აზერბაიჯანული ხალხური ცეკვები
.jpg)
აზერბაიჯანული ხალხური ცეკვები (აზერ. Azərbaycan xalq rəqsləri) — აზერბაიჯანელი ხალხის საცეკვაო ხელოვნება. აზერბაიჯანულ ხალხურ ცეკვებს გააჩნიათ ძალიან ძველი ისტორია. ამაზე მეტყველებენ კედლური დამწერლობის ნიმუშები გობუსტანში. პირველ ცეკვებს გააჩნდათ სარიტუალო ხასიათი. შუა საუკუნეებიდან აზერბაიჯანში დაიწყო სხვადასხვა სახის ცეკვების ფორმირება, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწიეს.[1] განასხვავებენ ცეკვის შემდეგ სახეობებს: გმირულს, ყოფითს, შრომითს, რელიგიური წესების ხასიათის. აზერბაიჯანული ცეკვები იყოფა საკმაოდ გლუვზე, გლუვზე და ცოცხალი ხასიათის მქონე ცეკვებზე. მათ გააჩნიათ თავისი დამახასიათებელი მოძრაობები, რომლებიც განპიროვნებულნი არიან მათი რითმული აღნაგობით. როგორც წესი აზერბაიჯანული ცეკვა სამ ნაწილიანია: პირველი ნაწილი — წრეზე სიარული, მოცეკვავეს უჭირავს სხეული მაღლა და ამაყად, მეორე — ლირიკული შეჩერება ადგილზე (სიუზმე) და მესამე — კვლავ წრეზე სიარული — დაჯერებული, მისწრაფებული და სადღესასწაულო. მესამე ნაწილს ახასიათებს რიტმულობა, ემოციური აფეთქება. ცეკვების უმრავლესობას, განსაკუთრებით კი ძველ ცეკვებს, ახასიათებს საყვარელი ცხოველების ან მცენარეების დასახელებები: „ჯეირანი“ , „ლალე“ — მინდვრის ყაყაჩო, „ბენევშე“ — ია, „ინაბი“ — უნაბი და სხვა.
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ფოლკლორული ცეკვის გაჩენისა და ფორმირების პროცესი გრძელი და მრავალსაუკუნოვანი იყო. ისეთი ცეკვები, როგორიცაა „გოდუ-გოდუ“, „ქოსა-ქოსა“, „ხიდირ ილიასი“ და სხვა ძველ სარიტუალო ცეკვებს წარმოადგენენ. აზერბაიჯანის მმართველთა კარებზე იყო ცეკვის ანსამბლები, რომლებიც ცნობილი იყო მოცეკვავეების მაღალი ოსტატობით[2].
1920 წელს რესპუბლიკაში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ხალხური ცეკვები გამდიდრდა ახალი შინაარსით, რომელიც ასახავდა სულიერ სამყაროს, იდეოლოგიასა და ახალი ადამიანის მუშაობას. ასეთი ცეკვები, როგორც „ბამბის მწარმოებლებთა ცეკვა“, „ნაყოფიერი ცეკვა“, „მეთევზეების ცეკვა“, „კოსმოსური ცეკვები“ და სხვ. დაიწყო ისეთი ძველებური ცეკვების შნარჩუნების პროცესი, როგორიცაა „მირზაი“ და „უზუნდარა“, ასევე იქმნებოდა ახალი ცეკვები. ახალგაზრდულმა ცეკვებმაც ასევე მოიპოვა პოპულარობა.
პირველი პროფესიონალური საცეკვაო ჯგუფი აზერბაიჯანში შეიქმნა 1938 წელს სამოყვარულო შესრულების საფუძველზე. ეს ანსამბლი გამოდიოდა მრავალფეროვან რეპერტუარში, რომელიც შედგება ძველი და თანამედროვე ხალხური ცეკვებისგან. ამ ანსამბლის საქმიანობას უკავშირებდნენ საცეკვაო ხელოვნების პოპულარიზაციას, როგორც თავად რესპუბლიკაში, სსრკ-ში და საზღვარგარეთაც.
1959 წელს აზერბაიჯანში ამინა დილბაზის ხელმძღვანელობით შეიქმნა საცეკვაო ანსამბლი „ჩინარი“. მალე ეს ჯგუფი პროფესიონალური ფოლკლორული ანსამბლი გახდა[2].
ცეკვების ნაირსახეობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თემატური შინაარსით, აზერბაიჯანული ხალხური ცეკვები მრავალფეროვანია და იყოფა შრომით („ჩობანი“ – „მწყემსი“), საზეიმო (რიტუალური, კალენდრული, საქორწილო), საყოფაცხოვრებო („მირზაი“, „თურაჯი“), გმირული - სამხედრო („ჯენგი“ – „საბრძოლო“), სპორტული („ზორხანა“), ფერხული („იალლი“, „ჰალაი“) და სხვა.
მათ შორის ყველაზე პოპულარული ცეკვებია: „თერექემე“ (მომთაბარეთა ცეკვა), „გითილიდა“ (ქალთა ფერხული ცეკვა), „ინაბი“, „იალლი“
ნოტები ცეკვებისთვის[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1930-იან წლებში აზერბაიჯანის სახელმწიფო კონსერვატორიაში ცეკვების ჩართვა შესაძლებელი გახდა მუსიკის სამეცნიერო კვლევების საბჭოს შექმნის შემდეგ. ხალხური მუსიკისა და ცეკვის კაბინეტი იწყებს მოცეკვავეების სამუშაო გეგმის ჩამოწერას. ცნობილმა მომღერალმა ბულბულმა, რომელმაც კარგად იცის ხალხური მუსიკის მახასიათებლები, უხელმძღვანელა კვლევის კაბინეტს. უნდა აღინიშნოს ფოლკლორში მისი განსაკუთრებული დამსახურება.
კოლექციის პირველი გამოცემა 1937 წელს „აზერბაიჯანის საცეკვაო მელოდიებს“ მიეძღვნა, რომელიც საიდ რუსთამოვის მიერ იყო მომზადებული. კოლექციაში შედიოდა 30 ყველაზე პოპულარული ცეკვა. ეს ცეკვები დღესაც არ კარგავს აქტუალურობას. კოლექცია ხელახლა გამოიცა 1950 წელს რუსთამოვის მიერ.
1951 წელს ტოფიკ გულიევმა, ზაქირ ბაღიროვმა და მამმედ სალეჰმა გამოუშვეს კრებული სახელწოდებით „აზერბაიჯანის ხალხური ცეკვები“. ამ კოლექციაში ასევე შედიოდა უძველესი ცეკვები. ამ კრებულის წინასიტყვაობა დაწერა საიდ რუსთამოვმა.
1954 წელს რაუფ ჰაჯიევმა მეზურნა ალი ქერიმოვთან ერთად დაწერეს ფორტეპიანოს ნოტები ისეთ ცეკებზე, როგორიცა „სუნბულუ“ და „იარიში“. ეს ცეკვები შექმნილია პიესებისა და სპექტაკლებისათვის.
შესრულება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
.jpg)
აზერბაიჯანული ხალხური ცეკვები, როგორც წესი, სამი ნაწილისაგან შედგება. ცეკვის პირველი ნაწილი სწრაფია და წარმოადგენს წრეში გადაადგილებას. მეორე არის ლირიკული, ანუ, მოცეკვავე, ერთ ადგილას დგას („სიუზმა“), მოცეკვავე კორპუსი ამ დროისთვის მკაცრად და ამაყად გამოყვანილია. მესამე ისევ წრეს წარმოადგენს, ეს მოქმედება გამოირჩევა სწრაფი და სასიამოვნო, დიდი ემოციური იმპულსით. ცეკვა ჩვეულებრივ ფოლკლორულ ინსტრუმენტებთან ერთად სრულდება: ზურნის ტრიო (ორი ზურნა და ერთი ნაღარა), საზანდარის ტრიო (თარი, ქამანჩა, დეფი) და სხვა. ქალისა და მამაკაცის ცეკვა ერთმანეთისაგან განსხვავდება[2].
საცეკვაო მუსიკა წარმოდგენილია ქალთა ცეკვებით - ნელი ლირიკული („ტურაჯი“, „უზუნდარა“ და ა.შ.) ან მხიარული („თერექემე“ და ა.შ.), მამაკაცის - სასიხარულო ცნობისმოყვარეობა („მირზაი“ - სიბრძნის ცეკვაა და მას ასრულებენ ხანში შესულები, და სხვ.), ცეცხლოვანები („გაითაღი“, „ასკერანი“ და ა.შ.). კოლექტიური ცეკვები გავრცელებულია - იალი (ღია ცის ქვეშ საზეიმო ცეკვები), ჯანგი (მამაკაცთა მებრძოლი ცეკვა)[3].
ქალის ცეკვის განვითარება, პირველ რიგში, კოსტუმიდან გამომდინარეობს. ფეხების მოძრაობის სიკაშკაშე განისაზღვრა მოცეკვავე გრძელი კაბით, მისი ყურადღება გამახვილებულია შეიარაღებისა და ზედა სხეულის განვითარებულ ტექნიკასთან (მხრები, თავი, სახის გამოხატულება და ა.შ.). ქალის ცეკვისთვის ყველაზე დამახასიათებელია 3-გვერდიანი ზომა[2].
ფეხის ტექნიკა, განსაზღვრავს მამაკაცთა ცეკვას. ამდენად, მოცეკვავე ადვილად დგება თითებზე, სწრაფად ეცემა მუხლზე და ა.შ. მამაკაცის ცეკვა, განსხვავებით ქალის ცეკვისაგან, 2-ნაწილიანია[2].
იუნესკოს მემკვიდრეობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
2018 წელს, აზერბაიჯანის ნახიჩევანის ავტონომიური რესპუბლიკის კოლექტიური ტრადიციული ცეკვები „იალი (ქოჩარი, თენზერე)“ შეტანილი იქნა იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაში, რომელიც საჭიროებს გადაუდებელ დაცვას[4][5].
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Azərbaycan :: Baş səhifə. www.azerbaijans.com. ციტირების თარიღი: 2017-05-15.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Азербайджанская Советская Социалистическая Республика Азербайджан
- ↑ Азербайджанская музыка / Абасова Э. А. // А — Гонг. — М. : Советская энциклопедия : Советский композитор, 1973. — (Энциклопедии. Словари. Справочники : Музыкальная энциклопедия : [в 6 т.] / гл. ред. Ю. В. Келдыш ; 1973—1982, т. 1).
- ↑ Yalli (Kochari, Tenzere), traditional group dances of Nakhchivan
- ↑ Ежегодное заседание Комитета по охране нематериального культурного наследия пройдет в Порт-Луи