პანთეიზმი

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

პანთეიზმი (ბერძნულიდან πάν — ყველაფერი და θεός — ღმერთი) — ფილოსოფიურ-რელიგიური მოძღვრება ღმერთსა და სამყაროზე, რომელიც მათ ერთიან, მთლიან ნაწილად მოიაზრებს. პირველად სიტყვა „პანთეისტი“ ინგლისელმა დეისტმა ჯონ ტოლანდმა გამოიყენა 1705 წელს. პანთეიზმის ერთ განმარტებაში ჩასმა რთულია, რადგან, როგორც ცნება, თვითონ ასეთი, საკმაოდ ფართოა. პანთეიზმის მთავარ პრინციპად მაინც ღმერთსა და სამყაროს შორის არსებული არსობრივი განსხვავების უარყოფაა. უფრო ზუსტად, ღმერთს თითქოს არ აქვს ბუნებისგან დამოუკიდებელი არსებობა, იგი მთლიანად მოიცავს სამყაროს მთლიანობის პრინციპს. მიუხედავად პანთეიზმის შიგნით არსებული მრავალი მიმართულების არსებობისა, მისი ცენტრალური და მნიშვნელოვანი იდეების უმრავლესობა უცვლელია.

ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტერმინი „პანთეისტი“, რომლიდანაც წარმოიშვა სიტყვა „პანთეიზმი“, პირველად ირლანდიელმა ფილოსოფოსმა ჯონ ტოლანდმა გამოიყენა თავის ნაწარმოებში „სოცინიანიზმი ჭეშმარიტად განსაზღვრული, პანთეისტის მიერ“. მან ახსნა თავისი შეხედულება გოტფრიდ ლაიბნიცისთვის მიწერილ წერილში (1710), რომელშიც მიუთითა „პანთეისტური შეხედულება მათთვის, ვისაც არ სჯერა სხვა რამის მუდმივი არსებობა, გარდა სამყაროსი“.[1] უფრო ადრეც მსოფლიო ისტორიაში მრავალი მწერალი, ფილოსოფიური სკოლა და რელიგიური მიმდინარეობა გამოთქვამდა მსგავს პანთეისტურ იდეებს. მათ შორის იყვნენ სოკრატემდელი ფილოსოფოსები, ჰერაკლიტე, ანაქსიმანდრე და ასევე ქსენოფანეც. ვილჰელმ დილტეის აზრით, პანთეისტური მონიზმის შედარებით უფრო თანმიმდევრული ფორმა ძველ საბერძნეთში იყო სტოიციზმი,[2] დაწყებული ზენონ კიტიელით და შემდეგ უფრო განვითარებული (გვიანდელი პანთეიზმი) ფილოსოფოს და იმპერატორ მარკუს ავრელიუსით. ქრისტიანობამდელ რომის იმპერიაში სტოიციზმი, ეპიკურეიზმთან და ნეოპლატონიზმთან ერთად ყველაზე მნიშვნელოვანი ფილოსოფიური სკოლა იყო. ძველ ჩინეთში ლაო-ძისა და ჩუან ძის ადრეული დაოსიზმი პანთეისტური იყო. მსგავს პანთეისტურ იდეებს ვხვდებით ინდუისტურ ფილოსოფიაშიც.

ბარუხ სპინოზა (1665)

დასავლეთში IV-XV საუკუნეებში პანთეიზმი დაკნინებული იყო და განიხილებოდა, როგორც ერესი (მაგალითად, ამალრიკ ბენიელის შემთხვევაში). ამ პერიოდის გამოჩენილ ღვთისმეტყველებს შორის, რომლებიც პანთეისტური იდეების მსგავსი შეხედულებებით გამოდიოდნენ, იყვნენ იოან სკოტ ერიუგენა, მაისტერ ეკჰარტი, ნიკოლაი კუზანსკი. პანთეისტური მსოფლმხედველობის პირველ ღია გამოვლენად ჯორდანო ბრუნო მიიჩნევა. ბარუხ სპინოზას „ეთიკა“ მთავარი წყარო იყო, რომლის მეშვეობითაც ევროპაში პანთეიზმი გავრცელდა (თუმცა, თვითონ სპინოზა არ იყენებდა ტერმინ „პანთეიზმს“[3]). ჯორდანო ბრუნო და სპინოზა XVI საუკუნის შუა ხანებიდან XVIII საუკუნის დასაწყისამდე პერიოდის პანთეისტური მონიზმის მთავარი წარმომადგენლები არიან.[4] ჯონ ტოლანდმა, რომელიც ბრუნოსა და სპინოზას გავლენას განიცდიდა, 1720 წელს დაწერა „პანთეისტიკონი: ანუ სოკრატეს საზოგადოების ზეიმობის საშუალება“, რომელიც ლათინურ ენაზე გამოაქვეყნა.[5]

1785 წელს პანთეიზმის კრიტიკოს ფრიდრიხ ჰაინრიხ იაკობსა და პანთეიზმსა და ათეიზმში ბრალდებული გოტჰოლდ ეფრაიმ ლესინგის დამცველ მოზეს მენდელსონს შორის არსებულმა ღია კამათმა ხელი შეუწყო პანთეიზმის ცოდნის გავრცელებას XVIII-XIX საუკუნეების გერმანელ მოაზროვნეებს შორის. მიმდინარე დისკუსიებმა ევროპელ ფილოსოფოსებს შორის სპინოზას ავტორიტეტი მნიშვნელოვნად აამაღლა.

XIX საუკუნის ევროპაში პანთეიზმს ბევრი აფასებდა, როგორც მომავლის რელიგიას, მათ შორის, ისეთები, როგორებიც იყვნენ: უილიამ ვორდსვორტი და სემუელ ტეილორ კოლრიჯი ინგლისში; ფრიდრიხ შლეიერმახერი, იოჰან გოტლიბ ფიხტე, ფრიდრიხ ვილჰელმ იოზეფ ფონ შელინგი და გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელი გერმანიაში; უოლტ უიტმენი, რალფ უოლდო ემერსონი და ჰენრი დავიდ ტორო აშშ-ში; ლევ ტოლსტოი რუსეთში. მოგვიანებით პანთეისტური მოტივები ჩნდებოდა ყველგან, სადაც ფილოსოფია ისწრაფვოდა რელიგიისკენ. პანთეისტური შეხედულებების გავრცელების საფრთხეებიდან გამომდინარე 1964 წლის 8 დეკემბერს პაპმა პიუს IX „Syllabus Errorum“-ში პანთეიზმი „ჩვენი დროის უმნიშვნელოვანეს შეცდომებს“ შორის დაასახელა.

XX საუკუნეში პანთეიზმი შევიწროვდა კომუნისტური, ნაციონალ-სოციალისტური და ფაშისტური პოლიტიკური იდეოლოგიებით, მეორე მსოფლიო ომის შედეგებითა და ეგზისტენციალიზმითა და პოსტმოდერნიზმით. XX საუკუნის ცნობილ პანთეისტებს შორის გამოირჩევიან ინგლისელი მწერალი დეივიდ ჰერბერტ ლორენსი, ამერიკელი პოეტი რობინსონ ჯეფერსი, მეცნიერი ალბერტ აინშტაინი, არქიტექტორი ფრენკ ლოიდ რაიტი, ისტორიკოსი არნოლდ ტოინბი.[1]

თანამედროვე განვითარება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

XX საუკუნის ბოლოს პანთეიზმი კვლავ აღორძინდა. პანთეისტები დაჟინებით მოითხოვდნენ ეკოლოგიური ცნობიერების, შეგნების აუცილებლობას საზოგადოებასა და მასობრივ საინფორმაციო საშუალებებში. ხშირად საუბრობდნენ იმაზე, რომ პანთეიზმი პაგანიზმის თეოლოგიის „ფუნდამენტში“ იყო, პანთეისტებმა დაიწყეს ორგანიზაციების შექმნა სპეციალურად პანთეიზმისთვის და განიხილავდნენ მას როგორც დამოუკიდებელ რელიგიას.[6]

1975 წელს დაარსდა „უნივერსალური პანთეისტური საზოგადოება“.[7] 1999 წელს შეიქმნა „მსოფლიო პანთეისტური მოძრაობა“,[8] რომელსაც მომხრეები სხვადასხვა ქვეყნებში ჰყავდა და მათი რიცხვი ელექტრონული ფოსტისა და სოციალური ქსელების მეშვეობით იზრდებოდა.

გლობალური ეკოლოგიური კრიზისი ცვლის ბუნებისკენ დამოკიდებულებას, პანთეიზმის პოპულარობა და მნიშვნელობა XXI საუკუნის დასაწყისიდან „გაფართოვდა“. რიჩარდ დოკინზი თავის წიგნში „ღმერთი, როგორც ილუზია“ ნატურალურისტურ პანთეიზმს აღწერს, როგორც შელამაზებულ ათეიზმს.[9]

ვატიკანი აგრძელებს პანთეიზმის წინააღდეგ გამოსვლებს რომის პაპის 2009 წლის ენციკლიკასა[10] და 2010 წლის 1 იანვრის ეპოსტელში[11], სადაც პანთეიზმი გაკრიტიკებულია ადამიანის ბუნებასთან შედარებით უპირატესობის უარყოფასა და „ბუნებაში ადამიანის ხსნის ხედვის“ გამო.[10] ჯეიმზ კამერონის ფილმი „ავატარი“, საერთო შეფასებით, წარმოადგენს ბუნებასთან პანთეისტურ დამოკიდებულებასა და ურთიერთობას. გაზეთი The New York Times ფილმს ახასიათებს, როგორც „პანთეიზმის ხანგრძლივ აპოლოგიას... რელიგიის ჰოლივუდის არჩევანი თანამედროვე თაობისთვის“.[12]

იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • ჰარისონ, პოლ, პანთეიზმის ელემენტები, 1999. preview
  • ჰანტ, ჯონ, პანთეიზმი და ქრისტიანობა, უილიამ იზბისტერ ლიმიტედი, 1884. online
  • ლევინ, მაიკლ, პანთეიზმი: ღმერთის არათეისტური გაგება, 1994, ISBN 9780415070645
  • პიკტონ, ჯეიმზ ალენსონი, პანთეიზმი: მისი მნიშვნელობა და ისტორია,1905. online.
  • პლამტერ , კონსტანსი ე., პანთეიზმის ისტორიის საერთო ესკიზი, 2011 , ISBN 9781108028028 online

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. 1.0 1.1 პოლ ჰარისონი, პანთეიზმის ელემენტები, 1999
  2. პეტრუნია ო.ე. მთლიანობის მეთოდოლოგია და ჰუმანიტარული (ისტორიული) შემეცნება. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-06-29. ციტირების თარიღი: 2013-06-25.
  3. Shoham, Schlomo Giora (2010). To Test the Limits of Our Endurance. Cambridge Scholars, გვ. 111. ISBN 1443820687. 
  4. დილტეი, ვილჰელმ, პანთეიზმი თავის ისტორიულ განვითარებაში დაკავშირებული ადრეულ პანთეისტურ სისტემებთან // შეხედულება სამყაროზე და ადამიანის გამოკვლევა აღოძინებისა და რეფორმაციის დროიდან, საუნივერსიტეტო წიგნი, გეშარიმ, 2000.
  5. ტოლანდი: თანამედროვე პანთეიზმის მამა , pantheism.net
  6. პოლ ჰარისონი, „პანთეიზმის ელემენტები“, 1999.
  7. უნივერსალური პანთეისტური საზოგადოება
  8. მსოფლიო პანთეისტური მოძრაობა
  9. რიჩარდ დოკინზი. ღმერთი, როგორც ილუზია
  10. 10.0 10.1 Caritas In Veritate, ივლისი 7, 2009
  11. რომის პაპის ეპისტოლე მშვიდობის საერთაშორისო დღესთან დაკავშირებით დაარქივებული 2010-08-13 საიტზე Wayback Machine. (1 იანვარი, 2010)
  12. დაუთეტი, როს. (21 დეკემბერი, 2009) ცა და ბუნება. ნიუ-იორკ ტაიმზი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-08-21. ციტირების თარიღი: 2014-12-02.