents and the town administration. The disorders were not specifically directed against Jews and they are best characterized as a social revolution. This fact has not prevented historians of medieval Russia from describing them as a pogrom." Klier also writes that Alexander Pereswetoff-Morath has advanced a strong argument against considering the Kiev riots of 1113 an anti-Jewish pogrom. Pereswetoff-Morath writes in A Grin without a Cat (2002) that "I feel that Birnbaum's use of the term 'anti-Semitism' as well as, for example, his use of 'pogrom' in references to medieval Rus are not warranted by the evidence he presents. He is, of course, aware that it may be controversial."
  2. ↑ George Vernadsky: "Incidentally, one should not suppose that the movement was anti-Semitic. There was no general Jewish pogrom. Wealthy Jewish merchants suffered because of their association with Sviatopolk's speculations, especially his hated monopoly on salt." George Vernadsky, Kievan Russia, Yale University Press, 1973, p. 94
  3. ↑ Brook, Kevin Alan (2018) The Jews of Khazaria, 3rd. Lanham, გვ. 187–189. ISBN 9781538103432. 
  4. ↑ Herman Rosenthal. Haidamacks – JewishEncyclopedia.com. ციტირების თარიღი: 7 March 2022
  5. ↑ Pogrom (Virtual Jewish Encyclopedia) (in Russian)
  6. ↑ Odessa pogroms დაარქივებული January 21, 2007, საიტზე Wayback Machine. at the Center of Jewish Self-Education "Moria".
  7. ↑ (in Polish) Pogrom დაარქივებული February 6, 2010, საიტზე Wayback Machine. , based on Alina Cała, Hanna Węgrzynek, Gabriela Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, WSiP.
  8. ↑ The Jewish Chronicle, May 6, 1881, cited in Benjamin Blech, Eyewitness to Jewish History
  9. ↑ Sankt-Peterburgskie Vedomosti newspaper №65, March 8 (20), 1881
  10. ↑ Melitopol | Encyclopedia.com.
  11. ↑ 11.0 11.1 M. I. Midlarsky. The killing trap: genocide in the seventeenth century. Cambridge University Press. 2005. p. 46.
  12. ↑ 12.0 12.1 Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States: 1999, Routledge, ISBN 1857430581 (p. 849)
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 Сергійчук, Володимир. Симон Петлюра і єврейство. Київ: національний університет імені Тараса Шевченка; Центр українознавства, 2006. 152 стор.: стор.90-97. 2-ге вид.[ Volodymyr Serhiychuk. Suymon Petliura & Jews. Kyiv: Tarash Shevchenko National University; 2006. 152 pp: pp. 90–97] ISBN 966-2911-02-2 (in Ukrainian)
  14. ↑ Shmuel Katz, Lone Wolf, Barricade Books, New York, 1996, Vol. 1.
  15. ↑ Israel Kleiner, From Nationalism to Universalism: Vladimir (Ze'ev) Jabotinsky and the Ukrainian Question, Canadian Institute of Ukrainian Study Press, 2000.
  16. ↑ Joseph B. Schechtman, The Jabotinsky-Slavinsky Agreement, Jewish Social Studies, XVII (1955), 289–306.
  17. ↑ 17.0 17.1 Alfred J. Rieber (Winter 2003). „Civil Wars in the Soviet Union“. Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. New series. 4 (1): 145–147. doi:10.1353/kri.2003.0012. S2CID 159755578.
  18. ↑ Jeffrey Burds (2013). Holocaust in Rovno: The Massacre at Sosenki Forest, November 1941. Springer, გვ. 24–25. ISBN 978-1137388407. 
  19. ↑ The Lemberg Mosaic, Jakob Weiss, Alderbrook Press, New York (2011)
  20. ↑ Symposium Presentations. (September 2005) The Holocaust and [German Colonialism in Ukraine: A Case Study] (PDF file, direct download 1.63 MB). The Holocaust in the Soviet Union გვ. 15, 18–19, 20 in current document of 1/154. The Center for Advanced Holocaust Studies of the United States Holocaust Memorial Museum. ციტირების თარიღი: 7 December 2014
  21. ↑ PWL. Mord w Czarnym Lesie (Murder in the Black Forest). Województwo Stanisławowskie. Historia. PWL-Społeczna organizacja kresowa. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 ნოემბერი 2014. ციტირების თარიღი: 14 July 2015
  22. ↑ I.K. Patrylyak (2004), Військова діяльність ОУН(Б) у 1940–1942 роках (The Military Activities of the OUN (B), 1940–1942). Shevchenko University; Institute of History of Ukraine, Kiev, pp. 522–524 (4–6/45 in PDF).
  23. ↑ Іван Качановський. (30 March 2013) Сучасна політика пам'яті на Волині щодо ОУН(б) та нацистських масових вбивств. Україна модерна. ციტირების თარიღი: 14 July 2015
  24. ↑ Ronald Headland (1992), Messages of Murder: A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943. Fairleigh Dickinson Univ. Press, pp. 125–126. ISBN 0838634184.
  25. ↑ Dr. Frank Grelka (2005). Ukrainischen Miliz, Die ukrainische Nationalbewegung unter deutscher Besatzungsherrschaft 1918 und 1941/42. Viadrina European University: Otto Harrassowitz Verlag, გვ. 283–284. ISBN 3447052597. „RSHA von einer begrüßenswerten Aktivitat der ukrainischen Bevolkerung in den ersten Stunden nach dem Abzug der Sowjettruppen.“ 
  26. ↑ 26.0 26.1 „Jews and conspiracy theories: Antisemitism enters academia in Ukraine“. 16 October 2020.
  27. ↑ 27.0 27.1 United Jewish Community of Ukraine [uk; ru], "Anti-Semitism in Ukraine–2018." დაარქივებული 2019-02-12 საიტზე Wayback Machine. (in Russian)
  28. ↑ Anti-Semitism Worldwide, 1999/2000 by Stephen Roth Institute, University of Nebraska Press, 2002, ISBN 0-8032-5945-X
  29. ↑ Likhachev, Vyacheslav. Anti-Semitism in Ukraine – 2014: report based on monitoring data. The National Minority Rights Monitoring Group. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 მაისი 2015. ციტირების თარიღი: 28 May 2015
  30. ↑ Rise of Ukrainian Svoboda party. Also in: – Ukraine election: President Yanukovych party claims win, BBC News (29 October 2012). – Svoboda plays nationalist card. – 2012 Top Ten Anti-Israel/Anti-Semitic Slurs: Mainstream Anti-Semitism დაარქივებული 2013-12-21 საიტზე Wayback Machine. , Simon Wiesenthal Center (27 December 2012). – Winer, Stuart. Ukraine okays 'zhyd' slur for Jews, The Times of Israel, December 19, 2012. – Svoboda: The rise of Ukraine's ultra-nationalists, BBC News (26 December 2012). – Svoboda: The Rising Spectre Of Neo-Nazism in the Ukraine. International Business Times, 27 December 2012. – Svoboda promoting hatred.
  31. ↑ World Jewish Congress calls Svoboda a neo-Nazi party, Ukrinform (14 May 2013)
  32. ↑ Ukraine's Far Right Candidate Reflects Mainstream Nationalist Views. VOA (16 May 2014).
  33. ↑ Svoboda: The rise of Ukraine's ultra-nationalists, BBC News (26 December 2012)
  34. ↑ http://www.kyivpost.com/content/ukraine/extreme-choices-svoboda-plays-nationalist-card-314617.html Oleh Tyahnybok: "The three opposition parties should not be required to act completely in sync", The Ukrainian Week (31 March 2013)„Ukrainian nationalists protest over Jewish pilgrims“. Kyiv Post. Reuters. 25 September 2011. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 September 2011. ციტირების თარიღი: 25 September 2011.„Ukrainian party picks xenophobic candidate“. Jewish Telegraphic Agency. 25 May 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 June 2012. Tiahnybok denies anti-Semitism in Svoboda, Kyiv Post (27 December 2012) Ukraine's Ultranationalists Show Surprising Strength at Polls, Nytimes.com (8 November 2012) Ukraine party attempts to lose anti-Semitic image, The Jerusalem Post (21 January 2013)
  35. ↑ Ukraine election:President Yanukovych party claims win, BBC News (29 October 2012). http://www.kyivpost.com/content/ukraine/extreme-choices-svoboda-plays-nationalist-card-314617.html 2012 Top Ten Anti-Israel/Anti-Semitic Slurs:Mainstream Anti-Semitism Threatens World Peace დაარქივებული 2013-12-21 საიტზე Wayback Machine. , Simon Wiesenthal Center (27 December 2012) Winer, Stuart. Ukraine okays 'zhyd' slur for Jews, The Times of Israel, December 19, 2012. Svoboda: The rise of Ukraine's ultra-nationalists, BBC News (26 December 2012) International Business Times, Svoboda: The Rising Spectre Of Neo-Nazism In The Ukraine, 27 December 2012.
  36. ↑ http://www.kyivpost.com/content/politics/results-of-the-vote-count-continuously-updated-315153.html Party of Regions gets 185 seats in Ukrainian parliament, Batkivschyna 101 – CEC, Interfax-Ukraine (12 November 2012)
  37. ↑ Poroshenko Bloc to have greatest number of seats in parliament დაარქივებული 2014-11-10 საიტზე Wayback Machine. , Ukrainian Television and Radio (8 November 2014) People's Front 0.3% ahead of Poroshenko Bloc with all ballots counted in Ukraine elections – CEC, Interfax-Ukraine (8 November 2014) Poroshenko Bloc to get 132 seats in parliament – CEC, Interfax-Ukraine (8 November 2014) After the parliamentary elections in Ukraine: a tough victory for the Party of Regions დაარქივებული 2013-03-17 საიტზე Wayback Machine. , Centre for Eastern Studies (7 November 2012)
  38. ↑ Ярош, Тягнибок та Білецький таки сформували єдиний список на вибори (9 June 2019).
  39. ↑ CEC counts 100 percent of vote in Ukraine's parliamentary elections, Ukrinform (26 July 2019) (in Russian) Results of the extraordinary elections of the People's Deputies of Ukraine 2019, Ukrayinska Pravda (21 July 2019)
  40. ↑ Електоральна пам'ять. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-06-26. ციტირების თარიღი: 2020-08-26
  41. ↑ Евреи возмущены антисемитской пропагандой "Беркута". დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-04-29. ციტირების თარიღი: 2014-04-28
  42. ↑ Открытое обращение к евреям всего мира. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-04-29. ციტირების თარიღი: 2014-04-28
  43. ↑ Dolinsky, Eduard (April 11, 2017). „Opinion | What Ukraine's Jews Fear“. The New York Times – წარმოდგენილია NYTimes.com-ის მიერ.
  44. ↑ JerusalemPost: Ukrainian Jewish Leader Says Community In Danger Of Extinction. ციტირების თარიღი: 2017-04-22
  45. ↑ 45.0 45.1 Ukrainian Jews immigrate to Israel amid growing unrest. Times of Israel (4 May 2014). ციტირების თარიღი: 12 May 2014
  46. ↑ Apfel, Alexander J. (March 4, 2016). „Ukrainian Jews flee to Israel amid anti-Semitism in war torn country“. Ynetnews – წარმოდგენილია www.ynetnews.com-ის მიერ.
  47. ↑ Vandals deface grave of Lubavitcher Rebbe's brother. CFCA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 აპრილი 2014. ციტირების თარიღი: 29 April 2014
  48. ↑ „Ukraine rabbi calls anti-Semitic leaflet a political hoax“. The Jerusalem Post | JPost.com.
  49. ↑ „Ukrainian Jews Look to Israel as anti-Semitism Escalates“. Haaretz.
  50. ↑ Ukraine run by 'miserable Jews,' says rebel chief.
  51. ↑ 51.0 51.1 Likhachev, Vyacheslav. Anti-Semitism in Ukraine – 2014: report based on monitoring data. The National Minority Rights Monitoring Group. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 მაისი 2015. ციტირების თარიღი: 28 May 2015
  52. ↑ Ukraine chief rabbi accuses Russians of staging anti-Semitic 'provocations'. ციტირების თარიღი: 16 April 2015
  53. ↑ Ukraine sees drop in xenophobic violence everywhere but Russian-occupied Crimea.
  54. ↑ Ukrainian marchers in Kiev chant 'Jews out'.
  55. ↑ In some countries in Central and Eastern Europe, roughly one-in-five adults or more say they would not accept Jews as fellow citizens. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 აპრილი 2023. ციტირების თარიღი: 7 March 2022
  56. ↑ Jewish Ukrainians gear up for fierce Russia fight, alongside the 'neo-Nazis' they say Putin is lying about (4 March 2022).
  57. ↑ თარგი:Cite speech
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ანტისემიტიზმი_უკრაინაში&oldid=4835728“-დან