საკები

სკვითია–პართია

საკების მეფე –ტიგრაჰაუდა სკუნჰა. დარიოს I–ის ბეჰისტუნის კლდის წარწერის რელიეფი

საკები (ძვ. სპარს. Sakā, ძვ. ბერძნ. Σάκαι, ლათ. Sacae) — ირანულენოვანი მესაქონლე და ნახევრადმესაქონლე ტომების კრებითი სახელი ძვ. წ. I ათასწლეულისა და ახ. წ. პირველი საუკუნეების ანტიკურ წყაროებში.

საკების ჯგუფები

ძველი ირანული წარწერების მიხედვით საკების 4 ჯგუფი არსებობდა:

• საკი–ხაომავარგები — „გამაბრუებელი სასმელის ხაომის მხარშავები“, მცხოვრებნი მდ. მურგაბის ხეობაში. (მოიხსენებიან ჰეროდოტესთან და სხვა უძველეს ავტორებთან).
• საკი–ტიგრაჰაუდა — „წვერიანი ქუდებით“ (დარიოს I–ის ბეჰისტუნის კლდის წარწერა. ცხოვრობდნენ ტიან-შანის მთისწინეთში.
• საკი–პარადარაიები — „რომლებიც ზღვისა და მდინარის სანაპიროებზე ცხოვრობენ“.
• საკი–პარასუგუდამები — „სოგდიანელები“, რომლებიც ცხოვრობდნენ არალის ზღვის აუზში და სირდარიის და ამუდარიის ვაკეებზე.

თუმცა აღნიშნული დაყოფა პირობითია, რადგან სინამდვილეში მრავალი შუააზიელი მესაქონლე ტომები რიტუალური მიზნებისათვის ხარშავდნენ ხაომს, წვერიანი ქუდები იყო დუნაიდან ბაიკალამდე განფენილი ყველა მესაქონლე ხალხების დამახასიათებელი თავსაბურავი, მათ შორის უახლოეს პერიოდამდეც კი. მაშასადამე, საკების ასეთი დაყოფა უფრო ზუსტად გამოხატავს უცხოელების თვალით დანახულ მოსახლეობას (მოცემულ შემთხვევაში – სპარსელებს). რომელია საკების ტომთა ნამდვილი სახელი? უცნობია. მათი ზოგიერთი სახელი დღესაც შემონახულია ისტორიაში: კერძოდ, მასაგეტები, დაი (დაჰი, დაგი, დაკი), აპასიაკები, პარნები, კანგჰები და სხვ.

ძველბერძნული წყაროები საკებს „ძლიერ მამაკაცებად“ მოიხსენიებს. სკვითებთან მსგავსების გამო ძველი ბერძენი ავტორები მათ „აზიელ სკვითებს“ უწოდებენ.

საერთო ცნობები

სამეფო სამოსელი. ნაპოვნია ყაზახეთში, ალმა—ათის მახლობლად ისიკის ყორღანში

საკების ცხოვრების წესი და მატერიალური კულტურა (ნამარხი მასალების მიხედვით) ძალიან ახლოს დგას სკვითურთან. სამარხში აღმოჩენილი სამკაულები დამზადებულია ე.წ. სკვითური "ცხოველური ორნამენტის სტილით". თანამედროვე სამეცნიერო ლიტერატურაში საკებს მიაკუთვნებენ არალისპირეთის, ცენტრალურ აზიის ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ რეგიონების, ყაზახეთისა და სამხრეთ ციმბირის ხალხებს, რომლებიც გამოირჩევიან კულტურით ახლობელი მასაგეტების და ჩრდილოეთ შავიზღვისპირელი სკვითებისაგან. ჩრდილოეთ შავიზღვისპირელი სკვითებისაგან განსხვავებით საკებისა და მასაგეტების მატერიალური კულტურა არ განიცდის ელინიზმის გავლენას, ამიტომ ზოგჯერ მათ აღსანიშნავად იყენებენ ტერმინს "საკო–მასაგეტური კულტურის წრე".

საკების ცხოვრების წესი იყო მომთაბარე–მესაქონლეობა. ამ საქმიანობას ეწეოდნენ ყაზახეთის სტეპების ცენტრალურ და დასავლეთ ნაწილებში. სტეპებსა და ნახევრად სტეპებში მისდევდნენ, ასევე, მეაქლემეობას. აქლემი გამოიყენებოდა, როგორც ტვირთმზიდავი ცხოველი. ყველაზე ნაკლებ როლს საკების მეურნეობაში ასრულებდა მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი. ყაზახეთის სამხრეთში და სირდარიის ხეობაში ვითარდებოდა მიწათმოქმედება.

ქრ. შ.მდე VII-III საუკუნეებში საკების ტომები გაერთიანდნენ კავშირებად. კავშირების სათავეში იდგნენ უხუცესები. მათ უწოდებდნენ მეფეებს. მეფეებს ირჩევდა უხუცესთა კრება. სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საქმეები განიხილებოდა საერთო კრებაზე. მეფე ანაწილებდა საძოვრებსა და სხვა მიწებს ტომებსა და გვარებს შორის.

საკი ქალები არ სარგებლობდნენ მამაკაცებთან თანაბარი უფლებით. ამ თვალსაზრისით, ძველი საბერძნეთის და მოგვიანებით ძველი რომის ქალები ბევრად უფრო მეტ თავისუფლებას ფლობდნენ. საკი ქალების მდგომარეობა შეიძლება დავახასიათოთ, როგორც დასავლელ და აღმოსავლელ ქალთა შორის შუალედური ეტაპი. ცნობილია, დედოფალ ზარინას სახელი. ასევე, ცნობილია მასაგეტების დედოფალ ტომირისის სახელი, რომელიც მისი მეუღლის სიკვდილის შემდეგ ფლობდა ხელისუფლებას.

საკების საზოგადოება სამ ფენად იყოფოდა:

• მეომრებად
• ქურუმებად
• ვაჭრებად

ყველა მათგანს ჩაცმულობის თავისი ტრადიციული ფერები ჰქონდა. მაგ: მეომრებს – წითელი; ქურუმებს – თეთრი; ვაჭრებს – ყვითელი და ლურჯი; მეომართა გვარიდან გამოდიოდნენ უხუცესები და მეფეები. მეფე ითვლებოდა ცასა და დედამიწას შორის შუამავლად.

გაზაფხულობით მეფე გამოაცხადებდა პირველი ლაშქრობის დაწყებას, რაც წარმოადგენდა მის კავშირს ხალხთან. ტომის უხუცესებისათვის მეომრების არსებობა უფრო მომგებიანი იყო. ტყვეები ხდებოდნენ მონები და მათ გამოიყენებდნენ საოჯახო მეურნეობაში. საკების საზოგადოებრივი წყობა წარმოადგენდა სამხედრო ტიპის დემოკრატიას.

საკების ყორღანული ტიპის სამარხები ყველაზე დიდი რაოდენობით დაფიქსირებულია ზამთრის საძოვრების რაიონებში, რომელსაც ძველი მესაქომლეები განსაკუთრებულად მიაგებდნენ პატივს. საკებს ჰქონდათ სავაწრო კავშირები ალტაის, ციმბირის, ევროპის და აღმოსავლეთის ხალხებთან. ქრ.შ.მდე I ათასწლეულში ამოქმედდა "სტეპის გზა", რომელიც გადაიჭიმა შავიზღვისპირეთიდან მდ. დონის ნაპირებამდე. ამ გზაზე მდებარეობდა სარმატების მიწები სამხრეთ ურალისპირეთში, ირტიშთან, ალტაიზე აგრიპეების ქვეყანა, ზემო ირტიშზე მდებარე დასახლებული რეგიონები და ზაისანის ტბა. ამ გზით ვრცელდებოდა აბრეშუმი, მატყლი, ტყავი, ირანული ხალიჩები, ძვირფასი ლითონების ნაკეთობები. ძვირადღირებული აბრეშუმის გავრცელებაში მონაწილეობდნენ საკებისა და სკვითების მესაქონლე ტომები. მათი შუამავლობით იმ დროისათვის ნაწარმი ხვდებოდა ცენტრალურ აზიასა და ხმელთაშუაზღვისპირეთში.

ისტორია

ოქროს საყურეები სკვითურ სტილში

ძვ. წ. VI–V ს.ს. მიჯნაზე საკების ტომთა ნაწილი დაიმორჩილეს აქემენიდმა მეფეებმა. მათი დაპყრობა აღწერილია დარიოს I–ის ბეჰისტუნის კლდის წარწერაში. სპარსული არმიის შემადგენლობაში საკები მონაწლეობას იღებდნენ ბერძნულ–სპარსულ ომებში, კერძოდ, მარათონის ბრძოლაში. ალექსანდრე მაკედონელის მიერ სპარსეთის იმპერიის დაპყრობის შემდეგ საკების ტომთა ერთი ჯგუფი შეიჭრა სელევკიდების სატრაპიაში, კერძოდ პართიაში ძვ.წ. III ს. და დიდი როლი ითამაშა პართიის სამეფოს ჩამოყალიბებაში. პარნების ტომის ბელადი არშაკი ხდება პართიის სამეფოს არშაკიდების დინასტიის დამაარსებელი.

საკების ტომთა ნაწილი შეიჭრა დრანგიანაში და დაიკავა ის. მისცა სახელწოდება საკასტანი (საკთა ქვეყანა, სტრაბონთან ლათინურად Sacasene — თანამედროვე სისტანი ირანისა და ავღანეთის ტერიტორიებზე). ჩვ.წ. II ბოლოს და ჩვ.წ. I ს. პირველ ნახევარში საკებმა შეაღწიეს დასავლეთ ინდოეთში (ჩინურ წყაროებში ეს ტომები იწოდებიან სახელწოდებით "სე") და წარმოქმნეს რიგი ინდო–საკური სახელმწიფოები. ერთ–ერთი ყველაზე ცნობილი ინდო–საკი მმართველი იყო მეფე მაი, რომლის ხელისუფლების ქვეშ იყო განდჰარა სვატას ხეობა და შესაძლოა, ქაშმირის ნაწილიც. მისმა მემკვიდრემ აზმა გააფართოვა სამეფო და პართელი მმართველების მსგავსად მიიღო ტიტული "დიდი მეფეთა მეფე".

საკები ძველინდურ ლიტერატურაში

ინდო–სკვითური ტომები ინდოეთში მოიხსენიებოდნენ სახელით "შაკა". შაკები მოიხსენებიან მრავალ ტექსტში, კერძოდ, „პურანები“, „მაჰაბჰარატა“, „რამაიანა“ და სხვა. ტერმინი „შაკა“ გამოიყენება, როგორც ჩრდილო–დასავლეთელი მეომარი ტომების კრებითი სახელწოდება. ზოგიერთი წყარო საკების წარმომავლობას მიაწერს ბუდა გაუტამას. მისი მამა ეკუთვნოდა ქშატრიების კასტას. ტიტული შაკიამუნი ნიშნავს "შაკიათა შორის ბრძენთაბრძენს". მაგრამ, შესაძლოა, რომ ეს ერთ–ერთი გაუგებრობაა. ბუდა ეკუთვნოდა ინდო–არიულ ტომებს ე.წ. საკიას/შაკიას და არა საკას/შაკას.

ჩრდილო–დასავლეთის „გარდაქმნილი“ ქშატრიები

„მანუსმრიტში“, რომელიც დაახლოებით 200 წ. არის დაწერილი შაკას ტომები იავანებთან, კამბოჯებთან, პარადასამებთან, პახლავებთან, კირატასამებთან და დარადასამებთან ერთად მოიხსენებიან, როგორც გარდაქმნილი მეომრები ან ქშატრიები. „მაჰაბჰარატას“ ერთ–ერთ წიგნში – „ანუშასანაპარვა“ – საუბარია შაკას შესახებ კამბოჯებთან და იავანახებთან ერთად იმავე ხარისხში. პატანჯალი „მაჰაბჰაშაში“ განსაზღვრავს შაკას ტომებს და იავანას, როგორც შუდრებს. ვარტიკა თავის „კატიანეში“ ჩამოთვლის შაკას, შარასამის, საბარასმის, ბარასამის და სხვ. მეფეებს და აღწერს მათ, როგორც უტარაპატის ბარბაროს ტომებს. სხვა ვერსიით, აგრეთვე, შაკას, კამბოჯას და კაშასის ხალხები მოიხსენებიან, როგორც ტომები უდიჩიდან, ე.ი. ჩრდილოეთიდან. ამის გარდა, „რამაიანას“ „კიშკინდა კანდა“ განათავსებს შაკას, კამბოჯებს, იავანებს და პარადებს ჰიმაბათის ჩრდილო–დასავლეთთან. (ჰიმაბათი ან ჰიმავანი – ჰიმალაის მთიანი ჯაჭვის ძველი დასახელება). ჩრდილო–დასავლეთ ჰიმალაების ოლქი განლაგებულია თანამედროვე პაკისტანის ტერიტორიაზე, რომელიც უძველესი დროიდან ცნობილია, როგორც შვიდმდინარეთი (Sapta Sindhu). ოლქის ჩრდილო–დასავლეთ საზღვრებს წარმოადგენს ჰინდიყუშის მთები, აღმოსავლეთით შვიდმდინარეთის და ვედური ხუთმდინარეთის ნაყოფიერ ვაკეებს იცავს ჰიმალაის ქედები.

არქეოლოგიური ძეგლები

შესწავლილი ძეგლებიდან ცნობილია თეგისკენის და უიგარაკის სამარხები, ისიკის და ჩილიკთინის ყორღანები, ბესშატირის ყორღანი. ისიკის ყორღანის სამარხ კამერაში სხვა უამრავ ნივთთან ერთად აღმოჩენილ იქნა 4 ათასზე მეტი ოქროს ნაკეთობა, აგრეთვე, ე.წ. „ოქროს ადამიანის“ მდიდარი შესამოსელი.

საკები აზერბაიჯანის, თურქეთის, ყაზახეთის და იაკუტიის ოფიციალურ იდეოლოგიაში

1990–ან წლებში დამოუკიდებლობის მიღების შემდეგ, აზერბაიჯანის და ყაზახეთის ოფიციალურ ისტორიულ მეცნიერებაში მყარად ვითარდება თეზისი იმის შესახებ, რომ საკები წარმოადგენენ თურქულენოვანი ხალხების წინაპრებს.

უკანასკნელ წლებში ზოგიერთი სხვა თურქულენოვანი სახელმწიფოს ისტორიკოსთა შორისაც ფართოდ გავრცელდა აზრი — თურქი ხალხების საკებთან ნათესაობაზე ან საკებიდან წარმომავლობაზე.

ისევე, როგორც ეფთალიტები ( ან ე.წ. თეთრი ჰუნები – ირანულენოვანი ტომები), საკების ნაწილი სტეპებში კონკურენციის პირობებში და თურქმანი ხალხების ზეწოლის გამო გადასახლდნენ სამხრეთში, სადაც მათი დიდი ნაწილი დასახლდა სპარსეთსა და ინდოეთში და შეერია ადგილობრივ მოსახლეობას. საკების მიგრირებულმა ტალღამ თან მოიტანა თავისი ტოპონიმები და დასახლებულ ტერიტორიებს უწოდეს თავიანთი სახელები — შაკაშენი, საკასტანი და სხვ.

საკების ტოპონიმები თანამედროვე ევრაზიაში

• შეკი — ქალაქი აზერბაიჯანში.
• სისტანი — (სეისტანი, საკასტანი) — ისტორიული ოლქი და პროვინცია თანამედროვე ირანში.
• შაკაშენი (საკების ოლქი) — ძველი დიდი არმენიის ისტორიული რაიონი თანამედროვე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე.
• იშკამიში (იშკამიშურად — შკოშმი) — ტაჯიკეთის რესპუბლიკის მთიანი ბადახშადის ავტონომიური ოლქის ადმინისტრაციული რაიონი

რესურსები ინტერნეტში

• სკვითები/საკები დაარქივებული 2013-11-12 საიტზე Wayback Machine.
• სკვითები და საკები